Кәсіпорынның ішкі аудиті

Келтірілген ақпарат жіктемесі аудиторлар үшін шаруашылық субъектісімен жасалған операцияларды және жағдайларды дұрыс бағалау, бухгалтерлік есеп берудің сенімділігіне, олардың әсерін анықтау және тұжырымдарды негіздеу үшін қажетті. Аудиторлық тексеруге арналған ақпарат көзінің шынайлығы үлкен мәнге ие, ол ақпарат көзінің тәуелсіздігі және біліктілік факторларына байланысты.

Сонымен қатар ақпараттық шынайлығы оның толықтығына (жеткіліктігіне) де тәуелді болады. Толықтылықты анықтау кезінде келесі қағидаларды есепке алу қажет: тәуелсіз көзден (үшінші тұлғадан) алынған ақпарат, экономикалық субъектілерінің қызметкерлерінен тікелей алынған ақпаратқа қарағанда шынайлығы жоғары; аудиторлық қызметтің тексеруі немесе тәуелсіз өзіндік талдау нәтижелерінде алынған ақпараттық шынайлығы басқа тұлғалардан алынған мәліметтерге қарағанда жоғары; құжаттар және жазбаша хабарламалар түріндегі аудиторлық ақпарат ауызша формадағы ақпаратқа қарағанда шынайлығы жоғары болады. Әр түрлі көздерден алынған ақпарат сәйкестендірілуі қажет.

Ақпараттың сапасы және дәлелділігі оның шынайы көрсеткішке жақын болуына және уақтылығына байланысты болады, немесе кері жағдайда ол қажетті емес немесе артық болуы мүмкін. Ақпаратты жинау барысында аудиторлық тексерудің бағдарламасына және жалпы жоспарына немесе басқа мақсаттарға, мысалы, төлем қабілеттілікті және рентабельдікті жоспарлау, негіздеу қажет.

Аудиторлық тексеру үшін, ақпаратты таңдау үшін, аудит бағдарламасының әр бөлімі бойынша және ұйым бойынша жалпы қажетті нормативтік-анықтамалық және есепті-есеп берулік ақпараттың негізгі тізімдерін жасау және айқындалу қажет. Мысалы, аудиторлық тексеруді жүргізу барысында «Бухгалтерлік есеп туралы» заң «ұйымының есеп саясаты» міндетті нормативті құжаттар болып табылады.

Н.Т. Лабынцев, О.В. Ковалева, В.П. Суйц, А.Д. Шеремет және т.б. ішкі және сыртқы аудиттің әдістерімен тәсілдерін ғылыми жіктеу мәселесін зерттеді. Олардың барлығы келесіні мойындайды: әр тексеруші аудитор өзінің жұмысында бақылаудың әр түрлі әдістерін және тәсілдерін неғұрлым ыңғайлы сыбайластырса, солғұрым ол өзінің мақсатына тиімді түрде қол жеткізеді. Осыған байланысты негізгі әдістерді және тәсілдерді жақсы білу аудиторлық қызметтің тиімділігін елеулі дәрежеге арттырады. Жалпы ғылыми әдістемелік тәсілдер таным әдістеріне негізделеді. Әдіс – бұл ақиқатты орнату және ғылыми танымның жоспарлы жолы, зерттелетін объектілерді жақыннан анықтап зерттеу құралы. Нақты ғылыми және эмперикалық әдістемелік тәсілдерге сәйкес аудиторлық процедуралар арқылы нақтылануы мүмкін.

Аудиторлық тексеру техникасы, құжаттық ревизия техникасы сияқты көп түрлі. Мысалы, аудитор нақты объектіні тексеру басында кәсіпорынның толық аналитикалық тексерісін бақылайды. Ол оның маңызды коэффициенттерінің динамикасын, трендтерін және басқа материалын (көрсеткіштердің, кестелердің үлкен санын тез тиянақты есептейтін компьютерлік аудиторлық тестердің көмегімен) зерттейді. Осы негізінде баланс және есеп берудің кез келген, әдеттегідей емес және күтілмеген ауытқулардың, аудиторлық тәуекелділік арқылы анықталған жоғары көрсеткіштерді детальді зеттеу жұмыстарын ұйымдастыру қажет.

Маңызды түсініктемелер тексерілуі, бағалануы тиіс және олар келесіні көрсетуі қажет:

- клиенттің аудит тәсілдерін өзгеретіндей өзгерістерінің болуы;

- бухгалтерлік есеп берудегі қателер соншалықты аудиторлық тексерудің ауқымды кеңейтуін қажет етеді.

