Вильфредо Парето

Парето назарын “туындылардың” субъективті жағына аударады. Олардың  социологиялық зерттеулері бір адамдардың басқа адамдарды тартуда қандай логикалық немесе логикалық емес тәсілдерді қолданатынын анықтауға бағытталған. Осыдан барып, Парето “туындыларды” төрт топқа бөледі.

Бірінші топ - “қарапайым сенімдер”, олардың формуласы мынадай: “Бұл осылай, өйткені осылай болуы керек” немесе “Осылай істе, өйткені осылай істеу керек”. Анасы баласына ақыл айтқан кезде осылай дейді.

“Туындылардың” екінші тобы тұлғаның, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің беделіне сүйенетін дәйектер мен пайымдаулардан тұрады, олар “туындыларды” логикалық құндылығына қарамай тиімді етеді.

“Туындылардың” үшінші тобында “дәлелдемелер” әлдебір сезімдерге, жеке-дара немесе ұжымдық мүдделерге, құқықтық принциптерге (құқық, әділеттілік), метафизикалық мәндерге (ынтымақ, прогресс, демократия, адамгершілік) немесе тылсым мәндерге негізделеді.

“Туындылардың” төртінші тобы “ауызша дәлелдемелердегі” ой-пікірлерден күш алады, яғни белгісіз, күмәнді, екі жақты мағынасы бар терминдерді қолдануға негізделген және шындықпен келіспейтін дәлелдемелер”.

Осылардан барып мынадай  қорытынды шығаруға болады. Паретоның түсіндірмесіндегі “туындылар” жалпы алғанда белгілі бір “тұнбалар” мен соларға сәйкес “сезімдерге” қатынасында екі қарама-қарсы функция атқарады: біріншіден, олар осы “тұнбалар” мен “сезімдерді” тауып, көрсетіп отырады, екіншіден, туындылар оларды жасырып отырады. Белгілі бір жағдайға байланысты бірінші орынға не алдыңғы, не кейінгі функция шығып отырады.

Паретоның социолог ретінде  “туындыларға” көзқарасы екі  жақты. Бір жағынан оларды үнемі сынап, әшкерелеп, логикалық-тәжірибелік көзқарас тұрғысынан қанағатсыздығын көрсетіп отырса, екінші жағынан, олардың басқаша бола алмайтындығын және қисынға сәйкес келмейтіндігінен олардың әлеуметтік тиімділігін анықтайтынын атап көрсетеді.

Мұндай көзқарас - оның методологиясының салдары, оған сәйкес белгілі бір  ілім тәжірибелік көзқарас тұрғысынан алынуы да, әлеуметтік пайдалылық көзқарасы тұрғысынан қабылдануы да мүмкін.

Алайда социологтың көзқарасы  “туындылардың” мұндай сынын талап  етті ме? Бұл жағдайда ол тек социолог ретінде ғана емес, сыншы, оған ұнамаған әлеуметтік құндылықтарды әшкерелеуші  ретінде сөйлейді. Сонымен, логикалық-тәжірибелік  көзқарас, оның ниетіне қарамастан, социологтың көзқарасы болудан қалып, ғылыми талдау құралынан әшкерелеу мен “бет пердесін ашу” құралына айналады. Бірақ сонымен қатар, “туындылардың” логикалық емес және тәжірибелік емес сипаты Паретоның бейнелеуінде әлеуметтік пайдалылық факторы болып табылады. Істің мәні мынада: әлдеқандай “теория” неғұрлым мағынасыз болып келсе, соғұрлым ол әлеуметтік мағынада пайдалы болады. Бірақ адамда таза ақыл-ой иесі деп бейнелейтін қарабайыр рационализм жорамалдары сияқты мұндай жорамалдарды да дәлелдеу қиын-ақ.

Парето әлеуметтік реализм  мен әлеуметтік номинализм дилеммасын шешуден бас тартады: бұл дилемма  логикалық-тәжірибелік социология үшін мүлдем жоқ нәрсе. Ол қоғамды ерекше нәрсе ретінде қарастырудан бас тартады, алайда қоғамды бірлесудің ерекше түрі ретінде қарастыруды мойындайды. Әлеуметтік жүйенің “индивидтері, “молекулалары”, химиялық қосылыстар тәрізді бірлестік құрайды”.

Парето қоғамды өзара  тәуелді бөлшектерден тұратын жүйе ретінде қарастырады. Жүйелік бағыт  оның социологиясында басты ерекшелік  пен жетістіктердің бірін құрайды. Бұл бағыт социология тарихында негізінен екі редукциялық үлгінің ықпалымен қалыптасады: организмдік (қоғам организм ретінде) және механизмдік (қоғам механизм ретінде). Осы екі үлгінің ішінен Парето, мәселен Дюркгеймге қарағанда, екіншісін таңдап алады, бірақ кейде бірінішісіне де сүйенеді.

