Дебиторлық қарызды басқарудың теориялық негіздері

    Яғни  осы жоғарыда аталған баптар бойынша  кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа  заңды немесе жеке  тұлғалардан  алашақ сомалары дебиторлық борышы болып  табылады.  
 
 
 

3. Қазақстан Республикасындағы  компаниялардың дебиторлық борышын басқаруды  жетілдіру.

    Дебиторлық  борыш – сатып алушылар дайын өнімді арттырған уақыттан бастап  банкідегі шотқа оның бағасын төлегенге дейінгі қарыз. Дебиторлық қарызды талдау оның заңдылығын, пайда болған уақытын анықтауды қамтиды.

    Мұндай  жағдайда қалыпты және қалыпсыз қарыз  пайда болады. Өтейтін уақыты бола қоймаған қарыз қалыпты деп есептеледі. Төлем құжаты бойынша уақытында  төленбеген қарыз қалыпсыз деп есептеледі.

    Дамыған елдерде дебиторлық қарыз кредиторлық  қарыздан  асып тұрса айналымның өскендігін дәлелдейді, қауіпті деп  саналмайды. Кейбір елдерде бұл жағдай кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын әлсірететіндіктен  қауіпті деп есептеледі.

    Дағдарыс  жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту үшін дебиторлық, кредиторлық  қарыздың ара қатынасын бақылап  отыру қажет. Дебиторлық қарыздың біршама  өсуі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына  қауіп төндіреді, қаржыландырудың қосымша көздерін жұмылдыруды талап етеді:

• уақыты өтіп кеткен қарыздың жағдайын бақылап отыру керек;
• тапсырыс берушілердің қарызды өтемеу қаупін азайту үшін тапсырыс берушілердің санын мүмкіндігінше көбейтіп отыру қажет;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына дебиторлық қарыз өз бетінше әсер етпейді, оның көлемі, қозғалысы, формасы әсер етеді.

    Дебиторлық  қарызды талдау кәсіпорынның балансының мәлметіне сай оның бір жылдың ішіндегі көлемін анықтаудын басталады. Қарызды өтеу мерзімі бойынша  дебиторлық қарыз ұзақ уақыттық (өтейтін  уақыты 12 айдан көп), қысқа уақыттық (12айға дейін) деп екіге бөлінеді.

    Бұл екі бөліктің әрқайсысында төлейтін уақыты өткен қарыздың мөлшері белгіленеді.

    Уақыты  өткен қарызды талдай отырып, оның қайсысының сенімсіз қарызға жататынын  анықтап, алдағы уақытта талдаудан  шығарып тастау қажет.

    Уақыты  өтпеген, бірақ өтелмеген дебиторлық қарыз өтейтін уақыты өтіп кеткен, қарыз төлейтін мекеме жойылғандықтан сенімсіз қарыз деп бөлінеді.

    Дебиторлық  қарыздың айналымы төмендегі көрсеткіштердің  көмегімен талданады:

• ағымдағы активтің жалпы көлеміндегі дебиторлық қарыздың үлесі;
• сенімсіз (үш айдан көп уақыт өтелмеген) қарыздың үлесі;
• қарастырылып отырған мерзімде дебиторлық қарыздың орташа айналым мөлшері.