Кәсіпорын аудиторлары аналитикалық есептеулерден басқа нақты құжаттық бақылау әдістерін қолданады. Қатаң түрде айтсақ, аналитикалық есептеулер (процедуралар) және осы әдістемелік тәсілдер өзара жиі байланыста болады. Олар әдетте бір-бірін толықтырып отырады.

2-тарау. Кәсіпорын ішкі аудиттің ұйымдастырылуы

                    және стандарттау мәселелері

2.1 Ішкі аудитті жүргізу кезіндегі циклдік қағида

Егер шаруашылық операцияларын аудит сегменті ретінде циклді бөліп қарастырған жағдайда аудиторлық дәлелдемелер алу процесін оңтайландыру мүмкіндігі туады. Бұның себебі, шаруашылық операциялар циклдері бір-бірімен өзара тығыз байланыста болады, соның нәтижесінде шаруашылық жүйесін құрайды. Шаруашылық операциялар циклді капитал айналымын көрсетеді және ол айналу тоқтаған кезде ғана аяқталады. Шаруашылық операцияларын циклдерге бөліп көрсету аудиторлық тексеруді белгілі бір мақсатқа бағыттап тестілеуге және кәсіпорын қызметінің алуан түрлерін зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл кезде операциялардың келесі циклдерін аудиторлық тексеру мүмкін:

- материалды сатып алу және қолдау циклі – бұл циклдің құрамына материалдар қорының есебі, олардың сатып алуын ұйымдастыру және ресімдеу, материалдық қорларды қабылдап алу, босату және бағалау, материалдық қорларды сақтау және қамдау сақтау орны бойынша материалдардың көлемін бақылау жатады;

- өндірістік циклі-өндірісті жоспарлау және бақылау, өндіріс элеметтерін өндірісте қолдану және дайын өнімді шығару, өткізілетін тауарлардың өзіндік құнын есептеу, өндірілген өнімнің атқарылған қызметінің нәтижелерін анықтау.

Өткізу және капитал жинау циклі – бұл циклдің құрамына дайын өнімді өткізу және дебиторлық қарыздарды өндіру қаржылық өткізу қызметінің шығындарын есептеумен, шығарылатын өнімнің көлемін, ассортиментін және табыстылығына бақылау, нақтылай және нақты емес ақша құралдарының түсуімен байланысты шаруашылық операциялар енеді:

- қаржылық-инвестициялық цикл – нақты ақшаның ағымын қысқа және ұзақ мерзімді болжамдауды, нақты құралдарды құнды қағаздарға инвестициялауды, дивидентерді және пайыздарды алуды қамтиды.

Нақты ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінің мазмұнына байланысты шаруашылық операцияларын басқа да циклдерге бөліп көрсетуге болады, төлеу циклі барлық операциялардағы төлеумен және міндеттемелермен байланысты.

Толықтылық көрсеткіші бухгалтерлік есеп беруде шаруашылық операцияларының барлық нәтижелерін, активтерін және пассивтерін көрсетілуін талап етеді. Есеп саясаты бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларының барлық фактілерінің толық көрсетілуін және әр ай соңында синетикалық есепшоттары бойынша айналымдарды және қалдықтардың аналитикалық есеп мәліметтеріне тең болуын қамтамасыз ету қажет. Толықтылық талаптарын орындау, сонымен қатар атқарылған операциялардың жүзеге асқан кезеңінде жатқызылуын білдіреді.

Шынайлық және нақтылық көрсеткіш баланста бейнеленген барлық акивтер және пассивтер есеп беру күніне шынайы нақты болуын, ал есеп беруде есеп беру кезеңі барысында шынайы орын алған шаруашылық операциялардың нәтижелерінің көрсетілгендігін дәлелдеу қажет. Міндеттемелер және автивтер аудиторлық процедуралармен сәйкес үшінші тұлғалардың дәлелдеуімен, түгендеуімен және қарап-шығуымен және т.б. куәландырылуы қажет.

Құқықтық және міндеттеме критерийін орындау бухгалтерлік есеп беруде заң негізінде кәсіпорынға қатысты активтердің және ұйымының нақты капиталын және міндетемелерін сипаттайтын пассивтердің көрсетілуін білдіреді.

Ұсыну және ашу критерийі нормативті құжаттарға сай жүргізілуі, бухгалтерлік есеп берудегі ақпаратты барлық елеулі жағдайларда сипаттауды және жіктеуді талап етеді. Бұған бухгалтерлік есептің объектілерін жіктеудің біріңғай ережелерін, бухалтерлік есеп берудің унификацияланған формаларын қолдану өз әсерін тигізеді. Аудитор қалыптасқан ережелердің орындалуына көз жеткізу керек.

