Кәсіпкерлік тәуекелді талдау

     Эксперттік- бағалау  әдісі  маман – сарапшыға сұрақ-сауал  қоюға  негізделген. Анкеталар  кейін  қойылған  талдау  міндетінің  сол  немесе  басқа  шешімін  қабылдау  үшін  статистикалық  өңделеді.

     Сапалы  пікір  алу  үшін  сараптауға  жоғары  білікті  және  қойылған  проблема  аумағында  үлкен  практикалық  тәжірбиесі  бар, даму  тенденциясын  теңдей  көрсететін  қабілеті  бар, қойылған  мәселеге  ынталы  мамандар қарастырылады.

     Ұқсастықтарды  пайдалану  әдісі  құбылыстардың, құралдардың, жүктердің ұқсастығын  тауып пайдаланувнда болып табылады, яғни  жаңа  идеялар мен ұсыныстар ұқсас объектілерді  салыстыру негізінде пайда болады.

     Бұл  әдісті, сонымен  қатар  эксперттік  бағалау  әдісін  пайдалану  түсінікке, талдаушының  тәжірбиесі  мен  біліміне  байланысты  болғандықтан, анықтау субъективті сипат алады.

     Жоғарыда  айтылғандарды  ескере  отырып, кәсіпкерлік  тәуекелді  төмендетудің  жолдарын  толық  зерттеп  білу  керек. Тәуекелді  тиімді  болжаумен  фирма  ішілік  жоспарлау  бойынща  сапалы  жұмыстар  жүргізу  нәтижесінде төмендетуге болады. Тәуекелділікті  төмендетудің  ең  жақсы әдісі инвестициялық шешімдерді  сауатты таңдау  болып табылады.

     Инвестиция  жайында  шешім  қабылдау  басқарманың  стратегиялық  қиын  міндеті  болып  табылады. Инвестициялау   кәсіпорынның  қаржылық  жағдайын  жақсартудағы  тиімді  шараның  бірі.

     Барлық  инвестицияларды  екі  негізгі   топқа  бөлуге  болады: портфельді және  нақты. 

     Портфельді  инвестиция  деп жобалар тобына  капитал салуды  айтады. Портфельді  инвестиция  жағдайында  инвестордың  негізгі  міндеті  оптималды  инвестиция  портфелін  құрастыру  және  басқару  болып  табылады. Әдетте, ол   қор  нарығындағы  құнды  қағаздарды  сату  мен  сатып  алу  операциялары  арқылы  жүзеге  асырылады. Осыған  орай  портфельді  инвестициялар  көбінесе  қысқа  мерзімді  қаржылық  операциялартүрінде  көрінеді.

     Нақты  инвестиция  деп  өндіріс  процесіне  тікелей  қатысатын  инвестицияларды  айтамыз. Мысалы, құралдарға, ғимараттарға, материалдар  қорына  салынатын  инвестициялар.

     Объектісіне  қатысты   инвестициялар  келесі  түрлерге  жіктеледі:

    1)  мүліктік  инвестициялар;

    2)  қаржылық  инвестициялар;

    3)  материалдық  емес  активтер.

    Мүліктік  инвестициялар – бұл  нақты   инвестициялар.

     Қаржылық  инвестициялар – бұл қаржылық  мүлікке салынатын салымдар, басқа фирмалардың жұмыстарына қатысу  және  борыштық  құқығына  ие  болу. Мысалы, акция  басқа  да  құнды  қағаздарды  сатып  алу.

     Ал  материалдық  емес  құндылықтарға   қатысты  инвестицияларға  зерттеу  мен  талдау  жасау, кадрлар  даярлау, жарнама  және  басқаларға  салынатын  инвестициялар  жатады.

     Әрекеттің   бағытына  қарай  инвестициялар   келесі  түрлерге  бөлінеді: 

     1)  бастапқы  инвестициялар  немесе  нетто-инвестициялар  кәсіпорынды негіздеуде  немесе  сатып алуда жүзеге  асырылатын  инвестициялар;

     2)  өндірістік  потенциалды  ұлғайтуға  бағытталған  кеңейту  инвестицилары;

     3)  қайта инвестициялау, яғни  кәсіпорынның  негізгі қорының құрамын қолдау  мақсатында  жаңа  өндіріс  құралдарын  жасауға  немесе  сатып  алуға  бағытталған  бос  инвестицилық  қаражаттармен  байланысты  инвестициялар. Оларға  мыналарды  жатқызуға  болады:              

     •  бар  объектілерді  жаңа  объектілермен   ауыстыруға  бағытталған  ауыстыруға  ауыстыру  инвестициялары;

     •  рационализациялауға  арналған  инвестициялар, технологиялық  жабдықтарды  немесе  процестерді  жетілдіруге  жұмсалады;

     • шығару  бағдарламасынөзгертуге  жұмсалатын  инвестициялар;

     • диверсификациялауға  арналған  инвестициялар, олар  өнімнің  жаңа  түрлерін  шығаруға  және  жаңа  сату  рыногын  ұйымдастыруға  жұмсалатын  инвестициялар;

     • болашақта кәсіпорынның  қалыпты жұмыс істеуінқамтамасыз етуге бағытталған инвестициялар. Бұған  ғылыми  жұмыстарға, кадрларды дайындауға, жарнама, қоршаған  ортаны  қорғауға  бағытталған  инвестициялар  кіреді.     

    Инвестициялар белгілі бір тәуекелмен  байланысты. Бұл тәуекел салымдардың қайтарырылу мерзімнің көп  болған  жағдайда  артады, бұл  мезгілде  нарық  коньюктурасы, шикізат  бағасы  және  жұмыс  күші  және  тағы  басқалары  да  өзгеруболған  жағдайда  артады, бұл  мезгілде  нарық  коньюктурасы , шикізат  бағасы  және  жұмыс  күші  және  тағы  басқалары да  өзгеруі мүмкін. Сондықтан  салынған  қаражаттар  тез  қайтарылуды  қамтамасыз  ететін  жобаларға  жұмсалады. Жоғарыда  айтылған  тәуекелдері  мен  қатар, экономикалық  әдебиеттерде  инвестиция – қаржылық  портфельдің  құнсыздануынан  пайда  болатын  инвестициялық  тәуекел  белгіленеді. Бұған әдетте, құнды қағаздарға  инвестициялатын ақшалардың  тәуекелі  жатқызылады. Қаржылық  инвестицияны  жүзеге  асыра отырып,  кәсіпорын табыс алу, капиталды көбейту немесе  бұрынғы деңгейде  сақтап  қалуды  көздейді. Әдетте, тікелей  инвестициялар  кезіндегі  шығындардың  көлемі  салынған  капиталдың  көлеміне  тең  болады. Портфельді  инвестиция  кезінде  шығын  көлемі  әдетте  жұмсалған  капитал  сомасынан  аз  болады. Инвестордың  шығынының  ең көп  мүмкіндігі  және  ақшалай  қаражаттарының  меншікті  көлемінің  арақатынасы  тәуекел  деңгейін  көрсетеді, ол  тәуекел  коффициентінің  көмегімен  өлшенеді.

     Инвестициялаудың  маңызды  ережесі, құнды   қағаздарға  салынған  салымдардың   табысы  инвестор  баруға  дайын   тәуекелге  тура  пропорционал  болады.

     Жүйелік   амал  тұрғысынан  инвестициялық   тәуекелдерді  екі  топқа   бөлуге  болады: жүйелі  және  жүйесіз. 

     Жүйелі  тәуекел  инвестицияның барлық  түрлеріне қатысты және  макроэкономиканың мүмкін  болатынөзгерістеріне  байланысты  жалпы  нарық  жағдайымен  анықталады. Олардың  пайда  болу  себептері: инфляция, экономикалық  құлдырау, жоғары  пайыздық  мөлшерлеме, әскери-саяси  дау-жанжалдар  және  тағы  басқалар.