    Нарықтық  экономика кезінде кәсіпорындардың  қаржы-шаруашылық жұмыс істеу процесінде тұрақты түрде қарсы агенттермен, бюджетпен, салық мекемелерімен  есеп айырысуды жүргізу қажеттілігі  туады. Өндірілген тауарларды тиеп жіберу немесе кейбір қызмет көрсету арқылы, кәсіпорындар, әдетте, қолма-қол төлем  ақша алмайды, яғни сатып алушыларды несиелейді. Сондықтан өнімдерді  тиеп жіберген уақыттан, кәсіпорынға  төлем қаражаты түскен уақытқа дейін  кәсіпорын дебиторлық берешек түрінде  әрекетсіздікте болады, оның деңгейі  көптеген факторлармен анықталады: өнімнің  түрімен, нарық сиымдылығымен, өндірілген өніммен нарықтың молықтырылу деңгейі, шарттың жағдайы, кәсіпорынның қолданатын есеп айырысу жүйесі және басқалар. Соңы фактор қаржы менеджеріне ерекше маңызды. 
Жеткізілген өнімдер үшін есептесудің негізгі түрлері қолма қол ақшаменен және ақшасыз төлем түрінде жүргізіледі. Тұрақты экономикада ақшасыз төлем басым болады, яғни чек, вексельдер арқылы, ақшасыз есептесу және ағымдағы шоттарға аудару арқылы төлеу түрінде жүргізіледі. Тұрақсыз экономика жағдайында алдын ала есеп айырысу түрі басыңқы болады. 
Қолма қол төлеу арқылы есептесу теңгемен, несиелік карточканың көмегімен орындалады. 
       Айналым саласындағы қаражаттарды қысқартуды ынталандыру факторы айналым қаражаттарын толықтыруға керекті банкілік несие, ол айналым капиталын ұтымды пайдалануға мүмкіншілік тудырады. 
Дебиторлық қарыз қаражаттары, кәсіпорынның айналымынан уақытша қаражатты аударуын көрсетеді, ол өз кезегінде, қосымша ресурстарға қажеттілікті қажет етіп және қаржы жағдайын қиындатып жіберуі мүмкін. 
Өнім өндіруші кәсіпорындардың дебиторлық қарызының едәуір бөлігін тиелген тауар қаражаттарды құрайды. Тиелген тауарлар қаражаты шарасыз пайда болады, өйткені, қоймадағы дайын өнімдер, шартта көрсетілген уақытта тұтынушыларға тиеліп жіберілуі тиіс: Бірақ тиеліп жіберген тауарлардың құрамында әртүрлі мағыналы қаражаттар болады. Олардың бір бөлігі тиеліп жіберген тауарлардың үлесіне тиісті, бірақ төлем уақыты жетпеген. Бұл жағымдығы тез өтетін құбылыс. Төлем мерзімі өткеннен кейін, кәсіпорынның төлембеген қаражаттары, тиеп жіберген тауарлар түріне айналады. Соңғысы, тұтынушының төлем қаражатының жоқ екендігін көрсетеді. 
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануды басқарудың қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету,                   есептеу жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнын есептеу                        жолдарын жетілдіру,           қолда бар қорылар бар жағдайында  сатып алу көлемін қалай жоспарлау          керек, қандай процестерді жетілдіруге                ең алдымен  қаражаттарды  инвестициялау   керек және т.б.  осындай басты мәселелерді шешу  диссертациялық     жұмыстың     негізгі өзекті мәселесі болып отыр.

    Сонымен қатар, кәсіпорында әртүрлі деңгейдегі менеджерлерге нарықтың күшейген бәсекелестік жағдайында  басқарушылық шешімді қабылдауға мүмкіндік беретін, қаржы ресурстарын басқару жүйесін жасаудың объективті қажеттілігі де бар. Қаржы  ресурстарын басқару жүйесінің тәжірибесі кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру  процесін талдауға мүмкіндік береді.  Қаржы ресурстары туралы ғылыми зерттеулер  ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді.

    Сондықтан да нарықтық экономика жағдайында қаржы  ресурстарын  басқаруды қалыптастырудың экономикалық механизмін жетілдіру арнайы кешенді зерттеуді талап етеді. дебиторлық қарыздар дегеніміз, бұл - иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.

    Зерттеу жұмыстың басты мақсаты – дебиторлық қарыздарды басқару мәселесін зерттеу.

     Қойылған мақсатқа сәйкес ғылыми зерттеуге мына міндеттері қойылды: 
- дебиторлық қарыздың кәсіпорын қызметіндегі рөлі; 
- дебиторлық қарыздың жіктелуі, түрлерін;  
-дебиторлық қарызының басқару әдістерін зертеу; 
- Қазақстан Республикасындағы компанияларды дебиторлық қарызды басқаруды бағалау және талдау.

   Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің  қатарына дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебитолық борыштардың  есептелген уақыты мен отелу уақытының  арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның  дебиторлық борышы оған байл анысты кіріс  танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың  құнынан баға жеңілдіктерін (скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын  алып тастағандағы қалдық сома бойынша  есептеледі. Бір жылдам астам уақыт  бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар»  болып есептеледі. Дебиторлық борыштардың  пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша  кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін  арттыру болып табылады. 

    ІІ. «ҚАЗАҚСТАН - КАСПИЙШЕЛЬФ»  ЖШС-Ң  ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР ЕСЕБІН ТАЛДАУ

    2.1 «Қазақстан - Каспийшельф»  ЖШС-ң  жалпы  сипаттамасы 

    Нарықтық  экономика жағдайында басқаруды  жетілдіруде бухгалтерлік есептің  рөлі мен мәні артуда. Басқару мен  нарықтық экономиканың дамуына, әр түрлі  деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің  нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес - субъектіні айқындауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақытылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есептің басты мақсаттары болып табылады.

    «Қазақстанкаспийшельф»  ЖШС - Қазақстанның Әлеуметтік -экономикалық проблемаларын шешуде рөлін мойындайтын  әлеуметтік тұрғыдан жауапты компания болып табылады.

    Бүгінгі таңда «Қазақстанкаспийшельф» ЖШС - Қазақстандағы жаңа әрі қарқынды дамып келе жатқан компаниялардың бірі. Ол ел экономикасының ең маңызды секторларының  бірін қамтығандықтан ғана емес, өзінің сыртқы және ішкі сындарлы саясатының стратегиясы нәтижесінде өзін көрсете  білді.  Компания «Қазақстанкаспийшельф»АҚ  энергетикалық ресурстардың тиімді және ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ететін, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына және оның әлемдік экономикаға табысты интеграциялануына жәрдемдесетін Қазақстанның мұнай-газ саласын кешенді дамыту мақсатында құрылды.