Бағалау критерийін орындау бухгалтерлік есепті реттейтін нормативті құжаттардың талаптарына сай бухгалтерлік есеп берудің элементтерін бағалауда қамтамасыз етеді. Бағалау критерийін тексеру барысында аудитор бағалаудың жалпы және арнайы әдістерінің орындалуына көз жеткізеді, үшінші тұлғалардан дәлелдемелер алады және бухалтерлік есепшоттары бойынша айналымдардың және қалдықтардың салыстыруын жүзеге асырады, калькуляцияны зерттейді.

Тәжірибеде критерийлердің бұдан да көп саны қолданылуы мүмкін, мысалы, салық салу, жіктеу, сақау, кезеңділік, өкілеттілік және т.б.

Осылай, тексеру нәтижесінде аудитор жоғарыда аталған критерийлерге бухгалтерлік есеп берудің сәйкестігін орнату үшін дәлелдемелердің жеткілікті санын жинайды. Бұл критерийлерді қолдану жалпы есеп берудің сенімділігі туралы көріністі береді.

2.2 Аудиторлық процесті ұйымдастырудың кезекті сатылары

Кезең – аудиторлық тексеруді жүргізу процесінің жеке бөлек сатысы, оның құрамына белгілі бір уақыт аралығы ішіндеі өзара байланыстағы аудиторлық процедуралардың кешені кіреді.

Экономикалық әдебиеттерде аудиторлық тексерудің кезеңдерге бөлу белгілері жөнінде пікір-таласар жүргізілуде.

Мысалы, жеке-дара аудиторлық тексерудің типтік кезеңдеріне: жоспарлау; тәуекелділікті бағалау; аудиттің жалпы жоспарын және бағдарламасын қалыптастыру; аудитті жүргізу; бағалау және аудиттің нәтижелерін құжаттарда ресімдеу болып табылады.

Жиі жағдайларда кейбір авторлар аудиторлық тексерулердің процесін көптеген кезеңдерге, бөлу барысында олардың басталу немесе аяқталу шегарасын нақты көрсетпей, жіктейді. Бұндай бөлулер кәсіпорынның болашақтағы дамуын және шаруашылық тәуекелдіктерді бағалауда, негізгі акценттерді шаруашылық қызметтің талдауына қарай жылжуын, аудиттің тәуекелдік және жүйелі бағдарланған әдістерге бағытталуын, нарыққа өту кезінде аудит процесіндегі сапалық өзгерістерді толық мөлшерде есепке алмайды.

Аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін аудитор жүйенің осы кезеңдегі деңгейін және бағалау көлемін анықтайды. Бұл үшін ол таңдамалы байқаудың тестілерін кеңінен қолданады. Таңдамалы зерттеудің аудиторлар қолданатын әдістерін статистикалық және бағалаушылық деп бөлуге болады. Аудиторлық тексеру, әдетте, белгілі бір таңдама бойынша жүзеге асырылады; қажет болған жағдайда, кейбір маңызды салаларда кешенді тексерулер жүзеге асырылады. Операциялардың көпшілігін бақылау үшін таңдамалар қолданылады және бөлімшенің қызметкерлері іске жұмылдырылады, бұл ішкі аудиттің жұмысын тездетеді.

Аудитор тексеру барысында есеп айырысу шоттары корреспонденциясының дұрыстығын арифметикалық есептің дұрыстығын жиі тексереді, оған қоса ол үшінші тұлғалардан түскен ақпаратты (мысалы, дебиторлық қарыздарды растау жөнінде мәліметтер) тексеріп тұжырымдайды. Аудитор әкімшілік ақпаратының дұрыстығына (немесе дұрыс еместігіне) қатысты ақпараттың сенімділік деңгейін бағалайды. Аудитор бұл деңгейдің, сенімді және жеткілікті бола алатындығы туралы шешім қабылдауы қажет.

Ішкі бақылау деңгейін бағалау үшін аудиторлар дәлелдемелерді жинауды нақты жүргізулері қажет және қажетті түзетулер енгізуі мүмкін. Ішкі аудитор өзінің процедураларын орындай отырып, ол есептік жазбалар қажетті үлгіде жасалып жатқандығына сенімді болуы керек немесе ішкі бақылауға жаңадан баға (төмен, максимальдыдан төмен, максимальды) беруі қажет; мәліметтердің сәйкестігін тексерулері керек. Бұл кезде шоттар бойынша қалдықтардың тереңдетілген тексерулерін және талдамалық процедураларының қатынасын тексеру барысында анықталған нақты міндетемелерге тәуелді болуы мүмкін.

