Тұлға әлеуметтануы

Қазіргі уақытта біздің еліми нарықтық экономикаға  отуде. Ал, нарьктық экономика деп  нарықтық катынас-тарга пегізлелген  шаруашътлық омірін үйымда<лъір>. оныц белгілі бір деңгсйдегі құрылымы мен шартты жағдайын айтамыз. ІІарықтық қатыиаетар - бұл экономившьтқ қа-тыігастар. Нарықтық қатын ■•- і ірға отуі"е байланысты жаңа экономнкалық құбылыстар «сн ьроцестер (жексшслеіщіру, акцнонерлендіру, арснла. ({>ирма, корпорация, аукцион, биржа, т.б.) омірге келіп, жаца үгымдар. түсініктсрді іуғьпды. Бұл құбьшыстарды, оларды оейаслейтін үгавдарды эконо-микалық тсория тікелей зсрттейді. Ал, өлеумегтану осындай экономикалық мөселелерді карастырғанда, ең алдымен, адалшың, өлеуметтік тоіпың. жіктің жономика.ітық мінез-құлқып қарайды. Сондықтан экономикалық әлеуметтану қандай да бір экономикаль.қ күбылыс, ироцесс болмасын, оларды талдау, анықтауда пр уақытта нактылы жске ацам-ігап, оның топ-жіктсрінеа, олардың өмір тірпіілік срскше-ліктерінен, жағдайынан бастайды.

      Сонымен, экономикалық жүйсдегі  адам, оның нысана бішлттары, тортібі  — міне экономикалық әлеуметтанудың  экономикалық құбылысгар мен  процестерді зерттеудің басты  бағыттары мен мәселелері. Дөлірегі, адамның өмір сүріп отырған  ортасы — қазіргі экономикалық  жүйеге қатынасы, ондағы алуан  түрлі жүріп жаткан озгерістерге (ой-пікір-лері, козкарастары), нарықтық  катътастарға, ондағы эко-номикалық  реформаларға қатъшасын зерттейді.  Алғашқы кезде копшілік халық  нарықтық қатынастарға, экономикага  көшкісі кслмей оған бегет  жасады. Елде мүндай жагдай-дың  болуы сскі стереотипті ойлаудың, болып жатқан іс-әрексттіц сол  уакьптағы кертартпалылығымен түсіндіруіс  болады. Тек қаиа кейінгі 2—3  жылдарда ғана халық нарық-тық  экономиканың қай жағьшаи болеын, пайдалы, тиімді екенін гүсііші.  мойындайды. Сойтіп қазіргі халықтың  басым кепшілігі   нарықтық  экономякаімк  қатьгаастарды   жақгап, оньщ ілгсрі дамуына күш  саіуда. Экономикалық елеуметтзну  экономикаліақ құбылыстар  мен   ттроцестерді  зерттегснле белгьіі  ?>ір :..іистсмелік кағидаларга сүйснеді. Олар:

1.   Кандай да бір  экоі{о>.гак;иіі,тк   процестерді зерпеу о&ьекгсіне  аГіиа:ідырганда экономика^шік олеуметтану  огохі-рістсгі әроір таптың оныц  ііішщс  гоптың, ;кіктің мүң-мүқ-тажы, мүдде, тшіап-тілегі ттұрғысынан  зерттейді.

2.  Қандай  да бір әлеумепік талда\ жүргізбссін,  эконо-микалық   олеумоттащ   өндірісгсгі   олеуметтік  топтардыц,

.оның  жіктеріищ меншік формасыла қатынасын,  өл-ауқа-тынъщ дорсжесін, өмір  сүр\  жаідайларын иақтылы ескс

алі>пі отырады.

3.  Экоаомиканы,  ондағы қашнастарды дамытуга  әлеу-метіік факіорлардың тигізстің  әссрін жоие экономикалық қатынастарды  ң әлеуметтік қатынастарға, продестергс  тигі-зетін оссрііі сскереді.

