Ұйымның есеп саясаты

тұжырымдамасының нәтижесі бойынша анықталады. Егер материалды емес активтерді пайдаланудың нақтылы мерзімі анықталмаған жағдайда, арнайы заң актілеріне сәйкес 10 жыл болып белгіленуі мүмкін.

Материалды емес активтер амортизациясы мына төменде келтірілген  тәсілдердің бірімен жүргізіледі:

- материалды емес активтердің  бастапқы құны және бұларды  пайдаланудың мерзіміне қарай  анықталған амортизациялық нормаға  сай бірқалыпты түзу сызықты  тәсілмен;

- материалды емес активтердің  баланстық қалдық құнымен және  бұларды пайдаланудың мерзіміне  қарай анықталған амортизациялық  нормаға сай қалдықты азайту  тәсілімен;

- материалды емес активтердщ  бастапқы құнымен және бұларды  пайдаланудың мерзіміне қарай  өндірілетш өнімдер көлемінің  сомасына пропорционалдьщ тәсілмен  тарату.

6. Инвестицияларды  бағалау. Мұнда екі түрлі тәсіл қолданылады. Олар: өзіндік бастапқы құн немесе нарықтық бағалау тәсілі. Инвестициялардың өзіндік құны, бұларды сатып алу күнгі нарықтық бағадан және бұларды сатып алуға байланысты жұмсалған шығындардан (делдалдық сый ақы, қалам ақы, баж салығы, банктің комиссиялық алымы т.с.с.) қалыптасады. Инвестицияларға нарықтық бағаның қоланылуы бұлардың құнын реттеу мен нарықтық баға деңгейіне келтіру үшін ұйымдардың есеп саясатында анықталып көрсетіледі.

Инвестицияны бағалауда  қолданылатын екі түрлі бағалау  әдісі баланстық құн мәліметтерін сақтық принциппен бағалауды және бөлінбеген пайданы қорытынды есеп құрамына қоспауды қамтамасыз етеді.

Инвестицияларды ағымдағы құнмен бағалау - баланстағы инвестициялар  құнын (құнды қағаздар нарығындағы  есеп бойынша) ұдайы реттеп отыру  үшін қолданылынады. Инвестициялардың баланстық құнын реттеу (корректура) әсерінен орын алған фактінің сомасы есепті кезең ішіндегі табыстар мен  шығындар көлеміне де әсер етеді. Яғни инвестициялар құнын реттеу нәтижесінің  сомасы табыстар немесе шығындар көлеміне қосылып немесе азайтылып жазылады.

Есеп тәжірибесінде инвестицияларды  бастапқы кезде сатып алғандағы  және ағымдағы құнының ең төменгі  дәрежесімен бағалау тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл құнды қағаздар курсының тез арада төмендеп кетуіне байланысты мүмкін болатын шеккен зиянды тіркеу үшін де қолданылады. Құнды қағаздар курсының жоғарылауы нәтижесіндегі  түскен табыс есепке алынбайды. Алайда инвестициялардың ағымдағы құны, бұларды  сатып алудағы құннан артық болған жағдайдағы есепті кезең ішінде сатылған инвестициялар құны табыстар немесе шығындар сомасын өзгертеді.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау  тәсілі.

Бұларды сатып алу немесе қайта бағалаудағы құнмен есепке алынып, сатып алу және ағымдағы құнның ең төменгі дәрежесімен бағаланады. Инвестицияларды сатып алу бағасымен  бағалау -инвестициялардың бастапқы баланстык  күнын өзгертпейтін дәрежеде көрсетіліп, инвестицияларды сатып алуға  жұмсалған қосымша шығындар сомасынан  тұрады. Инвестицияларды қайта бағалау  құнымен бағалау (инвестициялардың әділетті кұны) -инвестициялардың есептегі құнын ағымдағы (нарықтык) бағаға келтіру  үшін инвестициялардың жеке түрлерін кайта бағалау нәтижесінде бұлардың құнын мерзімдік аралықтарда  өзгертіп отыруға негізделген. Нақтылы  құнымен багалау тәсілін қолданушы  ұйымдар барлық ұзақ мерзімді инвестицияларды  қайта бағалаудың есебін жасап, қайта  бағалау жүргізудің тәртібін инвесторларға  хабарлап отыруға міндетті. Әділетті құнмен бағалаудың нәтижесінде қайта  бағаланған инвестициялар мен есептегі инвестициялар құнының айырьшы  шығарылып, әділепілік қүн дәлелденеді.

Мысал «Асан ж К"» ұйымы 1 сәуір 2004 жылы «Даулет» акционерлік қоғамынан 150000 теңгенің (мүмкін облигация) инвестициясын сатып алды. Мұның номиналдық құны 140000 теңге. Осы инвестиция бойынша жылдық табыс алу 7%. Пайыздық сома әр жылы 4 рет төленеді (әр тоқсанда). «Асан ж К» ұйымы 3% инвестицияның құнын алады. Инвестицияны жабу 5 жылдан соң 30 сәуір 2009 жылға белгіленді. Осы мысалдар негізінде төмендегі жазулар жазылады:

1. Сатылып алынған инвесгицияның құнын төлеу 
   Дт «Қаржылық инвестиция» 150000 теңге.

Кт «Есеп айырысу шотындағы  ақша» 150000 теңге.

2) 8 айға, 31 желтоқсан 2004 жылға дейін есептелінген пайыздық сомаға;

Дт «Берешектердің басқа  да қарыздары» 4200 теңге '(140000x3:100)

Кт «Қаржылық инвестиция» 500 теңге (150000-140000): (5x4)

Кт «Негізгі қызметке жатпайтын  табыс» 3700 теңге (4200-500)

3) Есептелінген пайыздық  соманы 4200 теңгені алудағы жазу:

Дт «Есеп айырысу шотындағы  ақша» 4200 теңге

Кт «Берешектердің басқа  да қарыздары» 4200 теңге.

«Асан ж К» ұйымының 1 қаңтар 2005 жылға жасаған бухгалтерлік балансында инвестициялар құны 149500 теңгені (150000-500) көрсетеді.

Мысал. Есепті жыл ішінде «Асан ж К» ұйымы «Даулет» компаниясынан әрқайсысының қүны 3700 теңге тұратын 4000 акция және «Дархан» компаниясынан құны 2900 теңге тұратын 3000 акция сатып алды. Есепті жылдың аяғына қарай инвестициялардың нарықтық бағасы өзгерді. «Даулет» компаниясының 1 акциясының құны 3300, ал «Дархан» компаниясыныц 1 акциясының құны 3100 теңге болып келісілді. (котировка). Осы көрсеткіштерге сай 4 қосымшада көрсетіледі.

        Барлық акциялардың сатып алу құнымен нақтылы құнының нарықтық айырымы - 1000000 теңге (22500000 - 23500000).

Айырым есептеу нәтижесінде  шығарылған айырым сома 1000000 теңге есепті жылдың аяғында корректуралық жазуға және дебет «Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)» счетына «Күмәнді талаптар резерві» счетының кредитіне жазылады.

7. Тауарлы-материалды  босалқыларды бағалау. Іске асырылып келе жатқан бухгалтерлік есеп ережелерівз сай ұйымдар өз иелігіндегі тауарлы-материалды босалқыларды көптеген әдістермен, тәсілдер арқылы бағалауына және қайта бағалауына болады.

ТМБ: нақтылы өзіндік құнымен, есепті бағамен, орташа өлшенген бағамен, ФИФО, ЛИФО әдістерімен, бөлшек саудадағы  бағамен бағаланады.

ТМБ-ны өзіндік құнымен  бағалау - құндылықтарды сатып алуға  немесе дайындауға жұмсалған шығындар сомасынан тұрады. ТМБ-ны есепті бағамен  бағалау арнайы мерзімде қайта бағаланып  отыратын белгілі кезеңде көрсетілген  есепті баға мөлшерінен тұрады. Есепті бағамен бағаланған құндылықтар  алдағы жұмсалатын шығындарға тән болады.

Орташа өлшенген баға сатуға жарайтын құндылықтардың орташа кұнын  есептеу арқылы шығарылып отырады. Орташа құн барлық босалқылар сомасын  босалқылардың санына бөлу арқылы шығарылады. Орташа бағамен бағалау әдісін сабақтастық жолдармен көрсету (5 қосымша)

 Келесі әдіс ФИФО әдісі. Бұл әдістің мағынасы - бірінші түскен ТМБ-ның құнымен - бірінші кезекте сатылады немесе бүрынғы түскен ТМБ ең әуелі сатылады.  (6 қосымша)

ЛИФО әдісі бойынша  алғашқы сатылып алынған босалқыларды бағалау. Бұл әдістің мақсаты - сатылған өнімдердің өзіндік құнын соңғы  сатылып алынған шығындар сомасына барынша жақындату. (7қосымша)

Бөлшек саудадағы бағамен  бағалау - есептегі (счеттардағы) тауарлар бүларды сатуға дейін сатып алу  бағасымен бағаланады.

Мысал. Босалқыларды бағалау  әдісін төмендегі мәліметтермен  көрсетеміз.

 

Алғашқы мәліметтер       саны       бағасы (теңге)       сомасы (теңге)

1. Босалқылар қалдығы      400 15 6000
2. Түсті (5.04.200-)          300 17 5100
3. Сатылды (7.04.200 -)      200 - ? ..?
4. Түсті (15.04.200-)  400 13        5200
5. Сатылды (18.04.200-)    300 - ? ..?
6. Түсті (24.04.200-) 100 12 1200

 

Орташа бағамен  бағалау әдісі

Босалқылар қалдығы 400 х 15 = 6000 теңге

Сатылып алынды 300 х 17 + 400 х 13 + 100 х 12 = 11500 теңге

Сатуға жарамды тауарлар 1000 өлшем 11200 теңге

Орташа баға (11200 : 1000)= 11,2теңге

Соңғы қалдық 300 х 11,2 = 3360 теңге

Сатылған өншнщ өзшдік құны 11200 - 3360 = 7840 теңге 

 

8. Өндірістік шығындар есебі және өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау. Ұйымның өндірістік шығындар есебі мен өндірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау әдісін таңдап алуы технологиялық және ұйымдық құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Өндірістік өзіндік құнды қалыптастыру және калькуляциялау жүйесінде әр түрлі тәсілдерден тұратын әдістер қолданылады.

Өндірістік шығындар және өндірілген өншнің өзіндік құнын  калькуляциялау үшін мына төмендегі  әдістер қолданылады:

• процестер;
• тапсырыстар;

- нормативтік әдістер. Бұл әдістер - көп тараған және жиі қолданылатын әдістер.

Процестер бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері  бар өндірісте қолданылады:

• қысқа өндірістік циклдағы;
• шектелген номенклатурадағы өнімдер өндіруші өндірісте;
• көптеген жылдар бойы біртекті өнімдер өндіру өндірісінде;
• аяқталмаған өндіріс болмайтын өндірісте;
• есеп объектілері өте аз өндірісте;
• шығын объектілері мен өзіндік құн калькуляциялаушы 
  объектілер өзара сәйкес болған жағдайда.

 

Процестер бойынша қолданылатын әдіс негізінен тау-кен өндірісі, газ, мұнай, энергетика салаларындағы үйымдарда қолданылады. Осы салалардағы өндірісте өндірістік шығындар есебі бүтіндей ұйым қызметінің көлемінде немесе өндірістік процестер бойынша жүргізіледі.

