Ақша теориялары және олардың дамуы

     Ақша  теориялары және олардың  дамуы.

     Әр  түрлі кезеңде жетілдірілген  ақша теориясы мен ақша айналымын  зерттеу ақша-кредиттік механизмі  және экономиканың қаржы құралы ретінде  жетілдіру тұрғысынан мүдделі, сондықтан  ақша теориясының дамуы іргелі тарихи кезеңдерді зерттеуі қажет.

     Ақша  теориясында үш негізгі бағыт  бөліп көрсетіледі: ақшаның металдық теориясы, номиналистік және сандық.

     Ақшаның метел теориясы.

     Ақшаның метал теориясы ХV- ХVІІ ғ.ғ. ерте кезеңдерінде, яғни капиталдың алғашқы қорлану дәуірінде қалыптасқан. Оның аса танымал өкілдері Англияда- У. Стенфорд, Т.Мэн, Д.Норе, Францияда-А.Монкеретьен болды. Олар ақшаны қоғам байлығымен, яғни асыл тастар- алтын және күміспен теңестіріп, бүлінуіне қарсы шықты. Сонымен қатар, олар нағыз байлық- табиғатынан шын мәнісінде ақша болып табылатын тек алтын мен күміс деп есептеді. Бұл ақша теориясы фитишизмге¹ жатады, себебі ақшыны алтын мен күміске теңеп, тауар шаруашылығындағы ақшада адамдардың өндірістік қатынастарын назардан тыс қалдырады.

     Аталған теорияны ұстанушылар қоғам байлығының қайнар көзі сыртқы сауда болып табылады – дейді және белсенді сальдо мемлекетке алтын мен күмістің келуін қамтамасыз етеді- деп пайымдайды. Қазіргі авторлар ерте металлизм теориясының қателігі- біріншіден, байлықтың көзі ретінде  қоғамда еңбек етудің нәтижесінде  өндірілген материалдық құндылықтардың жиынтығы емес, асыл металдар болса ; екіншіден, металл ақшалардың айналымында олардың  орнын басатын, яғни қағаз ақшаларға  ауысудың мақсатқа лайықтылығы мен  қажеттілігі теріске шығарылып  келуінде деп есептейді.

     Германияда  ХІХ ғ. екінші жартысында алтынмонетарлық  стандарттың енгізілуімен металл ақшаның  теориясы дүниеге келді. Бұл оның бірінші метаморфозасы болды, неміс  экономистері ақша деп тек асыл металдарды емес, металға ауыстырылатын банкноттарды да санады.

       өкілдері алтынмонетарлық стандартты қалпына келтірудің мүмкін еместігін мойындап, алтын монометаллизмнің жаңа кесілген формаларын: алтын құйма және алтын-дивиздік стандарттарды енгізуге, теорияларын әдістеуге тырысты.

     Ақшаның металл теориясының үшінші метаморфозасы  екінші дүниежүзілік соғыстан кейін  болды. Оның өкілдері Ж.Рюэфф, М.Дебре, Р.Харрод халықаралық айналымға  алтын стандартты енгізуге қажеттілік идеясын ұсынды.

     Бреттон-Вуд  валюта жүйесі қирағанда ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында алтын стандартты қалпына келтіруқажеттілігін негіздеу қайта байқалды. АҚШ-та 1981ж. осы мәселе бойынша арнайы комиссия құрылды, бірақ  ол алтын стандартты енгізуге  пайдасыз болады деп есептеді.

     Сонымен, ҒТП-тің, өндірістің, тауар айналымының  дамуымен металл айналысының ауқымы ХХ ғасырда тар болып шықты  және металл жүйесінің ішінде кредитке негізделген, сапалы жаңа төлем әдістері мен айналыс формалары жетіле бастады.

     Ақшаның номиналистік теориясы.

