Қазақстан Республикасы қазіргі таңдағы банктік жүйесі

      Желілер негізіндегі электрондық ақшаға электрондық ақшаның мынадай жүйелерін жатқызуға болады – Paypal (АҚШ), WebMoney (Ресей), Яndex. Ақша (Ресей).

      Тұтастай алғанда, электрондық ақшаны шығару, тарату және қолдану тәртібінің мәселелері Қазақстан Республикасының заңдары деңгейінде реттеледі. Қазіргі уақытта осы мәселелерді реттейтін, Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне толықтырулар енгізуді көздейтін тиісті заң жобасы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауында жатыр.

       Сонымен бірге электрондық ақшаны шығару электрондық ақшаны нақты ақшаға ауыстыру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін, яғни эмитент банк пайдаланушыдан (жеке тұлғадан) тиісті ақша сомасын алғаннан кейін электрондық ақшаны пайдаланушының “электрондық әмиянына” қабылданған нақты ақшаның номиналды құнының мөлшерінде “салуды” жүзеге асырады. Осыдан кейін иесі (жеке тұлға) электрондық ақшаның қолда бар сомасы шегінде электрондық ақша жүйесінде сауда және өзге де операцияларды жасай алады.

       Электрондық ақшаны тарату үшін эмитент банк оны банктік қызмет көрсету орталықтарындағы өзінің филиалдық желілері арқылы тарата алады немесе электрондық ақшаны пайдаланушылар арасында таратумен айналыса алатын өзінің агенттік желісі болады. Негізгі функциясы эмитент айналысқа шығарған электрондық ақшаны сату және сатып алу болып табылатын осындай агенттің рөлінде эмитент банкпен тиісті шарттық қарым-қатынастары бар заңды тұлға бола алады.

       Электрондық ақшаны оның иелері (жеке тұлғалар) Интернетте онлайндық сатып алуды жасауға және сауда ұйымдарынан және эмитент банктермен олар шығаратын электрондық ақшаны қабылдау бойынша тиісті келісімдері бар өзге де кәсіпкерлік субъектілерінен өзге де сауда операцияларын жасауға пайдалануы мүмкін. Сондай-ақ электрондық ақшаны жеке тұлғалар белгілі бір электрондық ақша жүйесінің шеңберінде басқа пайдаланушыларға – жеке тұлғаларға аудару үшін пайдалана алады. Аталған заң жобасына сәйкес сауда операцияларын жасау үшін заңды тұлғалардың және дара кәсіпкерлердің электрондық ақшаны сатып алуына және пайдалануына шектеу белгіленеді. Осыған орай, кәсіпкерлік субъектілері өздері жеткізетін тауарлар (қызмет көрсетулер) үшін ақы төлеуге электрондық ақшаны қабылдауға (алуға) және оларды өтеуге ұсынуға құқылы. Сонымен бірге заң жобасында белгіленген шекті мәндерден асатын сомаға электрондық ақшаны пайдалануға жол берілмейді [21].

       “Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы” Қазақстан Республикасының Заңы банктердің, сақтандыру ұйымдарының, зейнетақы қорларының, нотариустардың және адвокаттардың қаржы мониторингінің субъектілері болып табылатындығын көздейді. Қазақстанның аумағында электрондық ақшаны шығару құқығына тек банктер ғана ие болатынын ескере отырып, оларға қатысты ақшаны жылыстатуға қарсы іс-қимыл бойынша, оның ішінде электрондық ақшаны пайдалана отырып жүргізілетін операциялар бойынша қолданылып жүрген заңнаманың барлық талаптары қолданылатын болады.

        Заңнамаға сәйкес төлем жүйесінің негізгі қатысушылары болып табылатын банктер күмәнды операцияларды тексереді (мониторинг жүргізеді) және тиісті ақпаратты қаржы мониторингі органдарына ұсынатын болады.

       Сонымен бірге заң жобасында банктің электрондық ақша иелері шекті мәннен асатын сомаға операция жүргізуі үшін электрондық ақшаны шығарған және пайдаланған жағдайда, оларды міндетті сәйкестендіру жөніндегі іс-шаралар ескеріліп, көрініс тапты. Бағдар ретінде Капиталды жылыстату проб­лемалары жөніндегі арнайы қаржы комиссиясының (FATF) ұсынымдары болды, олар барлық дүние жүзінде ескеріледі.

       Қазіргі уақытта интернетті пайдалану және мобильдік коммерция негізінде цифрлық тауарлар нарығының кәсіпкерлік қызметінің саласын біртіндеп ендіру мен дамыту орын алуда. Күнделікті бөлшек төлем операцияларын жүргізетін пайдаланушылардың, сол сияқты өз қызметін тек қана цифрлық тауар­лар нарығында көрсететін сауда қызметі субъектілерінің саны біртіндеп ұлғаюда. Тұтастай алғанда Қазақстанның электрондық саудасын дамытуға байланысты жаңа дамып келе жатқан сегментке қызмет көрсету үшін электрондық ақшаны пайдалануға қажеттілік туындайды.

       Жалпы алғанда Қазақстандағы электрондық сауданың қалыптасуына және дамуына орай электрондық ақша жүйесі одан әрі дамиды. Мәселен, Қазақстанда бүгінде электрондық сауданы ұйымдастыру мен жүргізу бойынша инфрақұрылымды дамыту проблемалары бар, оның ішінде оларға көптеген өзара байланысты факторлар кедергі болып табылады, олардың бірі халықтың арасында интернетті қолданудың төмен деңгейі.

       Осы арқылы ең алдымен электрондық ақшаның болашақтағы дамуы тұтастай алғанда Қазақстандағы электрондық сауданың дамуымен тікелей байланысты. Электрондық сауданың даму динамикасынан нарықтың қатысушылары тарапынан электрондық ақшаны пайдалануға сұраныс артады.

       Өткен жылғы басты жетістік – Қазақстанның банк жүйесі дағдарыстың екінші толқынының теріс ықпалына салыстырмалы түрде алғанда тегеурін танытты. Жекелеген ірі банктердің проблемалары тұтастай алғанда банк жүйесі үшін проблема тудырған жоқ, ал проблемалы банктер қазіргі кезде қайта құрылымдау үдерісін табысты аяқтау үстінде [21].

       Мемлекеттің дағдарысқа қарсы шараларының ішінде қоғамды елең еткізген құбылыс 2009 жылдың 4 ақпанында жүргізілген ұлттық валютаның құнсыздануы болды. Ал қазір бұл шараның қажет болғандығы күмән тудырмайды, алайда оны жүзеге асырғаннан кейінгі бірнеше ай ішінде теріс пікірлер білдірілді, сындар айтылды. Алайда, тіпті қаржы жүйесі үшін неғұрлым қауіпті болған құнсызданумен байланысты тәуекелдер – шетел валютасымен берілген заемдар сапасының нашарлауы және депозиттердің банк жүйесінен әкетілуі – аса қиындық тудырған жоқ. Мәселен, 2009 жылдың қорытындысы бойынша құнсызданудың ең қажетсіз деп танылатын болуы ықтимал салдарларына – банктерден салымдардың таза әкетілуі мен тұтастай алғанда банк жүйесіне сенімнің азаюына жол берілмегенін атап айтуға болады. Керісінше, халықтың салымы 20 пайыздан астам өсті. Бұл ретте жекелеген банктерден “салымшылардың бойын аулақ салуы” байқалды, бұл тұтастай алғанда банк жүйесіне тән емес.

       Тұтастай алғанда, 2008 жылғы 25 қарашада қабылданған Үкіметтің, Ұлттық Банктің және Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің Экономиканы тұрақтандыру жөніндегі 2009-2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимылдар жоспарын орындау шеңберінде іске асырылған дағдарысқа қарсы шаралар жиынтығы дағдарыстың неғұрлым қауіпті салдарларын еңсеруге мүмкіндік берді. Атап айтқанда, ол экономиканың неғұрлым маңызды салалары бойынша кредиттеудің тапшылығын жеңуге және жете қаржыландырмау салдарынан олардың коллапсын болдырмауға мүмкіндік берді.

      2010 жылы экономиканы тұрақтандыру және дағдарыстың салдарларын еңсеру қызметіне қатысты қол жеткізетін табыс Үкіметтің, ҚҚА-ның және Ұлттық Банктің жолға қойылған іс-қимылдарына байланысты болады. Қазіргі кезде аса көңіл бөлуді талап ететін негізгі бағыттар барынша айқын белгіленді.