Мысалы, қазып шығарушы өнеркәсіп  саласында жұмыстар мен шығындар циклы жекелеген процестерден (бұрғылау, тазалау, экскаваторлау) тұрады. Осы ерекшеліктерге қарай қосымша бақылау мақсатында әрбір өндірістік цикядағы жүмсалған шығындарды есептеу технологияльщ ерекшеліктер мен өндірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаудың негізін құрайды.

Тапсырыстар бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері бар өндірісте қолданылады:

• ұзақ циклды;
• көп номенклатурадағы өнімдер өндіру;
• жекелеген сипаттағы өнімдер өндіруші (бүйымдар жәнг жеке тапсырыстағы жұмыстар орындау);
• көп үлес салмақтағы қолмен істелетін жүмыстар атқарушы;
• тапсырыстық негізге сай келетін шығындар объектілері мен калькуляциялау объектілері бірдей болатын жағдайда;

- шығындарды тапсырыстар бойынша топтастырушы өндірістерде.

Тапсырыстар бойынша жүргізілетін өндірістік шығындар есебі мен өндірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаушы тапсырыстық әдіс жеке және уақ сериялы  өндірісте қолданылады. Тапсырыстық  әдіспен қызмет атқаратын салаларға  жөндеу, монтаждау, кеме жасау, эксперименталдық өндіріс, ұшақ жасау, баспаханалар т.с.с. өндірістер жатады. Тапсырыстық әдіспен жұмыс істеуші ұйымдарда есеп және калькуляциялау объектісінің негізі қабылдап алған тапсырысқа тікелей байланысты болады. Тапсырыстар ашу тапсырыс берушілермен жасалған келісім шартқа байланысты ашылады.

Тапсырыстардың нақтылы  өзіндік құны орындалатын тапсырысты ашқан күннен бастап тапсырыстың  орындалғанға немесе жабылғанға дейінгі  жұмсалған барлық шығындар сомасының  жинағымен анықталады. Тапсырыстарды  орындауға дейінгі жұмсалған  шығындар есепті осы жылдан келесі жылға көшірілсе, онда мұндай шығындар аяқталмаған өндіріс болып танылады.

 

 

Нормативтік әдіс бойынша өндірістік шығындар есебі  мен өндірілген өнімдердің өзіндік  құнын калъкуляциялау әдісі. Бұл әдіс кез келген өндірісте қолданылып, төмендегі сипатта болады:

• қысқа циклды өндіріс;
• көп санды және көп номенклатурадағы өнімдер өндіру;
• көп санды есеп объектілері бар өндірісте;
• шығындар объектілері мен ендірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаушы объектілер сәйкес келмейтін өндірісте;
• аяқталмаған өндіріс.

Номативтік әдіс негізінен  көп сериялы, көп массалы және күрделі өндірістік сипаттағы ұйымдарда  жүргізіледі. Бұл әдіс бойынша өндірілген өнімдердің өзіндік құнының қалыптасуын  күнделікті байқап, дер кезінде жағымсыз факторлардың болмауын қадағалауға  болады.

Нормативтік әдістің ең негізгі  принципі - шығындар деңгейін бірқалыпты тексеріп отыру. Тексеру арқылы шығындардың  нормативтік деңгейінен ауытқымауы қадағаланады. Өндірілген өнімдердің нормативтік өзіндік құн калькуляциясын жасау шығындардың технико-экономикалық нормасының деңгейіне байланысты болады. Нормативтік калькуляция калькуляциялық объектілер бойынша есептелінеді. Технологиялық нормалар прогрессивті технологиялардың және өндірістік процесті тиімді ұйымдастыруға байланысты қайта қаралып отырады.

Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде  барлық шығындар екі вариантпен — жартылай фабрикатты және жартылай фабрикатсыз әдіспен жинақталады . Бұл варианттар өндірістік шығындарды жинақтау тұрғысынан қарағанда шығындардың баптары және бұларды шығындар объектілері бойынша бөлшектеп көрсетуге арналған.