Ұйымның есеп саясаты

• мазмұны мен мәніне қарай есеп саясаты тәжірибеде қандай дәрежеде қолданылатындығын;
• есеп саясатын қалыптастыруда әр түрлі варианттардың іске асырылуын және қандай әдістерді қолдану керектігінде білулері қажет.

Есеп саясатын қалыптастыру процесінде бухгалтерлер белгілі авторлардың  және ресми органдардың жариялаған арнайы оқулықтарын, мақалаларды, әдістемелік  құжаттар мен материалдарға жүгінуі  керек.

Сонымен қатар бухгалтерлер білімі мен кәсіби деңгейі жоғары дәрежеде танылған басқа бухгалтерлердің  іс-тәжірибесін, сондай-ақ есеп саясатын қалыптастыруға жақсы негіз болатын  бұған дейін жарияланған каржылық есеп қорытындыларын зерттеп пайдалануы керек. Есеп саясатын қалыптастыру кезінде  мүмкін болатын ұйғарымдарды (альтернативы) қолданудың жауапкершілігі бас бухгалтерлерге жүктеледі. Есеп саясатының негізін  қалаушы әдіснамалар мен ережелерді т.б. ресми құжаттарды қолдану процесі  қаржы көрсеткіштерін талдаушыларды  шатасіырмайтындай жинақы жасалынуы  керек. Өткен жылдағы қорытынды  есеп жүйесінде колданылған әдістерге  қарағанда осы жылға жасалған есеп саясатындағы әдістер едәуір сенімді  болып қалыптасқандығын көрсете  білген жөн.

Есеп саясатын жасаушы  мамандар есеп саясатының негізгі элементтерін, бастапқы құжаттардың мазмұны мен  ерекшеліктерін, бухгалтерлік есеп счеттарының типтік жоспарын, активтер мен міндеттемелерді бағалаудың әдістерін, амортизация есептеу тәртібін, мүліктерді түгендеу, аяқталмаған өндірісті бағалау, құжат айналысы ережесін, ақпараттарды өңдеу технологиясын т.б. көптеген бухгалтерлік есеп -өрісіндегі мәселелерді зерделей білуі керек.

Есеп саясатын қалыптастыру барысында мына төмендегі базистік принциптер маңызын басшылыққа алу  керек:

а) осы ұйымның активтері мен міндеттемелері меншік иелерінің активтері мен міндеттемелерінен (үлес қосушылар, инвесторлар) дербес жүргізілетіндігін (дербестік принцип);

б) ұйым өз қызметін белгісіз уақытқа дейін үздіксіз жалғастыра беретіндігін, осы ұйымның жуық арада жойылмайтындығын және ұйым өз қызметі көлемін қысқартпайтындығын (үздіксіздік принцип);

в) таңдалып алынған есеп саясаты бір жылдан келесі жылдарға сабақтастықпен қолданылына беретіндігін (сабақтастык принцип);

г)  дайын өнімдерді сатудан түскен немесе түсетін ақшалардың қашан түсетіндігі уақытына қарамастан сатылған өнімдер сатып алушыларға жөнелтілген кезде түскен табыс түрінде осы жылы керсетілетіндігін (сату принципі).

Ұйымдар есеп саясатын ыңғайлы  қалыптастыру мақсатында активтер, меншікті капитал және міндеттемелер мына төмендегіше топтастырылуы керек:

• бухгалтерлік есептің счеттар жоспарына қарай материалды емес активтер мен олардың амортизациясы, негізгі құралдар мен олардың тозуы, айналыс сыртындағы активтерге салынған табыстық инвестициялар сабақтастығы бойынша;
• бухгалтерлік баланс құрамындағы активтік баптардың, яғни өтімділік дәрежесінің жоғарылауына қарай айқындалған материалды емес активтер, тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, берешектер қарызы сабақтастығы бойынша;
• активті қаражаттар көздерінің пайда болуына қарай (меншікті капитал, міндеттемелер) арнайы сабақтастық принципі бойынша.

Ұйымдар есеп саясатын жасауға  ыңғайлы және икемді басқа да топтастыру әдістерін қолдануға болады.