Паретоның ойынша, осы уақыт  пен осы жердегі әлеуметтік жүйенің  жағдайы мынадай факторлармен анықталады: біріншіден, сыртқы табиғи жағдайлар, яғни, топырақ, климат, флора мен фауна, геологиялық жағдайлар және т.б.: екіншіден, табиғи емес сипаттағы жағдайлар; үшіншіден, жүйенің ішкі элементтері, олардың ішінде негізгісі - нәсіл, “тұнбалар” немесе олардан көрініс табатын “сезімдер”, “туындылар”, ұмтылыстар, қызығушылықтар, пайымдауға, бақылауға деген қабілеттілік, білімнің жай-күйі, т.б. болып табылады.

Парето әлеуметтік жүйенің барлық элементтерінің бір-біріне тәуелділігін үнемі баса көрсетіп отырды. Осы өзара тәуелділіктің салдарынан бір элементте болып жатқан өзгерістер басқа элементтерде қайталанып отырады. Парето әлеуметтік жүйенің жеке элементтерінің арасында бір жақты себеп-салдарлық байланыс орнатудан бас тартады: “Әрекеттер мен қарсы әрекеттер бірінен соң бірі үздіксіз болып отыратынын ұмытпаған жөн...” Монизмдік және редукциялық теорияларға қарсы Парето көпфакторлылық идеясын қорғайды, оның ойынша бұл идея социологияда жүйелік бағыттың қажетті алғышартын жасайды. Әлеуметтік жүйенің әр элементі оның басқа элементтеріне қарағанда қандай рөл атқаратынын қарастырудан кейін ғана түсіндіріледі. Қоғамдағы іс-әрекеттер мен қарсы әрекеттер процестері бірін-бірі бейтараптандырып отырады, сондықтан қоғам, әдетте, тепе-теңдік күйінде тұрады.

Парето жүйе түсінігін  де, тепе-теңдік түсінігін де механикадан, химиядан және Л.Вальрастың экономикалық теориясынан алады. Қоғам үнемі  эволюция процесінде болатындықтан, әлеуметтік жүйенің тепе-теңдігі динамикалық болып табылады. Тепе-теңдікті ұстап тұруда сезім басты маңызға ие болады.

Парето әлеуметтік дамудың  прогрессивті сипатын теріске шығарады. “Прогресс - ол әшкерелеген “теориялардың” бірі. Оның көзқарасы бойынша, әлеуметтік жүйелердің дамуы маятниктік, тербелмелі және айналымдық сипатқа ие болады. Жалпы әлеуметтік жүйелерде сияқты, оның экономика, мәдениет, саясат сияқты салаларында тенденциялардың бірін-бірі ауыстырып отыратыны байқалады. Бұл тенденциялардың ауысуы қоғамның тепе-теңдік күйін ұстап тұрады.

Парето әлеуметтік дамудың  тізбектік сипатына берген түсіндірмесін  өзінің социологиялық жүйесінде  басты орын алатын элита теориясында  жүзеге асырады.

Оның пайымдауынша, индивидтер дене күші, интеллектуалдық, адамгершілік жағынан бірдей болмайды. Сондықтан  әлеуметтік теңсіздік те ол үшін кәдімгі, анық және шынайы жәйт ретінде болады. Қайсыбір іс-әрекет саласында жоғарғы көрсеткіштерді көрсететін адамдар элитаны құрайды. Іс-әрекеттің әр саласында өз элитасы болады.

Парето элитанын екі түрін бөліп көрсетеді: билеуші, яғни саяси билікті жүзеге асыруға қатысатын және билік етпейтін элита. Жалпы, оның теориясында әлеуметтік стратификация екі сатылы пирамида түрінде беріледі: оның жоғарғы бөлігін - саны аз элита (“жоғарғы топ”), ал төменгі бөлігін халықтың негізгі бұқарасы (“төменгі топ”) құрайды. Элиталар басқару формасына қарамай барлық қоғамда болады.

Парето “элита” терминіне  бағалаушы элементін енгізбей, оның сипаттамалық түсіндірмесіне тоқталады. Сөйте тұра, ол бұл түсінікті талқылауда қарама-қайшылықты түсіндіруден құтыла алмады. Бір жағынан, ол элита өкілдерін табиғи сұрыпталудың нәтижесі сияқты, олардың белгілі бір іс-әрекет түрлеріне ерекше қабілетті болатынымен түсіндірсе, екінші жағынан “Трактатта” адамдардың элитаға сәйкес қасиеттері болмаса да оның “белгісін” тағып жүре алады деген сөздер кездеседі. Бұдан бірінші түсіндірме екіншісіне қайшы келетінін байқауға болады. Бірінші жағдайда Парето ашық таптық құрылымы бар және әлеуметтік жинақылықтың “табиғи сұрыпталуына” негізделген кемелденген жүйесі бар қоғамды көрсетеді. Бұл жағдайда адамның элитарлық қасиеттері мен элитарлық мәртебесі сәйкес келуі керек, алайда бұл тарихта сирек кездесетін жағдай. Дегенмен де, жалпы алғанда, Паретода элита қоғам тиісті шынайы қасиеттері бар және өзінің жоғарғы жағдайына лайықты болатын адамдардан құралады деген түсінік басым.

Билеуші элита өкілдеріне тән қасиеттер: өзін-өзі жоғары ұстай білу; өз мақсаттарына жетуде басқа адамдардың әлсіз жақтарын дәл тауып пайдалана білу; адамдардың эмоцияларына сүйене отырып, сендіре білу қабілеті; қажет болған жағдайда күш қолдана білу қабілеті.

Соңғы екі қабілеттің бірін-бірі алмастыратын сипаты бар, басқару не күштеу арқылы, не сендіру арқылы жүзеге асырылады. Егер элита осы тәсілдердің бірін де қолдана алмаса, онда ол саяси сахнадан кетіп, басқа қабілетті элитаға орын береді. Осыдан Паретоның “Тарих - аристократиялардың зираты” деген тезисі шыққан.

Әдетте, элита мен халықтың негізгі бөлігі арасында үнемі ауысу  жүріп отырады: элитаның бір бөлігі төменгі топқа ауысып, ал халықтың арасынан аса қабілетті бөлік элитаның құрамын толтырып отырады. Жоғарғы топтың жаңару процесін Парето элиталардың айналымы деп атайды. Айналымның арқасында элита бірте-бірте және үздіксіз жаңару күйінде болады.

Элиталардың айналымы әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұруда өте қажет болып табылады. Ол билеуші элитаны басқаруға қажетті қасиеттермен қамтамасыз етеді. Ал егер элита жабық күйде болса, яғни айналым жүрмей немесе тым баяу жүретін болса, онда элита азғындап, құлдырап кетеді. Сонымен бірге төменгі топта басқаруға қажетті қасиеттері бар және билікке жетуде күш қолдануға қабілетті индивидтердің саны өседі. Бірақ бұл жаңа элита да төменгі топ өкілдері есебінен жаңарып отырмаса, өзінің басқару қабілеттілігінен айрылады.

Паретоның теориясына сәйкес, саяси революциялар не элита айналымының  баяу жүруінен немесе жоғарғы топта төмен қасиеттердің жиналып қалуы салдарынан болып отырады. Революцияның өзі элита айналымын толықтырушы балама ретінде көрсетіледі. Белгілі бір мағынада революцияның мәні билеуші элитаның құрамын күштеп ауыстыруды білдіреді. Бірақ сонымен бірге, әдетте, революция барысында төменгі топтан шыққан индивидтерді жоғарғы топтың индивидтері басқарады, өйткені оларда күресуге қажетті интеллектуалдық қасиеттер болады.

Тарихи дамуда элиталардың  жоғарылауы мен төмендеуі үнемі байқалып отырады. Олардың алмасуы - адамзат қоғамының тіршілік ету заңдылығы. Бірақ элиталардың құрамы ғана ауысып қоймайды, сонымен қатар олардың контингенті де; элиталардың түрлері де алмасып отырады. Мұндай ауысудың себебі элиталарда  бірінші және екінші топтағы “тұнбалардың”, яғни (“комбинациялар түйсігі” мен “агрегаттарды сақтаудағы табандылықтың”) кезектесіп келуінде жатыр.

Элитаның “комбинациялар түйсігіне” ие болған бірінші түрі халықты сендіру, сатып алу, алдау, арбау, тікелей басын қатыру арқылы басқарады. “Тұнбаның” бірінші тобының күшеюі мен екіншісінің әлсіреуі билеуші элитаның болашаққа емес, осы шаққа көп көңіл бөлуіне алып келеді. Жақын арадағы болашақтың мүдделері алыстағы болашақ мүдделерінен басым болады; материалдық мүдделер - идеалдық мүдделерден; индивид мүддесі - отбасы, басқа да әлеуметтік топтың, ұлттың мүддесінен басым болады.

Уақыт өте келе “комбинациялар түйсігі” билеуші тапта күшейіп, ал бағынушы тапта, керісінше, “агрегатты сақтаудағы табандылық” күшейеді. Бұл бөліну қатты күшейген кезде революция болып, билікке “тұнбаның” екінші тобына ие болған элитаның басқа түрі келеді. Элитаның бұл категориясына агрессияшылдық, авторитарлық, тоқмойындық, ымыраға келмеушілік, айлалы әрекет жасау мен ымыраға келуге күдікпен қарау тән болады.