4.   Әлеумегпк-экономик;ъ;ық хшідеттерді  шешуде олеу-меттік, яши, адам  факторына басты назар аударадъх.

5. Экоіюмикалық және әлеуметтік мәселелерді тығыз байлаііыста қарап, шешілетін практикалық меселелерді де бірыиғай байланыста қарауіа бағілттап отырады.

 

 

6.   Шаруашылық тетігімен салыстырғанда  өлеуметтік тетіктің ықдалы басым  түсетінін әр уақытта сскеруді  қа-жет етеді;

7.   Экономикалық жөне влеуметтік  саясаттың тышз байлаішста болатыньга  есте ұстау.

Айта  кететін бір жайт, экономикалық әлеуметтану  жеке-дара әлеуметтану теорияларымен, мысалы, еңбек влеумет-тануы үйым жөне басқару әлеуметтаңуымен де айналысады. Экономикалық элеуметтанудың зерттсуіндегі басты айыр-машылық  — ол жалпы экономикалық және әлеуметтік құбылыстар мен үдерістердің даму завдылығын зерттейді. Ал, заңдылықтар деген  не? Олар осы байланыс, қатынас-тардыд сң тұрақты, қайталанатын, к.ажетті, мәнді, басты жақтарынъщ жііынтығы. Әлеуметтануда  зандылықтарды даму тенденциялары  деп те айтады.

Осы құбылыстар мен процестердің қатынастары мен  байланыстарының негізінде экономикалық әлеуметтану, бір жағынан, олеуметтік алуан түряі топтардың, жіктердщ мүң-мүқтажын, мүддесін, талап-тілегін  қанағаттандырып, іскс асыру жағын  ойластырса, екінші жағынан, жалтш экономикалы  к. дамудъщ факторлары меп алгы-шарттарын, экономикалық жоне олеуметтік дамудагы байланыс-қаты-настардың монін зсрттеп, анықтайды. Экономиканың олеу-меттік қатышстарга  ықпалын, әлеуметтік топтарға боліну-дің  экономикалық ссбсптсрін ашу, экономика дамуының әлеул-гсттік факторларын талдап корссту қажет. Мысалы, экоиоми<аііыц ксйбір әлеуметтік мәселелері, - атап айтсак, қызметксрлерліи білім және мамандық, үй-түрмыс, жалақы, табыс. кірісі. бала горбиелеу, т.б. біршама дүрыс шсшілген, ал, өндіріс ж\ йесіндегі топтардың, олардың ішіндегі жік-тсрдіц қогамлық өндіріс орындарындағы іс-орскеттері мен мінез-құлықтары олі осы уақытқа дейін зерттслмей келеді. Бұл отс маңызды, өзекті мәселе. Бұл мәселені дүрыс шеншейіншс ондіріс қарқынмен дамида, еңбек өнімділігі жотары;іайды. сапалы та^рлар коп шыгарылады деп ашу қиын. Өйткені өидірістсгі ондірілген өнівді болу, айырбастау, түтыиу, аларды жосиарлап, жұмысты дүрыс үйымдастыру арқылы ж^ргізу осындағы ор түрлі адам топтарына -олардың мінез-құлкьпіа тікелей байлантдеты.

Ал

IX. Эконамикалық  влеуметтану ық  ада*АЬЩ  іс-әрекетінің,   қызметінің

құрайМ-

оз  аддъша қойга арқылы рсттеліп,

катаң ерсжегс

 і  де, оның өндірістеп кө

кадагалап отырадь,. бү.таг ісанкішя)   қагааналы    кұк       { ^                   оидіріяегі

 іс-әоскстін     күмысын    әр    уақытта    реттеп

1 ^палын  жасайд,,,.

ог   - рсттсу, баскару чралдары деп  ^і                     і    жүйссі мен алуан

 әлеуметтік  гоптар

 бұл  ме-

ЕнЗ^ірТ^і^РЬШ  алеуме™ күралдар ар^

„ы  бас^  ™діңС*інде кызметкерлердщ белгш  бір лы йаскару. рсттеудщ                            бі   жағьшаІІ олар-

 е,  ксиоір

 

148* Әлеуметпмту  негіздері

өзінің  Отан, ел, халық алдыңда борышына, немқұрайлы, тапсырылған жүмысты, қызметті қалай болеа солай істеу, оларға жауапсыз қарау сияқты келеңсіз мінез-құлықтары  да орын алыи отырады.