Есептік жазбаларды жүргізуде және оларға қатысты бастапқы құжаттарды бақылауда, әдетте, регистрлерде шаруашылық фактілердің дұрыс көрсетулерін тексереді, салыстырады. Жүзеге асырылып жақан тексерудің сапасын бақылауға және жоспарлауға қатысты ұйымдастырушылық жұмыстардың осы кезең үшін маңызды болып табылады:

а) бақылаудың уақыты, құны және әрекеттілігі, соның ішінде, талдамалық тексерулер, шоттар бойынша қалдықтарды тереңдетілген ексерулер және мәні бойынша қаржылық-шаруашылық операцияларды басқа аудиторлар тарапынан тексерулері;

ә) қарап-шығу тексерісіне және жоспарды түзеуге жұмсалатын уақытта қайта есептеу қажет, мысалы, бірқатар жағдайларда орындалған статистикалық таңдама статистикалық емес таңдама беретін нәтижелерден нақтырақ көрсеткіш бере алады және оған қарағанда үнемдірек болады, сондықтан ажыратылған уақытты қорытындылау кезеңін қосымша процедуралар өткізуге пайдалануға болады;

б) жүзеге асырылған тексерудің нәтижелерінің алдын ала мүмкіндігінше жалпылау, яғни тексеруге қатысқан барлық қызметкерлердің жұмыстарының нәтижелерін жалпылау;

в) тексеруге барысында аудитордың алдында тұрған маңызды сұрақтарды әріптестермен пікірлесіп анықтау және шешу.

Тексеру барысында жиналған дәлелдемелер бойынша аудиттің «Бухгалтерлік есеп берудің бұрмалаушылығын анықтаған кезде аудитордың әрекеттері»,-деген стандартына сай кәсіпорын басқармас кешенді жүзеге асырылуын талап етеді. Ең алдымен, анықталған әр қателіктің мән-мағынасын анықтау қажет, оларды жіктеу керек. Бухгалтерлік есепті бұрмалау, яғни бухгалтерлік есептің мәліметтерін бұрмалап жүргізу, қалыптасқан ережелерін бұзу, есеп көрсеткіштерін қате көрсету және ұсыну.

Көпшілік жағдайда, әкімшілікте есептік жазуларды және есеп беруді түзету қажеттілігінде ешқандай күдік тумайды, егер олар абайсыздан орын алса, есеп жазбаларындағы арифметикалық немесе логикалық қателер, есептеудегі қателер, есепті дұрыс жүргізбеу салдарынан болады.

2.3 Стандарт ішкі аудиттің нормативтік және

         әдістемелік реттеу құралы ретінде

Ішкі аудиттің отандық стандарттарының жоқтығы салдарынан оларды құру концепциясы елеулі мәнге ие. Әрине, бұл жағдайда олар аудиторлардың халықаралық институтында даярланған, аудит стандарттары бойынша қағидаларына қандай да бір дәрежеде сәйкес болуы керек және Қазақстан Республикасының аудитті және бухгалтерлік есепті реттеудің ұлттық ерекшеліктерін есепке алуы керек. Осыған сәйкес, ішкі аудиттің стандарттарына қойылатын басты талаптар келесідей болуы қажет: мақсаттылығы (стандарттарды дайындау кезінде олардың іс жүзінде пайдалылығын, қажеттілігін және басымдылығын есепке алу қажет);

- қайшы келмеуі және ізбастылығы (ішкі аудиттің әрбір стандарты әрекеттегі сандарттарға сүйенуі керек, нормативтік құжатармен келістірілуін және басқа да ішкі стандарттармен өзара байланысын қамтамасыз етуі керек);

- логикалық тізбектілік (тұтастық, сөйлем құрылымдар нақылы және баяндамалардың айқындылығы);

- толықтылық және бөлшектілік (зерттелетін объектілердің барлық маңызды сұрақтарын толық қамту);

Терминологиялық базаның біріңғайлығы.

Аудиторлық стандарттар бір оймен тұжырымдалған, толықтырылған, топталған, иерархияланған және баяндаудың бір үлгісіне бағынатын өзара байланысқан құжаттардың жүйесін көрсетуі керек.

Ішкі аудиттің отандық стандарттары, тексеруді жүргізудің жалпы көзқарасын, олардың шегарасын және масштабын; ішкі аудиторлардың жұмысының әдістерін және тәсілдерін; есеп жүйесінің және ішкі бақылаудың сенімділігін анықтау, процедуралардың жұмыс құжаттамасының, бланкілерінің формаларын және тізімдерін; анықталған бұзушылықтарды жою бойынша ұйымдастырушылық және экономикалық сипаттағы басшылықпен қабылданатын шешімдердің ұсынылатын формаларын;тексерулердің сапалылығында және сенімділігіне қойылатын талаптарын анықтау керек.