       Біріншіден, бұл – Ұлттық Банктің негізгі міндеті болып табылатын теңгенің бағамдық тұрақтылығын және баға нарығы өтімділігінің қажетті деңгейін ұстап тұру болып табылады. Екіншіден, банктердің баланстарын сауықтыру үдерісін қарқынды ету және оларды сапасыз активтерден “тазарту” қажет. Үшіншіден, дамудың дағдарыстан кейінгі кезеңінде банктердің кредиттік белсенділігін ынталандыратын шаралар жиынтығын әзірлеу қажет. Төртіншіден, контрциклдік реттеуге көшуді және қаржы институттарында тәуекел-менеджмент жүйесін жетілдіруді жүзеге асыру қажет. Және, ең соңында, бесіншіден, экономикалық дисбаланстар мен жүйелік тәуекелдер деңгейін төмендететін шаралар жиынтығын әзірлеу қажет.

       Қазіргі уақытта орталық банктердің рөлін күшейту орталық банктің және реттеушінің функцияларын бөле отырып реттеу нобайы қолданылатын елдер үшін ортақ үрдіс болып табылады. Дағдарыстың әсерін айтарлықтай дәрежеде тереңдеткен реттеудің негізгі қатесі қаржы секторын және өзге де секторларды реттеудің дискреттілігі болды. Әлемдік дағдарыс тәжірибесі қаржы жүйесін реттеу тиімділігінің едәуір дәрежеде қолданылатын тәсілдің жүйелігіне және кешенділігіне байланысты екендігін көрсетті. Басқаша айтқанда, қаржы жүйесін реттеген кезде қаржы жүйесіне және тұтастай алғанда экономикаға ықпал ететін бірқатар факторлар ескерілуі тиіс. Осыған байланысты әлемнің жетекші елдері қазіргі уақытта қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі функцияларды орталықтандырып отыр, бұл ретте қаржы тұрақтылығына жауапты негізгі ведомстволар орталық банктер болады. Осындай себептермен Ұлттық Банктің Қазақстандағы рөлі күшейеді.

       Сонымен қатар орталық банктің функцияларына қаржы институттарына өтімділік беру және, бірқатар елдер бойынша, оларды қорландыру кіреді. Бұл қаржы нарығының негізгі субъектілерін тікелей қолдау, сол сияқты оларды реттеу бойынша шешімдер қабылдауды орталықтандыруды талап етеді. Ұлттық Банк қаржы секторын және жүйе құраушы институттарды реттеу жөнінде шешімдер қабылдауға барынша белсенді қатысатын болады. Атап айтқанда, негізгі реттеу бағыттары және реттеу шараларының мақсатты өлшемдері әзірленетін болады.

        Егер бұрын қаржы жүйесін, атап айтқанда банк секторын реттеген кезде қаржы және нақты секторлар арасындағы бірқатар өзара байланыстар ескерілмесе, қазіргі уақытта әзірленіп жатқан реттеу үлгісі экономиканың қаржы, сол сияқты нақты секторларында орын алған тәуекелдердің барлық кешені ескерілетінін болжайды. Макропруденциалдық реттеуді пайдалана отырып қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері проблемаларды жүйелі түрде зерделеуді ескере отырып, кешенді түрде шешілетін болады.

       Қазақстан әлемдік қаржы дағдарысының ел экономикасына және қаржы жүйесіне теріс әсер етуіне байланысты сынақтан сүрінбей өтті және қазіргі уақытта өзінің дамуының жаңа, дағдарыстан кейінгі сатысына кіруде. Дамудың дағдарыстан кейінгі кезеңіне кіру елге әлеуметтік-экономикалық дамудың барлық көрсеткіші бойынша, оның ішінде қаржы жүйесінің даму деңгейі және оған қызмет көрсету сапасы бойынша сапалы секіріс мүмкіндігін береді.

        Қалыптасып отырған жағдайда қаржы жүйесінің даму мүмкіндігін барынша толық пайдалану үшін Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы қабылданды. Тұжырымдаманың негізгі міндеттері арасында қаржы секторының орнықтылығын арттыру; ағымдағы қаржы-экономикалық дағдарыс барысында анықталған кемшіліктерге, тұрақсыздық және құбылыстар факторларына жол бермеу бойынша жағдайлар жасау бар. Сонымен қатар, дағдарыстан кейінгі кезеңде инвестициялық белсенділікті макроэкономикалық шешімдерді жүзеге асыру құралы ретінде ынталандыру және инвесторлар тарапынан және сол сияқты қаржы қызметін тұтынушылар тарапынан республиканың қаржы секторына сенімді нығайту болып табылады.