     Жүйесіз  тәуекелге  бәсекелестік  инвестициямен  байланысты  тәуекелдің  барлық  түрлері жатады. Олардың пайда болу  себептері фирмалар  үшін  дербес  жабдықтаушылардың өз  міндеттерін орындауы, сатып алушылардың қыр-сыры, бәсекенің әсері, үлкен келісім шарттардың  қабылдануы  немесе  жоғалуы  және  тағы  басқалар  да  жатады.

     Әдетте  инвестициялық  жобаны  негізгі   үш  кезеңнен  тұрады  деп   қарастырады: алғашқы, дайындық  және  өндірістік.

     Алғашқы   кезеңде  жобаның  техника-экономикалық  негізі  құрылады. Жобаның  бизнес-жоспарын құру  жұмыстарына, ақпаратт  жинау және  өңдеу, сонымен қатар нарықты алдын ала зерттеу, мәліметтерді  талдау, жобаның тиімділігін алдын ала есептеулер  жатады. Сонымен қатар потенциалды мердігерлермен  келісілген  жұмыстарды  орындау шығындары, капитал  тарту  шарттары  бизнес-жоспардың  жобасы  үшін  мәліметтер  ретінде  қолданылады.

     Инвестициялар  – бұл  кем  дегенде   екі  жақтың  кәсіпкер  және  инвестордың  бірлескен  әрекет  процесі. Бұл  жобаның  сәттілігі, екі жақтың  ортақ тіл табысуына, инвесторлардың  белгілі бір кепілдікке  ие  болуына байланысты.

     Мұндай  кепілдіктің  бірі, жақсы  ойластырылып  есептелген  істің  жазбаша  мазмұны  болып  табылады. Бұл  инвесторға  іспен  танысуға, оқу, зерттеу, есептесуді  қайталауға  және  ұсынылған бизнестің маңызды, есептелген, кездейсоқ жағдайларғатәуелсіз екендігіне  көз жеткізуге мүмкіндік береді. Ұсынылған бизнеспен танысу  барысындағы ең  негізгі құжат, қаржылық  салымдыталап  ететін  бизнес-жоспар  болып табылады. Бұл ақша  табудың негізгі құралы  және  жоспарланған  бизнестіңнегізі берілетін ресми құжат болып табылады. Батыс елдерде бұл құжатты «келісім» деп атайды. Бизнес-жоспарды  жасаудың  қажеттілігінің  негізгі үш  себебін бөліп көрсетуге болады.

     Біріншіден, бизнесті  құрастыру  процесі,  идеяларды  ойластыру  кәсіпкерді  кәсіпорынның  жоспарына  объективті, сын  көзбен,әділ  қарауға  мәжбүр  етеді. Жоспар  қатенің  алдын  алуды  қамтамасыз  етеді.

     Екіншіден,  сәттіліктің  негізі  болып  табылатын, кәсіпорынды  тиімді  бақылауға  және  басқаруға  қолдануда, кәсіпкерге  көмектесетін  жұмыс  құралы  болып  табылады.

     Үшіншіден,  біткен  бизнес-жоспар  бұл   идеяларды  басқа  қызығушылығы  бар  тұлғаларға  хабарлау  құралы  болып  табылады. Бұл  толықтай  кәсіпкердің  мамандық  деңгейін  сипаттайды.

     Бизнес-жоспарды  жасау  инвестиция  тарту  жолында  негізгі  кезеңдердің  бірі  болып  табылады. Бизнес-жоспарды  дайындаудағы  негізгі  мәселе  жобаның   негізгі  аспектілерін  құрамына  енгізетін, оның  құрылымы  болып  табылады.

     Бизнес-жоспардың   титулдық  беті  құжаттың  қашан,  қайда  және  кіммен  дайындалғаны, сонымен  қатар  жобаның   толық  атауы  жайында   ақпарат  береді. Қарсы  бетінде   жобаға  жауапты  немесе  оны   жасаған  кісінің байланыс  телефоны  көрсетілуі  тиіс.

     Әдетте  бизнес  жоспар  2 бөлімнен  тұрады: «А» -жобаның мәтіндік  сипаттамасы және «Б» - қаржылық  есептеулер.