Осыларға  сәйксс өрбір жұмысиіы мен қызметкердің ти-пін анықгау үшін экономикалық әлеуметтану олардың әр-қайсысының барлық қасиеттерін тсрең тадцап, содан кейін оиың мінез-құлқының, төртібінің өндірістс қай жағы басым  екенін салыстыру өлшсмі арқылы адам типін анықгайды Осыған орай оіщірісте  алуан түрлі еңбек ұжымдары, топтары  қайта құрылып, қалыптастырылады.

а-ЖОНОМИКАЛЫҚ  ӨМІРДІҢ КОКЕЙТЕСТІ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРІ

Жсттарьтда  көрсетілгендей, экономикалық олеуметтануда  экономикалық құбылыстарды, процеетерді  зерттеуде басты назарды адам факторына аударады.

Қоғамньгң ондіргіш күштерінің басты элементі деп. өнімді ецбскке қабілетті, талап-тілегі, мүддесі жоне ден-саулыгы, тожірибссі бар қоғамның бслгілі бір жас  мөлшс-ріпдегі адамдардың тобын  айтамыз. Тиімді табысты ецбск сту  үшін әрбір еңбек етуші субъектініц, яғни түлғаның бслгілі бір козқарасы, білімі, мамандық дайышщш, тәжі рибссі, тәрбиссі. жогары санасы, психологаясының  болуы аса маңызды. Осыған орай өрбір  еңбеккердің жүмысты ойдағыдай  тиімді жүргізуі үшін оныц жоғары өлеуметтік-адамгершілік каспсттері де-болуы. қажет. Бүған жататьпі жоғарғы қасисттер: тсрең мамандық, білімдар, маманданған тәжірибс, жүмысқа  дағдылану, саналық, эділеттілік, соз  бен істің бірлігі, жауапксршілік, белесндпіік, тәргішіяік, дербестік. т.б. Бұларяың орқайсысы адамға, оныц ішівде, әсірссс, ең-бсккерге. жоғары мамавдарта. кәсшкерлергс, қызметксрлеріс. т.б. тән  қасиет.                                        ,

Бұл қасиеттерді  орбір адам бойына сіңіріп, қалыптас-тыруы  қажст. Бұл қасисттер қоғамдық өндірісті  дамьпудыц, шідірісті тиімді жүргізуін, сапалы тауарларды шъпарудын негізгі  факторлары болып саналады

IX. Экономшииық  олеуметтану ♦ і V і    V

Экономикалық  өлеуметтанудың маңызды мәселелері-піц  бірі — адамдардыц еңбекке қатынасы жөне олардың ецбск сүйгіш деңгейін зерттеу.

Бүрынғы Кеңсстік тоталитарлық жүйе кезінде  адамның сңбегін бағалауда олқылықтар орьш алды. Адамдардың сңбекгерін бағалаудың нақты критерийлері болмады. Осы-:ілң  салдарынан миллиондаған адамдар сңбскке  қалай болеа, солай қарап, жүмыс  істеу қабілетін жойды, еңбеккс  ліауапкершілікпен қарау болмады. Бұл ойымыздың растығын 1997-1998-жылдары  орта мекгепті бітіругаі оқушылардан I сүрау арқылы алынған деректе]эден көругс болады. Орта мектеітті бітірушілердіц 7%-ы гана өндірістік, маманданған  сңбекке күлық білдірген, 22% —  еңбекті кажстті деп ссептейді, ал,  37%  - сңбекті жағымеыз процесс  ретінде

карайды.