Жоғарыда айтылған мәселелер  мен ұсыныстар мазмүны түгелімен  есеп саясатын жасауға колданылады  деген ұғым болмауы керек. Ұйымдардың есеп саясатын жасау барысында есеп элементтері мен әдістерді кеңінен  қолдануына құқылы және бұлардың өрісін кеңейтіп, бірімен-бірін байланыстырып  қолдануына олардың мүмкіндігі бар.

        Ұйымдардың есеп саясаты мына төмендегі принциптерді сақтау арқылы қамтамасыз етіледі:

а) шаруашылық өрісіндегі фактілерді бухгалтерлік есеп жүйесіне толығымен тіркеу (толықтық принцип);

б)   пассивтердің азаймайтындығын қамтамасыз ету, сондай-ақ жасырын резервтер құру жолдарын болдырмау (сақтық принципі);

в) әрбір айдың біріне қарай аналитикалық счеттар айналымы мен қалдығы синтетикалық счеттардағы осындай мәліметтермен сай келуі, сондай-ақ бухгалтерлік қорытынды есеп мәліметтерінің синтетикалық және аналитикалық счеттардағы мәліметтермен бірдейлігі (тепе-теңдік принцип).

Есеп саясатын қалыптастыру барысында ұйымдар төмендегі  факторларды есепке алуы керек:

- меншіктің түрі, шаруашылық  қызметінің ұйымдық және құқықтық  үлгісі;

- ұйымның көлемі және  технологиялық ерекшеліктері (өнімдер  өндіру, сатудың көлемі, жұмыстар  орындау, қызметтер көрсету);

- шаруашылық өрісі;

- кадрлармен қамту (инженер-техниктер,  менеджерлер, бухгалтерлер білімінің  кәсіби деңгейі);

- салық салу және салық  есебі ерекшеліктері;

- есептеу техникалары  мен бағдарламалармен қамту дәрежесі;

- өнімдерді сату принципі (базардағы жағдай, баға қалыптастырудың  бостандығы, өтеушілік пен сатып  алушылардың өтімділік сипаты).

Есеп саясатын тәжірибеде қолдану мен қалыптастыру барысында  ұйымдар құқылы тұлғалар ретінде  өздері тіркелген жердегі салық  органдарымен келісті жағдайда болуы  керек.

Егер ұйымдар қызметінің нәтижесін шығару кезінде есеп мәліметтерінің кейбір объектілерінде ауытқушылық  оқиғалар болса, есеп жүйесін жүргізу  кезінде өзгерістер енгізілсе, бұларды  реттеу мен дұрыс жолға қоюдың тәртібі есеп саясатын қабылдаушы органдарға хабарланады.

Есеп саясатын қалыптастыру процесі - қаржылық қорытынды есепке, басқарушылық және салық есебіне  тән барлық бухгалтерлік есеп элементтер мазмұнын сабақтастық жолдармен  ашып көрсетуге, сондай-ақ ұйымдардың қаржы нәтижесі көлемін арттырып отыруға арналған.

Есеп саясатын жасау алдында  ұйымдардың міндет атқарушы бухгалтерлері  осы кезеңде басшылыққа алынған  және өз қызметін атқарудың негізін  құраушы ресми заң актілері мен  нормативтік базаларды зерделеп, өткен жылдары жасалған есеп саясатының тиісті тараулары мен объектілерін сараптауы керек. Нормативтік құжаттар мазмұнын талдау мен іске асыру жұмыстары  ұйымдар қызметінің барлық объектілері  деңгейінде жүргізілуі тиіс. Егер ұйымдар  заң актілеріне қайшы келмейтін  бухгалтерлік операцияларын жүргізіп, алайда бухгалтерлік есеп жүргізуді  реттеуші құжаттарда кейбір операциялар  мазмұны көрсетілмеген жағдайда, ұйымдар өз еркімен жаңа әдістерді  құру мен жасауға және мұндай операцияларды  есеп саясатына қосуына құқылы. Мұндай мүмкіндіктер Қазақстандық 30 «Қаржылық  қорытынды есеп тапсыру» стандартының 2-ші тарауындағы 19-шы бапта қаралған.

