Бухгалтерлик есеп

   Бухгалтерлік  шоттар міндеттері  мен құрылымы бойынша  төмендегідей бөлінеді.

1.     Негізгі шоттар

2.     Реттейтін шоттар

3.     Бөлетін шоттар

4.     Калькуляциялық шоттар

5.     Салыстырмалы шоттар 

   3,4,5 шоттар – операциялық шоттар  деп аталады. 

    1. Негізгі шоттарда кәсіпорынның  мүлігінің түрлері мен олардың құралу көздері есептелінеді. Сондықтан оларды негізгі шоттар деп атайды.

    Негізгі шоттар инвентарлық қорларды  есептейтін және есеп айырысуды  есептейтін шоттар.

    Балансқа  байланысты шоттар активтік  және пассивтік болып екіге  бөлінеді. Инвентарлық шоттар барлығы активтік шоттар болады. Қорларды есептейтін шоттар пассивтік шоттар болады, ал есеп айырысудағы дебиторлық бережақтар активтік  шоттар болады, кредиторлық бережақтар пассивтік шоттар болады.

    2.Реттейтін  шоттар есептелетін объектінің  құнын реттеуге арналған. Осыған  орай реттейтін шоттар контрарлық  және  толықтырушы  болып екіге бөлінеді. Контрарлық шоттар контрактивтік және контрпассивтік болып екіге бөлінеді. Контрактивтік  шоттарға негізгі құралдардың тозуы мен материалдық емес активтердің  тозуы жатады. Контрпассивтік шотқа  пайдаланудың бөлінуі жатады.

    Толықтырушы шоттар дербес болмайды. Ол аналитикалық шот  болып  есептеледі. Оған тасу – тасымалдау  шоты жатады. 

    3. Бөлетін шоттар кәсіпорында  кейбір шығындарды тікелей өндіріс шығынына, яғни өндірістен өнімге тікелей  апаруға болмайды. Оларды әрбір өнім түріне бөліп апару қажет. Сондықтан әдейі  жинақтап бөлу шоты  қолданылады. Оған жанама шығындар шоты жатады. Бұл шот активтік шот, оның дебетінде жыл бойына болған бөлінетін шығындар есептеледі, ал кредитінде  сол шығындардың белгілі бір әдіспен бөлінгені көрсетіледі. Шығындар бөлініп болғаннан кейін бұл шотта қалдық қалмайды. Бөлінетін шығындарға өндірісті басқару және ұйымдастыру шығындары, негізгі құралдардың тозу шығыны (амортизация) және т.б жатады.

    4.Калькуляциялық  шоттар - өндіріс  шығындарын есептеуге  және  өнімнің өзіндік құнын  табуға  арналған.

    Калькуляциялық  шоттарға  негізгі  өндіріс, меншікті өндірістің  жартылай фабрикаттары, көмекші  өндіріс жатады. Бұл шоттар  активтік шоттар. Дебетінде жыл бойында болған тікелей шығындар есептеледі. Жылдың аяғында оған бөлінген үстеме  шығындар алынады. Сөйтіп дебетінде  нақты шығындар есептеледі. Ал кредитінде  жыл бойы алынған өнім, істеген жұмыс, көрсетілген қызмет  жоспарлы өзіндік құнымен немесе нормативті өзіндік құнымен есептеледі. Ал жылдың аяғында ол нақты өзіндік құнға дейін жеткізіледі. Қалдық калькуляциялық шоттарда болмауы мүмкін, ал болған жағдайда ол тек қана дебет жағында жазылады және аяқталмаған өндірісті көрсетеді.

    5.Салыстырмалы  шоттар, яғни  қаржылық  қорытынды шоттары  кәсіпорынның  жылдың аяғында қаржылық нәтижесін  табу үшін және есептеу үшін  қолданылады. Кәсіпорынның  алған  табыстары шоттар жоспарының  алтыншы бөлімшесіндегі шоттармен есептеледі. Ал шығындары жетінші бөлімдегі шоттармен есептеледі. Жылдың аяғында оларды салыстыру үшін және пайданы табу үшін 5410 шоты пайдаланылады. Бұл шоттың дебетінде зиян көрсетіледі, ал кредитінде алынған пайла көрсетіледі.