     «А»   бөлімінде  әдетте  келесі  мәселелер  қарастырылады:

    1) жобаның  негізгі  мәліметтері, оны  іске  асырудың           мақсаты  тауардың  сипаттамасы  оның  бәсекелестік  басым    ерекшеліктері, өндіріс  жайында  жалпы  мәліметтер;

    2) жарғылық  капиталды  құрастыру  қаржыландырудың  негізгі  көздері, инвесторлар, кредиторлар  қатыстыруды  бөлу, кәсіпорынды  басқарудың  нысаны  мен  құрылымы;

    3) нарықты  зерттеу  және  талдау, негізгі  бәсекелестер                                     тұтыну  нарығы;

    4) өтімнің  маркетинг  және  ұйымдастырылуы;

    5) өндіріс  технологиясы, құралдар, шикізат, материалдар, жабдықтаушылар, экологиялық  жайлар, өндірісті  ұйымдастыруға  ерекше  талаптар.

«Б» бөлімінде әдетте  мыналар есептеледі:

1. негізгі эканомикалық көрсеткіштер;
2. инвестициялық  шығындар  және  қаржыландырудың  жоспары;
3. өндіру  мен  өткізудің  бағдарламасы;
4. қызметшілердің  саны  мен  еңбекақысы;
5. материалдық  шығындар;
6. жабдықтың  күтілуі  мен  жөнделуі;
7. әкімшілік  және  үстеме  шығындар;
8. өткізу  бойынша  шегерімдер;
9. айналым  капиталының  қажеттілігі;

10)амортизациялық  аударымдар;

11) табыстар  мен  шығындар;

12) ақша  қаражаттарының  қозғалысы. 

     Еске  алатын  бір  жай, келтірген   құрылым  міндетті  және  жалғыз  ғана  болып  табылмайды, ол  нақты  жобаға  бейімделуі  мүмкін. Нақты  бизнес-жоспарға, кейбір  ерекшеліктерге  және  нақты  жобаның  өзгешелігіне  жауап  беретін  қосымша  бөлімдер  мен  тараулар  енгізілуі  мүмкін.

     Қорытынды  бөлімінде  түйіндеме   түрінде  жалпы  тұжырымдар  мен  күтілетін  қаржы   нәтижелері келтіріледі. Тәжірибелі  несиегерлер  немесе  инвесторлар  бизнес-жоспарды  титул  парағын, жобаның  сипатталуынан  бастап  зерттейді, сонымен  қатар  түйініне  қарайды  және  ең  соңында  ғана  құжатты  мұқият  қарастыра  бастайды.

     Инвестициялық  жобаның  дайындаукезеңі, ынталы  инвестициялар  деп  аталатын  өндірісті даярлау жұмысынан тұрады, әдетте  олардың қатарына  мыналар жатады:

     • кәсіпорынды  мемлекеттік   тіркеу  мен  құрылымын  жасау   жөніндегі  ұйыдастыру  шығындары;

     • ғылыми-зерттеу  жұмыстарын  жүргізу;

     • өнім  үлгілерін  жасау, даярлау  және  сынау;

     • құрылыс  жұмыстарын  жүргізу;

     • технологиялық  және  басқа   да  жабдықтар  сатып                          алу, дайындау  және  монтаждау;

     • Өндірістік  жабдықтау мен арнайы  құралдарды  дайындау  және  жасау, өнімнің  шығарылуы  қарсаңында  рынокты  даярлау  шаралары.

     Инвестициялық  жобаның  өндірістік  кезеңі, кәсіпорын  өнім  өндіру  мен  оны  өткізуге  аяқ   басқан  сәттен  басталады. Диверсификацияланған  өндіріс жағдайында, өндірістік  кезеңнің басы  бір ғана  өнім  түрін өндіру  мен өткізу  басталған күн болып саналады.

     Инвестициялық  жоспар  әдеттегідей,  мынандай  инвестициялық  шаралардан  тұрады, олар  төрт  кесте  түрінде   келтірілген:

           

              Даярлық кезеңін  ұйымдастыру                                                                         

                және басқа да  шығындары