Сонымен есеп саясатын қалыптастыру процесінде ұйымдар өз таңдауы бойынша  және нақтылы жағдайды ескере отырып, есеп саясатын құраушы объектілер мен  операцияларға тән басқа да әдістерді  бухгалтерлік есеп жүйесінде қолдануына болады.

 

 

 

Есеп саясатын қалыптастыруға тән бухгалтерлік есеп жүргізу әдістеріне мыналар жатады:

- шаруашылык операциялары  мазмұнын экономикалық тұрғыда  топтастыру;

- бухгалтерлер арасында  атқаратын міндеттерді бөліп  тарату және бухгалтерлік есеп  счеттарын қолданудың тәртібін  белгілеу;

- құжат айналысы және есеп регистрларын жүргізу әдістерін белгілеу;

- түгендеуді ұйымдастыру,  шаруашылық фактілері операцияларын  бағалау және активтер құнын  жою әдістерін белгілеу процестері.

Қысқасы ұйымдар өрісінде қалыптасатын есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүргізудің барлык процестерін  қамтуға тиісті. Ұйымның бас бухгалтері есеп саясатын қалыптастыруға жауапты  екендігін тағы да қайталаймыз. Есеп саясатын сапалы және тура жүргізу  үшін бас бухгалтерлерге бухгалтерлік есептің әдіснамалар жиынтығымен, қолданылып келе жатқан нормативтік  құжаттар мазмұнын мұқият білу талабы қойылады.

Есеп түрлерін бөліп қарау  мен бұлардың көптігі (оперативтік, бухгалтерлік, қаржылық, басқарушылық, салық, статистика) барынша жоғары дәрежеде есеп ақпараттарын пайдаланушы әр түрлі  топтарының мүддесін, есеп саясатын жасау  мен қалыптастыру арқылы қанағаттандыру болып табылады.

Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастырудың негізгі элементтері  есеп саясатының әдіснамалық жекелеген аспектілерінен тұрады.

Төменде іс-тәжірибеде қолданылынатын, бухгалтерлік есеп жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын есеп саясатының мазмұнын жекелеген объектілер бойынша  ашып көрсетуді мақсат тұттық.

 

 

 

1. Негізгі кұралдарды бағалау мен бұларға амортизация есептеу. Есеп саясатының осы объектісі бойынша түгелімен тозған, пайдалануға жарамайтын негізгі құралдарды бағалаудың әдісін таңдап алу керек. Түгелімен тозған негізгі құралдарға тән бағалау 
   әдісін қолданудың мақсаты, бүларды қайта жөндеп, алдағы уақытта пайдалану мүмкіндігін анықтауға байланысты. Тозған негізгі құралдарды бағалап, бүлардың құнын анықтаған кезде амортизациялық сомалар мен салық салу базасы көбейеді. Түгелімен тозған негізгі қүралдарды бағалау кезінде мына әдістердің бірі: ағымдағы нарықтық бағамен бағалау немесе жою құнымен бағалау колданылынады.
2. Негізгі құралдарды қайта бағалаудан өткізу әдісі. Есеп тәжірибесінде индекстік және тікелей бағалау әдістері қолданылынады. Қайта бағалау нәтижесінде негізгі құралдар құнының өзгеруіне байланысты бухгалтерлік баланс сомасы да өзгертіліп, негізгі құралдар күнын барынша дәлдікке келтіріледі. Негізгі құралдар құнын жоғарылатудың әсерінен есепті жылдың шығындары (амортизациялық соманың көбеюі есебінен) көбейіп, тиесінше таза пайданың көлемі азайтылады, сондай-ақ баланстық сома мен төленбеген капитал сомалары да көбейіп отырады. Негізгі құралдар құнын төмендетудің әсерінен есепті жылдың шығындары да азайып, баланстық сома мен салық салу базасының сомалары да азайып отырады.