     ХVІІ-ХVІІІ  ғ.ғ. ақшаның номиналистік теориясы өкілдері ағылшын ғалымдары ДЖ.Беркли мен Дж.Стюарт, А.Смит болып табылады. Бұл теория ақша айналымынды құнсыз монеталар қаптап кеткен кезде қалыптасты.Бұл  ғалымдар ақшаны мемлекет жасайды деп және оның бағасы атаулы құнмен және ақша болып табылатын баға масштабымен анықталады деп есептеген. Олар ақшаны тек техникалық ауыстырудың таза құралы деп қарастырып, оның құндылық табиғатын толық теріске шығарды.

     Ақшаның номиналистік теориясының негізгі  идеялары төменде келтірілген:

     -ақша  тамаша есептеу бірлігі болып  табылады,оның көмегімен ақшаның  салыстырмалы құны анықталады;

     - бірдей бөліктері бар тамаша  масштаб болып табылатын аталған  бірлікте ешқандай ішкі құн  болмайды.

     Номинализм  үстемдік жағдайға ХІХ ғ. аяғы мен  ХХ ғ. басында қол жеткізді. Бірақ  оның ерте кезеңдік номинализмнен айырмашылығы – оның қорғау обьектісі болып құнсыз ақша емес, ол қағаз ақша болды.

     Неміс ғалымы Г.Кнаптың ақша теориясында  басты мақсат-мұрат анық қалыптасты:

• ақша мемлекеттік құқық тәртібінің өнімі, мемлекет билігінің туындысы;
• ақша- бақылау төлем құралы, яғни мемлекеттік мұратты төлем күшімен иемденген белгілер;
• ақшаның негізгі қызметі- төлем құралы,  ол ақшаның мәні белгілердің материалында емес, олардың қолдануын реттейтін құқықтық нормаларда, деп жазжы.
• 1929-1933 ж.ж. экономикалық дағдарыс кезеңінде номинализм алтын стандарттан кетуді ақтау үшін теориялық база ретінде ары қарай дамуға бет алды.

Мемлекеттік капиталистік монополизмнің идеологы, ағылшын экономисі Дж.Кейнс өзінің «Ақша туралы трактатында» қағаз  ақша алтынға қарағанда айналымға  ыңғайлы толыққұнды төлем құралы болып табылады және олар қоғамның үнемі өркендеуін қамтамасыз етеді- деп жазды. Қағаз ақша алтында айналымнан ығыстырып, бұл құбылыс ақшаны алтын әсерінен азат етті және дәл осы жайт Кнапп теориясының жеңісі ретінде қарастырылды.

Сонымен Кейнс  номинализмнің тәжірибелік мақсаты  – алтын стандартты жойып, қағаз  ақшаның айналымға еркін енуін  және экономиканы инфляциялық процесті басқару арқылы реттеуін тәжірибелік негіздеуінде болды.

       Қазіргі таңда номинализм – ақша болмысының мәселесі жөніндегі үстем теориялардың бірі. Осылайша, әйгілі американдық экономист П.Самуэльсон ақша шартты белгілер болып табылады деп санайды. «Экономика» шығармасында ол: «Тауарлы ақшаның дәуірін қағаз ақша дәуірі ауыстырды.Қағаз ақша ақшаның мәнін, олардың ішкі табиғатын кейіптейді... Ақша- жасанды әлеуметтік шарт»- деп жазды.

       Номиналистік  теорияның пайымдауынша, қағаз ақша адам еркімен пайда болды, мемлекетпен  жасалды, ал шын мәнінде ақша- металды  қатынастардың белгілі заңдылығы  мен айналымның қосымша құралға  қажеттілігі туындағаны, бағалы металдарды өңдеу өндірісінің жетімсіздігі нәтижесінде пайда болды. Қағаз  ақшаның өлшем мөлшерінің қызметі  мен өткіншілігі- мінсіз қатынас  құралы ретінде тиімділігіне байланысты болып шықты.

       Сонымен , номинализм теориясының сипаты: ақша тауардан ғана пайда болмайды, олардың  көп қызметтерден бас тарту,ақшаны құн масштабымен теңдестіру, өте  оңды сан бірлігі болып табылады.

       Ақшаның сандық теориясы.

       Ақшаның сандық теориясы ХVІ ғ. пайда болды, ол тауарлық құн деңгейі мен ақшаның  құны айналымдағы санына байланысты деп түсіндіреді. Бұл жорамалды  француз Жан Боден ойлап тапты. Оның пайымдауынша, Батыс Еуропада тауардың қымбаттауына бағалы металдардың  көп әкеліне бастауы әсерін тигізді, сол себепті, бұл жағдай ақша санының  көбеюіне әкеліп соқты, ақша санымен тауардың бағасы да өсті.

       Кейінірек мұндай пайымдауды ақшаның сандық теориясының  басқа өкілдері Д.Рикардо, Ш.Монтескье, Д.Юм, Дж.Миль т.б. қолдады.Олар аталған  теорияға айналымдағы ақшаның сандық өзгерісі мен оның құнының арасындағы пропорционалдылықты әкеліп қосты.

       ХХ  ғ. басында ақшаның сандық теориясы батыс экономикалық ілімінде классикалық  емес өндіріс теориясының маңызды  бөлігі ретінде үстемдік алды. Негізінде  трансакциондық және кембридждік бағыттар пайда болды.

       Трансакциондық  ақшаның сандық теориясының негізін  амарикандық ғалым М.Фишер қалады.Оның теориясында белгілі бір мерзімде тауар айналымының саны- орта жылдамдықты ақша санының өндірілуі және сатылған тауарлардың саны орта бағамен анықталады делінген. Сонымен қоса, осы тұрғыда олар екі элементтің: ақша айналымының жылдамдығы сатылған тауарлардың санына әсер етпейді деп есептелген. Ол қысқа мерзімнің ішінде аталған шамалар өзгеріссіз қалады деп болжады: ақша айналымының жылдамдығы кредит дамуының деңгейі, байланыс құралының күйі сияқты ұзақ мерзімді факторлармен анықталады, ал тауар өндірісі ресурстардың жетімсіздігімен шектеледі. Сонымен, М.Фишер, «Ақшаның саны- баға деңгейі»- жалғыз себепті байланыс болып табылады- деп қарастырды, яғни айналымдағы ақшаның саны баға деңгейіне тікелей әсер етеді.

       Алдымен баға өзгерісінің бірінші себебі ақша салмағы болып табылады. Ақша салмағының өзгерісі бағалардың өзгерісіне сәйкес келеді. Оның негізгі сандық теориясының формуласы МV=PQ теңдеу болып көрсетіледі,

       мұнда, Q- тауарлық мәмілелердің саны,

                     V-ақша айналымының жылдамдығы,

                     М-ақша салмағы, Р-баға.

       Бұл теңдеу ауыстыру теңдеуі деп аталады. Ол ақша айналымында маңызды өзара  қатынастарды қалыптастыруға мүмкіндік  туғызды.

       Ақшаның сандық теориясының кембридждік бағытын ағылшын экономистері Кембридж университетінің профессорлары А.Маршал, А.Пигу, Д.Робертсондар дамытты, оларды монетаристер деп атады. М. Фишерден бір айырмашылығы, олардың теориясының негізіне ақша айналымы емес, шаруашылық субьектілердегі қаржылардың ахуалы алынды.

       Кембридждік бағыт тауар айналымы мәмілелерінің  сомасы М. Фишердіңесептеуі сияқты сатылатын тауарлар санын орташа бағаға көбейтіліп анықталады. Бірақ, сонымен қоса, егер М. Фишер  айналым жылдамдығын константа ретінде қабылдаса, Кембридждік бағыт бұл жағдайды психологиямен , айналым қатысушылардың әдетімен байланыстырады.

       Кембридж  мектебінің формуласы мынадай:

                                     PV-TV+DV¹

       мұнда, Р-бағалардың жалпы деңгейі;

                    V-өндірістің көлемі;

                    Т-ақша белгілерінің саны;

                    D-депозиттер;

       V және V¹ ақша мен депозиттердің айналым жылдамдығы.

       Бірақ, екі бағыттың соңғы қорытындысы  бірдей. Ақша санының өзгерісі тауар  бағасы өзгерісінің жалғасы емес, себебі болып табылады.

       Батыс елдеріндегі экономикалық даму барысы мен 1929-1933жж. болған ұлы депрессия  кезінде осы теорияның өкілдері өзгермейтін деп санаған ақша айналымының жылдамдығы кенет тербеліске душар болды, сондай-ақ кризис- ресурстарды  түгелдей пайдаға асырутуралы шарттың  қателігін айқын ашып көрсетті. Осы  тұжырымдама баға қалыптасу тәжірибесіне монополистікбірлестіктердің тигізер  әсерімен санаспай, мұндай процестің  тек айналымдағы ақша санының  өзгеріс нәтижесі деп есептейді. Осының бәрі ақшаның сандық теориясы маңызының уақытша төмендеуіне  әкеліп соқтырады. Алайда, бұл теория 1960-1980 жж. саяси экономикадағы жаңа ағым формасында – монетаризмде –  көрініс таба бастады.

       Осы заманғы монетаризм.

       ХХ  ғасырдың ортасындағы экономика  қаржы саласы мен ақша шаруашылығы  мекемелеріне ерекше назар аударылуын талап етті. Осы кезеңде Чикаго экономикалық ғылым орталығы пайда  болды, оның өкілдері Чикаго университетінің  профессорлары Ф.Найт, Дж. Стиглер, Дж.Вайнер, Г.Саймоне және М.Фридмен болды. Осылардың ішінде М.Фридмен монетаристік теория негізіне ақшаның сандық теориясының әдістемелік негізі ретінде Кембридж мектебінің ғалымдары А.Маршалл, А.Пигу,            М. Фишердің ілімдері жатқызылады. Оның еңбектерінде ақша шаруашылығының анализі мен қазіргі ақша теориясы маңызды орын алады. Ғалымның пайымдауынша,  жоғарыда аталған жағдайлар сауатты монетарлық саясатта экономиканың тұрақтылығына даңғыл жол ашады.

       М.Фридмен  зерттеулерінің нәтижесі және жалпы  қазіргі монетаристік теорияның  негізгі мазмұндары төмендегідей түрде  қорытындыланады:

       -  еркін, шексіз бәсекелестігі бар,  өзіндік жолмен, өзіндік реттелу  негізінде, тұрақтылыққа әкелетін  нарықтық жүйелі экономика тиімді  болып табылады.

       -  ауыртпалықтар мен кризистер  экономикаға сырттан келеді, экзоген  сипаты болады, бұл факторлардың  себепкері – өзін-өзі реттейтін  күштер әрекетін жоятын мемлекеттік  кірісу болып табылады.

       - мемлекеттік реттеу шеңберңн  тарылту қажет, өйткені «бірде  бір өкімет нарықтан асып, ақылды  бола алмайды», ал «мемлекеттің шарасыз түрде туындайтын қателерінің құрбандығына біздің ақшамыз шалынады».

       - экономика саласындағы зерттеулер  мен тәжірибелік жұмыстардың  салмақ орталығына ақша-кредит  қатынастарын салу керек;

       - қолданбалы психология жетістіктерін  пайдаланып, шаруашылық субъектілерінің  қызмет себептерін белсендіру  шараларын күшейту керек.

       М.Фридмен  ілімінің негізіне мыналар енген:

       - айналымдағы ақша саны мен  тауар құны деңгейінің арасындағы  себепкер байланысты түсіндіретін ақшаның сандық теориясын;

       - ақша массасының өзгерісі арқылы  шаруашылық конъюктураның ауытқулары  алдын ала анықталатын монетарлық  өндіріс циклдарының теориясын;

       - кейнсиандықтар пайымдаған пайыз  формасы арқылы емес, тауар құнының  деңгейі арқылы өндіріс факторларына  ақшаның тигізер әсерінің ерекше  тапсыру механизмі,