Еңбскішлердің арасьшда енбекке қызығудың өлшем-«  дері мынандай: 99% — жүмыс қызықты (адамды еңбектің 1 үдайы таргаты>щай  болу) болуыд, 88%- — жалақының істеген  ецбегіне қарай бөлінуін, 85% — еңб^аің  әлеуметтік қорғау ксишдііін, 82% — басшылардың  еңбек адамьша әрігп^естік чарим-катьшаста  болуын қалайды.

Кдзір қоғамда зиялы кдуымның беделі күрі түсіп кетті-Нлде жоғары мамандарды дайындау деңгейі, казіргі өн-чірістің талап-тілегіне сәйкес емес. Ал, нарықтық эконо-мнкалық қатынастар жаідайі>шда  иьищми-техникалық жос-иарға сойкес жоғары кәсіби маманданған. білімді, ком-шдотерді жақсы мецгсрген, шет тілдерін Зшетін, жоғары адамгершілік қасиеттері бар  кадрлар кажст.

Қазіргі өндірісте тауарды шығару немесс оның шығы-нын азайту, томекдету  гана емес, осылармен қатар тауарды  гүтынушыға уақытыңда жеткізш, тиімді сата білу де ко-ксйтесті мәселелерге  жатады. Бұл ретте әлеумепік зсрттсумен «.атар маркстингпк зерттеу аса  үлкен рөл атқарады.

Маркетинттік  зерттеу сапалы тауарды өндірумен  бірге оіш түтынушыға откізуде алуан  түрлі қызмет атқарады. Марксгинттік зсрттсудің жобамен алғанда кестесі  мынан-дай болуы мүмкін.

 

 

 

 

 

♦ Әлеуметтану  негіздері

Бүгінгі күиде маркстинг — бұл бір  бүтіи гылым, тіттті ғылымдардың  жиынтыгы деп атауға болады. Соңцықтап  ол ерекше мамандық және болашағы зор. Маркетингтік зерт-теулер нарықта оіщірілген онімді немесе корсетілетін қызмет түрін  тиімді сатуға бағытталады. Ол үшін зерттеу  барысында түтьшупшның талғамы, еүранысы, көзқарастары, мінез құ-лықтары  зерттеледі.

Яғни, өрбір маркетинттің басты қағидасып, басшылық-қа алатын идеясын былай  тұжырымдауга болады: огідіру-шінің  басты мақсаты меы мііідеті - ол түтынушыньщ та-лап-тілегін, муддесін анықтап алғаннан кейім олардың  қа-жетщ қанағаттаңдыру. Түтыііуцшньщ талап-тілегіне сай қан-дай тауар'шығару қажет, оған не керек? Осыны анықтап  ал-ғаннан кейін, түт^інушының үсьшысын ондіруші ескеріп отыруы керек. Мүнеыз ешқаңдай экоиомика, өндіріс алға басып  дамымайды.

Жоғарыда  айтьілғандардан келесідей мәселелер  шыгады: ендірістегі әр түрлі қоғамдкгқ  топтардың құрылымын, олардың жіхтерге бөлінуін, сапалық озгешелігін талдап, анықтау қажет, өйткені олар экономикалық дамудың не-гізгі әлеуметтік жағын  құрайды.

Өіщірістегі барлық топтардаң мүң-мүқтажын, мүддесін, қабілетін, бслеенділігін ескерійіотыру  — бүгіп күнпің басты талабы.

Қысқаша айтқаііда, омдірістсгі басты түлға-сңбек  ада-мы екендігін естен шығармауымыз ксрск. Еңбек адамына жүмыс күші рстінде ғапа қарамай, оның коціл  күйімен, Мүддесімен санасу керек. Жүмысшылар меп қызметкер-лердің еңбегін бағалау  — басты мәселе. Ондірістс, фирмалар мен корпорацияларда еңбек адамьш өңцірісті үйымдасты-ру, тіпті басқару  істеріне де араластырыл отыру —  өлемдік тәжірибс корсеткеидей, жоғары мөтюксге қол жеткізсді. Бұл —  өлеуметтік еңбск қатынастарі^шыц "олеуметтік әріп-тестік" деген түріне жатады.