Бухгалтерлик есеп

Бухгалтерлік  есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен  оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы “Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес” – деген болса, оның әріптесі Р. А. Фаулки “Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы” – деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаттарын өлшейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында “Есептей алмаған, басқара алмайды” – деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді. Басқарушы есеп кәсіпорынның қаржылық ақпараттарын ішкі пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болса, ал қаржылық есеп жоғарыда айтылған қаржылық ақпараттарды ішкі пайдаланушылармен қатар сыртқы пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе. Яғни, басқарушы есептің мәліметін кәсіпорын басшылары қандай да бір шешім қабылдау үшін пайдаланса, қаржылық есептің мәліметін бұлармен қоса жабдықтаушы (мердігер) кәсіпорындар, банк мекемелері, салық органдары және тағы да басқалар пайдаланады. Кез келген ұйым үшін қаржылық есеп міндетті түрде жүргізілетін болса, басқарушы есептің жүргізілуі және оның тәртібі әрбір кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты.

 

 Бүгінгі таңда  ел экономикасының нарықтық жолға  көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік  қызметтердің пайда бола бастауына  сәйкес бухгалтерлік есептің  маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Елімізде жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп отырумен қатар кәсіпорынның алдағы уақыттағы экономикалық әл-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білуі қажет. Сондықтан да кез келген елде бухгалтер мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді.

  

Стандарт сөзі ағылшын тілінен аударғанда үлгі, норма деген мағынаны білдіреді. Ал бухгалтерлік есеп стандарттары дегеніміз  кәсіпорындағы есеп жұмысын дұрыс  жүргізудің және құжаттарды дұрыс толтырудың ережесі болып табылады. Әрбір осындай ереже бухгалтерлік есептің әдістері мен тәсілдерін, мәні мен мағынасын және терминалогиясын анықтайды. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру стандарттарының қай-қайсысының болмасын өз мақсаты, қолданылу аясы (орны), анықтамасы, қолданысқа (күшіне) енген уақыты және мазмұны болады.

Мақсаты. Бұл  бапта стандарттың қандай мақсатқа арналып шығарылғандығы және есеп мәселелері қысқаша баяндалады.

Қолданылу аясы (орны). Стандарттың пайдаланылатын жерлері мен қандай жағдайда (жерлерде) қолданылмайтындығы осы бапта жазылады.

Анықтамасы. Стандарттағы келтірілген негізгі терминдерге  түсініктеме берілетін бап болып  табылады.

Қолданысқа (күшіне) енген уақыты. Стандарттың қай  уақыттан бастап күшіне енетіндігі осы бапта кәсіпорынның есеп саясатына түсінік беріледі.

  Бухгалтерлік  шоттардың баланста қатнасына  байланысты немесе  оларда не  есептелетініне байланысты шоттар  екіге бөлінеді: активтік шоттар  жәнепассивтік шоттар.

    Активтік  шоттарда  мүліктің  түрлері есептеледі. Пассивтік шоттарда мүліктің құралу көздері есептеледі. Активтік және пассивтік шоттарда жазу, олардағы  соңғы қалдықты  анықтау төмендегідей тәртіппен жүргізіледі: 

    Активтік  шоттарды жазу тәртібі:

    Активтік  шоттарда бастапқы қалдық  шоттың дебет  жағында жазылады және ол С1 деп белгіленеді. Ай ішіндегі өзгеріс, яғни мүліктің көбейгендігі дебет жағында жазылады, ал оның азайғандығы кредит жағында жазылады.

    Айдың аяғындағы қалдықты табу  үшін ай басындағы  қалдыққа  дебеттік айналымды қосып, кредиттік айналымды алып тастайды. Шыққан қорытынды айдың аяғындағы қалдықты көрсетеді, ол дебет жағында жазылады. Сонымен  активтік шоттарда  қалдық тек қана дебет жағында болады немесе қалдық қалмайды. 

    Пассивтік шоттардың жазылу тәртібі:

    Пассивтік шоттарда бастапқы қалдық шоттардың  кредит жағында жазылады. Ай ішіндегі мүліктің құралу көздеріндегі болған өзгерістердің көбейгені шоттың кредит жағында, ал азайғаны дебет жағында жазылады.

    Соңғы қалдықты табу үшін бастапқы  қалдыққа кредиттік айналымды қосып, дебеттік айналымды  алып тастайды. Шыққан қорытынды айдың аяғындағы қалдықты  көрсетеді және ол кредит жағында  жазылады. Пассивтік шоттарда қалдық тек қана кредит жағында болады немесе қалдық қалмайды.   

    3. Шаруашылық операциялары салдарынан болатын өзгерістер  әр уақытта да бухгалтерлік есептің  екі объектісін қамтиды. Ол объектілер біреуі көбейіп, біреуі азаюы немесе екеуі де көбейіп, екеуі де азаюы  мүмкін. Бірақ олар  бірдей соммада немесе құнда  көрсетіледі, яғни бір объектіні бір құнмен , екінші объектіні екінші құнмен көрсетуге болмайды. Осыған байланысты бухгалтерлік есепте  әдейі  екі жақты жазу әдісі қолданылады.

    Екі жақты жазудың мазмұны  -  ол болған  шаруашылық операцияларын,  онда көрсетілген объектілерді  бірдей соммада шоттарда жазу

    Мысалы: Кәсіпорын жұмысшыларға 50000 теңге  еңбекақы есептеді. Бұл  операцияны  екі жақты жазғанда 50000 теңгеге жұмысшыларға  еңбек  ақы  бойынша бережағымызды  көрсетсек, екінші жағынан 50000 теңгеге өндірісте шығын болғанын  жазамыз. 

    4. Кәсіпорынды басқаруда  кәсіпорын  жетекшісіне  әр деңгейдегі  бухгалтерлік есептің  мәліметтері  қажет болады. Осыған орай  бухгалтерлік  есепте  есептелетін объекті бойынша   жинақталған ақшалай  өлшеммен,  көрсетілген мәліметтермен қатар  есептелетін  объектінің  түрлері бойынша да жекеленген мәліметтер керек. Міне осы талапты қамтамасыз ету үшін бухгалтерлік шоттар  екіге бөлінеді:

    1.Синтетикалық (жинақтайтын) шоттар

    2.Аналитикалық (талдайтын) шоттар

    Синтетитакалық  шоттар дегеніміз  – есептелетін объект бойынша  жинақтап ақшалай өлшеммен  ақпарат беретін әдіс.

    Баланстың барлық статьялары  синтетикалық шоттар болып саналады. Атап айтқанда  шикізаттар мен  материалдар, кассадағы ақша, есеп  айырысу шотындағы ақша, жарғылық  капитал, банк несиесі, т.б.

    Аналитикалық  шот дегеніміз –  синтетикалық шоттарда көрсетілген  ақпаратты әрі қарай талдап, дамытып  көрсететін шоттар.

    Аналитикалық  шоттар белгілі  бір синтетикалық шоттарға ашылады.  Осыған байланысты олар дербес  болмайды.

    Аналитикалық  шоттарда  есептелетін объекті натуралдық (саны, салмағы, көлемі) өлшеммен және ақшалай  өлшеммен көрсетіледі.

    Синтетикалық  шоттарда  жүргізілетін  есепті синтетикалық  есеп деп  атайды, ал аналитикалық шоттарда  жүргізілетін  есепті  аналитикалық  есеп деп атайды.

    Синтетикалық және аналитикалық  шоттар  өзара  байланыс. Оның  өзара байланыстылығы төмендегідей:

    1.Синтетикалық  шотта қолданылатын  жазу тәртібі  аналитикалық  шоттарда қолданылады.

    2.Синтетикалық  шоттардың бастапқы  және соңғы  қалдығы  барлық  аналитикалық шоттарды  қосқандағы  бастапқы және соңғы қалдықтармен  тең болуы тиіс.

    3. Синтетикалық  шоттардың дебеті барлық аналитикалық шоттардың  дебетіне, синтетикалық шоттардың кредиті барлық аналитикалық шоттардың кредитіне тең болуы керек.

    Тәжрибеде кейбір есеп объектілері  бойынша  аналитикалық шоттардың  сандары өте көп болуы мүмкін. Соған байланысты алдын- ала топтастыру қажет болады.

    Сол үшін бухгалтерлік есепте  субшоттар  қолданылады (аралық  шоттар).

    Синтетикалық  шоттардың аттары  мен тізімін  жоғарғы орган,  яғни қаржы министрлігі  тағайындайды.

    Субшоттар мен аналитикалық шоттардың аттары мен тізімін кәсіпорын өзі  тағайындайды, қажеттілігіне сәйкес.    

    5.  Бухгалтерлік шоттарда әрбір  есептелетін объекті бойынша   ағымдағы өзгерістер жөнінде  ақпарат жинақталады. Әрбір шотта  көрсетілген ақпараттар бір жерде   жинақталып көрсетілу есеп кезең ішінде  ішкі есеп беруді қамтамасыз етеді, яғни ай санын есеп ақпаратының бір жерге  жинақталып көрсетілуі,  біріншіден, шоттардағы екі жақты жазудың дұрыс жүргізілуін бақылауға, екінші жағынан кәсіпорын мүліктері мен олардың құралу көздері жөнінде  жинақталған ақпарат алуды қамтамасыз етеді. Сол үшін айналым ведомостісі жасалады.

    Айналым ведомостісі дегеніміз  – бухгалтерлік шоттарда көрсетілген  ақпаратты  бір жерде  жинақтап  көрсететін әдіс. Яғни шоттардың  қалдықтарын және айналымдарын  айналым ведомостісі қорытынды баланс жасау үшін өте қажет.

    Айналым ведомостісін толтыру  арқылы бухгалтерлік шоттардағы  есептің дұрыстығы бақыланып,  кеткен қаталер түзетіліп, балансқа  толтыруға дайын мәліметтер жинақталады.  Сондықтан да айналым ведомостісін Батыс елдерінде дайындық балансы деп атайды.

    Айналым ведомостісі синтетикалық  және аналитикалық шоттар бойынша  жасалады.

    Синтетикалық  айналым ведомостісінде  үш пар теңдік болады.

    1 пар теңдік – ай басындағы   қалдық дебеті мен кредиті   тең болуы қажет

    2 пар теңдік – ай ішіндегі  айналымның дебеті мен кредиті   тең болуы қажет

    3 пар – ай аяғындағы айналымның  дебеті мен кредиті тең болуы  қажет.

    Бұл теңдіктің жазуды бақылауда  маңызы зор.Бұл теңдік  орындалмаса  қате болады.

    Тәжрибеде синтетикалық шоттардың шахматтық  айналым ведомостісі кең қолданылады. Оған қазіргі қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп формасы әсер етеді.

    Аналитикалық шоттардың айналым  ведомостісі материалдық бұйымдарға, есеп айырысу шотына жасалады (кредиторлық және дебиторлық бережақ бойынша).

   Есеп  айырысу шоттары бойынша  ашылған  аналитикалық шоттардың  айналым  ведомостісінің үлгісі  синтетикалық шоттарға жасалған  айналым ведомостісінің үлгісімен  бірдей. Тек синтетикалық шоттардағы  айналым ведомостісінің синтетикалық шоттарының атының орнына аналитикалық шоттардың аттары жазылады. Екінші жағынан мұнда үш пар теңдік болмайды.

   6.  Бухгалтерлік есепте қолданылатын  синтетикалық шоттардың сандары  көп және олар әртүрлі есеп  объектілерін есептеуге арналған. Міне сол  шоттарды дұрыс пайдалану үшін, олардың қасиетін білу үшін шоттарды жіктеу қажет болады. Барлық бухгалтерлік шоттар төмендегідей  екі белгісімен жіктеледі:

1. Олардың  экономикалық мазмұны бойынша

2. Олардың  міндеттері  мен құрылымы бойынша

   Шоттарды  экономикалық мазмұны бойынша жіктеу  шоттарда не есептелетіні көрсетіледі, ал міндеті мен құрылымы бойынша жіктеу шоттардың не есептелуге арналғанын және сол шоттардың дебиті және кредиті және қалдығының сипатын көрсетеді. 

   Шоттарды  жіктеу шоттар жоспарын жасағанда кең  қолданылады.

   Шоттарды  экономикалық жағынан   жіктеу  кәсіпорын мүліктерін  жіктеумен бірдей. Шоттарды экономикалық  жағынан жіктегенде  тек қана  қандай шоттар қолданылатыны  айтылады.