       Атап айтқанда, қаржы секторын реттеудің Қазақстан үшін мүлдем жаңа, макропруденциалдық және контрциклдік реттеу құралдары кіретін тетіктерін ендіру жоспарланып отыр. Жаңа тәсіл тұтастай алғанда қаржы жүйесінің деңгейінде туындайтын тәуекелдерді барынша төмендетуден және сыртқы факторлардың ел экономикасының және қаржы жүйесінің жай-күйіне теріс әсер етуін төмендетуден тұрады.

              Қорытынды 

       Қорытындылай келе ҰБ-тің екінші деңгейдегі банктердің өтімділігінің және капитализациясының жоғарлауына талаптарының күшеюуі нәтижесінде банктердің жалпы саны 1995 жылы 191-ден 130-ға қысыарды, филиалдары бар банктер 48-ден 36-ға қысқарды.

       1997 жылы 4 банк ашылды әжне 1 банк өзінің жұмысын жалғастырды. КАБ “Туранбанк” және АБ “ӘлемБанкҚазақстан” акцияларын мәжбүрлеп сатып алынғызылды. Олар кейін ЖАҚ “БанкТуранАлем” болып қайта құрылды. ААҚ “Каздорбанк” болып бірікті. ААҚ “Казкредсоцбанктің” акциялары мәжбүрлі түрде сатып алынып, ол ЖАҚ “Жилстройбанкке” қосылуы жүзеге асты.

       Ұлттық Банк өзінің құзыреті шегінде басқа елдердің орталық банктерімен және банктерімен қарым-қатынастарда, халықаралық банктерде және өзге қаржы-кредиттік ұйымдарда Қазақстан Республикасының мүддесін білдіреді                                 

        Қорытытандылай  келе  Қазақстан Республикасының банк жүйесінің жоғары деңгейін Ұлттық Банк құрайды.

       Екінші деңгейлі банкке барлық коммерциялық банктер жатады.

       Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қаражатын тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме.

        Мемлекеттік банк осы Заң бойынша қызмет атқарып, ҚазКСР-ның Жоғары кеңесіне есеп береді, жер-жерлерде өз мекемелерін ашуға құқығы бар. Мемлекеттік банктің басқару органы – оның Басқармасы. Басқарманың төрағасын Республиканың Жоғары кеңесі 6 жыл мерзімге бекітеді. Банктің құрылымы мен міндеттері оның Жарғысында белгіленеді.

      Банк секторына мемлекеттік қолдау шаралары, банктердің дағдарыс сабақтарын есепке ала отырып істеген ішкі түзетулері банк секторының тұрақтылығын, сондай-ақ банктердің депозиттік базасын, оның ішінде халықтың салымдарын сақтап қана қоймай, өсуін де қамтамасыз етті. Сонымен қатар «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» АҚ-ның мүмкіндіктеріұлғайтты.

       2009 жылы резиденттердің депозит ұйымдарындағы депозиттері 19,7%-ға өсті, бұл ретте жеке тұлғалардың салымдары 28,5%-ға, заңды тұлғалардікі 16,3%-ға ұлғайды. Банк секторының өтімділігімен ахуалдың айтарлықтай жақсаруы Ұлттық Банкке банктерді қайта қаржыландыру көлемін едəуір азайтуға мүмкіндік берді. Сонымен қатар 2009 жылдың екінші жартысынан бастап Ұлттық Банк банктер өтімділігінің Ұлттық Банктің құралдарындағы (қысқа мерзімді ноталары, депозиттері), сондай-ақ корреспонденттік шоттардағы жинақталған резервін ішкі кредиттеуді ұлғайтуға қайта бағыттау жөніндегі шараларды қолдануда. Алайда банктердің ресурстық базасын ұлғайту экономиканы кредиттеудің өсуіне əкеп соққан жоқ. 2009 жылы банктердің экономикаға кредиттік борышының көлемі 2,5%-ға ғана өсті.

       Ақша базасының 2009 жылы кеңеюі 60,7% құрады, ақша массасы 17,9%-ға, айналыстағы қолма-қол ақша 6,5%-ға артты. Қолма-қол ақшаны шығарудан жəне алудан болған эмиссиялық нəтиже 2009 жылы оң болып қалыптасты, соған қарамастан 2008 жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда ол 2 еседен аса азайды. Қазақстан Республикасының төлем жүйесі арқылы жүргізілген төлемдердің көлемі 2009 жылы төлемдер саны бойынша 6,1%-ға жəне төлемдер сомасы бойынша 12,6%-ға ұлғайды. Айналыстағы төлем карточкаларының саны 6,2%-ға өсті.