3. Негізгі құралдар  бойынша амортизация есептеу тәсілдері бірқалыпты түзу сызықты, өндірістік, құнын шапшаңдатып есептен шығару (бұл тәсіл қалдығын азайту және комулятивтік тәсілдерді қолданудан тұрады) тәсілдерін қолданудан тұрады. Негізгі құралдардың тозуы нәтижесін көрсететін есептелінген амортизациялық сома есепті жылдың шығындарын (өнім өндірудегі өндірістік шығындарды және кезеңдік шығындарды) көбейтіп, табыс көлемі мен баланс сомасын азайтады.

Мысалдар келтіріп, жоғарыда айтылғандарды дәлелделік.

1-ші мысал Құны 950000 теңге тұратын, пайдалану мерзімі 5 жыл болып анықталған негізгі құрал пайдалануға берілді. Осы объекті бойынша есептелінген амортизациялық соманы, қалдық құнды және жиынтықталған амортизациялық сомаларды анықтау үшін төмендегі кестені құрамыз:

(1 қосымша)

Көрсетілген осы тәсіл  арқылы амортизациялық сома негізгі  құралдардың бастапқы құны және бұлардың амортизациялық нормасы бойынша  осы объектіні пайдалану мерзіміне  қарай есептелініп шығарылғандығын  көруге болады.

2-ші мысал Мына төмендегі көрсеткіштерге қарай негізгі құралдарға шапшаңдату «амортизацияланбаған» қалдықты анықтау немесе қалдықты азайту әдісімен амортизация есептеудің тәсілі.(2 қосымша)

Мұның үшін шапшаңдату коэффициентін 2-ге тең деп алып, негізгі құралды  жоюдың құны 73872 теңге болып анықталды. Жылдық амортизациялық сома (ЖА) мына формула  бойынша анықталады:

ЖА = Нқ х Ан;

Мұндағы ЖА - жылдық амортизацияның сомасы; НҚ - негізгі құралдардың  қалдық сомасы; Ан - амортизациялық норма.

Бүдан амортизациялык норма  төмендегі формула бойынша анықталады.

 

Мұндағы А_н - амортизациялық норма; К - шапшаңдату коэффициенті; П_м- негізгі құралдарды пайдаланудың анықталған мерзімі.

 

Яғни, ЖА = НҚ х    формуласына сай кестенің құрылғандығын көреміз.(3 қосымша)

 

Біздің мысалымызда амортизациялық норма 40% қүрады (яғни коэф. 2x1:5). Бұдан  бірінші жылғы амортизацияның сомасы 380000 теңге (950000x40%); екінші жылғы - 228000 теңге (570000x40%) ж.т.с.с.

 

 

 

3-ші мысал . Бастапқы құны 3000 000 теңге тұратын, нормативтік жүру шақырымы 1 200 мың шақырым болып анықталған жүк машинасына бір жыл ішіндегі жүрген барлық шақырымы 200 мың шақырымды құраған жағдайда, осы жүк машинасына амортизация есептеудің тәсілі төмендегіше болады.

Амортизация = 200 км x теңге.

 

(4 қосымша)

4. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының резервін жасау есебінің тәсілі екі тәсілмен жүргізіледі. Олар:

1) Негізгі құралдарды толық жөндеуден өткізуге дейінгі жинақталған шығындар сомасы «Алдағы кезең шығындары» счетында кіргізіліп, жөндеу жұмысы толығымен аяқталғаннан соң бұл шығындар «Аяқталмаған өндіріс» счетына ауыстырылады.

2) Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының сомасы өндірілген өнімдер (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) өзіндік құны құрамына тікелей жазылып, осы кезеңнің шығындары болып есептелінеді. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының қалдығы осы есепті жылдан келесі есепті жылға көшіріліп отырады. Мұндай жағдайда осы жылдың шығындары көбейіп, алдағы жылдардың түсетін табысының сомасы азайып отырады.

5. Материалды емес активтер және бұлардың амортизациясы. Материалды активтер мазмұны және бұларды пайдаланудың мерзімі нақтылы объектілер бойынша арнайы құжаттар мен білгір мамандардың