Билеуші элитаның бірінші түрін Парето - “түлкілер”, екінші түрін “арыстандар” деп атайды. Экономика саласында бұл екі түрге “алыпсатар” және “рантье” категориялары тән: олардың біріншісінде бірінші топты “тұнбалар” басым болса, екіншісінде екінші топ басым болады. “Алыпсатарлар” экономикалық комбинациялар саласында өте жақсы қабілеттерге ие бола отырып, азын-аулақ табыстарға қанағаттанбай, көп пайда табуға ұмтылады. Екі категорияның әрқайсысы қоғамда тиімді функциялар орындайды. “Алыпсатарлар” экономикалық та, әлеуметтік те прогрестің өзгеруіне себеп болса, Рантье керісінше, күшті тұрақтылық факторын құрайды. Рантье басым болған қоғам қозғалмайтын күйде қалып, тоқырауға бейім келеді; ал “алыпсатарлар” басым болған қоғам тұрақтылықтан айрылып, тұрақсыз тепе-теңдік күйінде болады.

Паретоның социология классиктерінің санатына кіретіні баршаға мәлім. Ол қоғамның жүйе ретіндегі түсінігінің қалыптасуына үлкен үлес қосты. Оған тепе-теңдік тұжырымдамасы, әлеуметтік жүйенің барлық элементтерінің өзара әрекет етуі мен өзара тәуелділігін, элементтер арасында бір жақты және әмбебап себеп-салдарлық байланысты терістеуі және соңғысы, әр элементті әлеуметтік жүйеде басқа элементтерге қатынасындағы алатын орны бойынша түсіндіру жағдайы кіреді. Соңғысы Паретоны социологияда құрылымдық-функциялық талдаудың негізін салушылардың бірі ретінде көрсетеді.

Паретоның еңбектерінде адамның  іс-әрекеттері мен олардың себептерін талдаудың зор ғылыми мән бар. “Логикалық” және “логикалық емес әрекеттер”, “тұнба” және “деривация” терминдері кейін социологияда іс жүзінде қолданылған жоқ. Дегенмен осы терминдермен берілген құбылыстарға талдау жасау социологтар үшін әлеуметтік мінез-құлықтың иррационалды және эмоционалды факторлардың, әр түрлі таптаурындар мен нұсқамалардың, “идеологияларда”, теорияларда”, сенімдерде және т.б. саналы және санасыз түрде бүркемеленіп, ұтымды етудің рөлін ашып берді. Осы түрдегі эмоционалды факторлар логикалық дәйектілікке қарағанда, адам мен халықтың белсенді әрекеттерге неғұрлым тиімді итермелейтін фактісі қазіргі уақытта саясаттануда, үгіт-насихат пен бұқаралық байланыс теорияларында кеңінен танымал.

Парето алғаш рет элитаның жан-жақты теориясын жасады. Ол элиталық топтың кейбір әлеуметтік-психикалық сипаттамасы мен халықтың авторитарлық, шыдамсыздық және неофобия сияқты қасиеттерін сипаттап берді. Өзінің элиталар айналымы тұжырымдамасында ол әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұру және әлеуметтік жүйелердің тиімді функциялар атқаруы үшін әлеуметтік жинақылықтың қажеттілігін негіздеді.

Бір ғажабы элита теориясының жасалуы Паретоның өзіне ұнамайтын демократия түсінігінің тереңдеуі мен нақтылануына жәрдемдесті. Қоғамдағы элитаның шынайы орнын түсіну “нағыз” демократияның халық билігі ретінде, халықтың өзін-өзі басқаруы ретіндегі бұлыңғыр және мағынасыз түсінігінен демократияның, атап айтқанда элита айналымының ерекше ашық жүйесі туралы, қоғамдағы билік пен бедел үшін тең жағдайда өзара бәсекелесу ретіндегі түсінікке өтуге мүмкіндік туғызды.

Рас, Паретоның элита теориясына оның жүйелік бағытының қарама-қайшылығының бір бөлігі кіреді. Ол элита ерекшеліктерін әлеуметтік жүйелерден шығаруға бейім емес, керісінше, әлеуметтік жүйелерді элиталық топтардың іс-әрекеті мен психикалық белгілерінің салдары ретінде қарастырады. Сонымен қатар, элиталардың рекруттелуі, қызмет атқаруы мен алмасуы - өзіндік мәні бар құбылыстар мен процестер болып табылады. Олар түрлі әлеуметтік жүйелердегі процестерге байланысты әр түрлі болып келеді; әлеуметтік пирамиданың төбесі оның негізімен, бүкіл конфигурациясымен анықталады.