    Өндірістік  тәжірибенің мақсаты: Бухгалтерлік және аудиторлық қызметтің кәсіпорында  қалай жүргізілетінін анықтау.

    Өндірістік  тәжірибенің міндеттері: Кәсіпорынның қызметімен, ұйымдастыру және басқару  құрлымымен танысу, бухгалтерия жұмысын  ұйымдастыр^сұмыс істеу тәртібін зерттеу. Кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есепті жүргізу, ішкі аудит  пен талдау жұмысын ұйымдастыру  нысандарын зерттеу және бухгалтерлік, талдау мен аудиторлық жұмыс боиынша  тәжірибелік дағдыларды меңгеру.

      «Қазақстанкаспийшельф» ЖШС жетілдіру  Компанияның инвестициялық бағдарламасы  бойынша келесідей шараларды  орындауға алдын ала қарастыруда:

• Каспий теңізінің бойынша және жерде де жоғары перспективті құрылымды барлау және бағалау жұмыстарды бақылау;
• Лауазымды мемлекеттік органдардың тапсырмасы бойынша республиканың мұнайгаз ресурстарын тиімді және рационалды меңгеруді қамтамасыз ету;

    Компания  өз дамуын аяғына дейін жеткізу үшін келесідей мақсаттарға сүйенеді:

• Шикізатты тауып, шикізат базасын дамыту;
• Шикізат ресурстарын тиімді пайдалану,
• Мұнай операцияларына көмек көрсету үшін инфрақұрылым мен мұнайгазтранспорт жүйесі, мұнайгазөндіру саласын дамыту;
• Солтүстік-Каспий жобасын кеңейтуге компанияның көмегі қамтамасыз ету керек;
• Каспий теңізінің Мемлекеттік бағдарлама бойынша шаралар мен функцияларды орындау керек;
• Қазақстан Республикасының Индустриалды-инновациялық стратегиясы бойынша шараларды жүзеге асыру;
• Мұнайгаз саласына ұлттық кадрларды дамыту;
• Қоршаған ортаны қорғау және өндірісте қауіпсіздік қамтамасыз ету.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

    «Қазақстанкаспийшельф»  АҚ көптеген халықаралық және ішкі геофизикалық жобаларында мемлекеттің  мүдделерін білдіретін Өкілетті орган  болып табылады. Қазақстан Республикасының  Энергетика және минералдық ресурстар  министрлігі жұмыс органының  мұнай және газды кейінге сақтап, көліктің басқа түрлеріне ауыстырып  тией отырып, арналы мұнай құбырлары  бойынша тасымалдауға байланысты мұнай-газ  тасымалдау инфрақұрылымының объектілерін жоспарлау, жобалау және салу мәселелері бойынша құрылыс қызметінің саласындағы  кейбір функциялары Компанияға жүктелген.

    Компания  Қазақстан Республикасының мұнай-газ  кешені кәсіпорындарының мемлекеттік  пакеттерін бір орталықтан басқарады  және оның өндірістік, коммерциялық, қаржылық және инвестициялық қызметіне басшылық етеді.

Компания:

• мұнай-газ саласында мұнай-газ ресурстарын тиімді әрі ұтымды игеруге және олардың орнын толтыруға және тиісті инфрақұрылымды дамытуға бағытталған бірыңғай мемлекеттік саясат пен стратегияны әзірлеуге және іске асыруға қатысады;
• мұнай-газ операцияларын жүзеге асыратын инвесторлармен келісім-шарттарда мемлекеттік мүдделерді білдіреді, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында мұнай-газ операцияларын жүргізуге конкурстар ұйымдастыруға қатысады;
• Қазақстанда және шетелде көмірсутегі шикізаты мен оның өңделген өнімдерін барлау, игеру бойынша жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің толық циклін, сондай-ақ мұнай-газ құбырлары мен өндірістік инфрақұрылымды жобалауды, салуды және пайдалануды жүзеге асырады.

    2.2 «Қазақстан - Каспийшельф»  ЖШС-ң дебиторлық  қарыздар есебінің  ұйымдастырылуы

      «Қазақстанкаспийшельф» ЖШС компанияның  инвестициялық бағдарламасы бойынша  келесідей шараларды орындауға  алдын ала қарастыруда:

• Каспий теңізінің бойынша және жерде де жоғары перспективті құрылымды барлау және бағалау жұмыстарды бақылау;
• Мұнайгаз өнімдерін өндеуді сату желісін дамыту, Шығыс Қазақстанда мульти қызметтік желілерді құру және ВОЛС құрылысында қаржылық үлесін қосу Атырау-Теңіз- Ақтау, Шымкент-Құмкөл.

Компания  өз дамуын аяғына дейін жеткізу үшін келесідей мақсаттарға сүйенеді: