Негизги куралдар

Мысалы: амортизацияны түзету әдіс Жабдықтың қайта бағалануға дейінгі құны 150 000тг., тозу сомасы 30 000тг., нарықтық құн 210 000тг.Қайта бағалауды 60 000тг.жасау керек (210000 -150000), сонда тозу соманы тұзету керек 1,4 коэф-ке (210000 : 150000),сонда 30000 х 1,4 = 42 000тг.- тұзетілген тозу сома, арадағы айырмашылық 42000-30000= 12000тг.

Д 2410  К 5420  60000тг.

Д 5420  К 2420  12000тг.

Сонда 5420 шоттағы қайта  бағалаудан өсуі  болады 48000тг. (60000 -12000), егер жабдыққа 8 жыл қалған болса, жылсайын проводка беріліп отырады (48000 :8ж.) = 6000тг.  Д 5420  К 5510 6000тг.

  Амортизацияны жою әдісі осы мысалда

 Д 2410  К 5420  60000тг. 

 Д 2420  К 5420  30000тг.

 Д  5420 К 2420  42000тг.

Сонда 5420 шотта қайта бағаланудың  айырмашылығы 48000 (60000+30000-42000), немесе  Д 2420 К 2410 30000                                                                                                                                     Д 2410  К 5420 60000                                                                                                                                                        Д 5420  К 2420 42000

 Барлық үш жағдай  2410 шотта 210000тг.

                                   2420 шотта 42000тг.

                                   5420 шотта 48000тг.

 

Негізгі құралдарды түгендеу есебі.

Негізгі құралдарға түгендеу кезінде мыналар тексеріледі:

- есепте негізгі құралдар  дұрыс және уақытылы болуы;

- жеке кәсіпкер немесе  ұйымның оны қолдануға құқығы  бар екендігін дәлелдейтін құжаттары  (шот-фактура, келісім шарт, инвентарлық  карточка, кіріске алып-беру актісі  және т.б. ).

Түгендеу болудың алдында  негізгі құралдарда   мыналар  тексеріледі:

- инвентарлық карточкалардың  жағдайы, инвентарлық таңбалар  мен есеп бойынша негізгі құралдардың  тізімі;

- техникалық куәліктердің  жағдайы және басқа техникалық  құжаттар;

- берілген объектінің  жеке кәсіпкер немесе ұйымның  меншігінде тұрғанын дәлелдейтін  құжат, және арендаға берілген  немесе қабылданған, жауапкершілікті  сақтауда. Құжаттардың жоқ кезінде  олардың алынғанын немесе дайындалғанын  қамтамасыз ету керек.

Негізгі құралдарды түгендеу кезінде комиссия объектілерге қарап, инвентарлық құжатқа олардың  толық атын, бағытын, инвентарлық  номерін,  негізгі техникалық және эксплутациялық көрсеткіштерін жазып  отырады.                                                       

Объекттің негізгі бағытына қарай негізгі құралдардың  атаулары құжатқа енгізіледі. Егер объект қайта  қалыптастыруға, кеңейтуге ұшырап, оның қолдану бағыты өзгерсе, онда ол құжатқа өзінің жаңа бағыттағы атымен енгізіледі.

  Шаруашылық түгіндеу  кезінде цех немесе бөлімге  бірдей уақытта келіп түскен  бірдей бағадағы құралдар, станоктар  т.б аттары мен сандары бір  типті инвентарлық карточкада  жазылады.

Есепке алынбаған және есептік регистрда жоқ немесе қате көрсетілген объектілерді комиссия инвентарлық құжатқа жеткіліксіз  деп белгілейді, мына объект бойынша  дұрыс мәліметтер мен техникалық көртеткішкер: ғимараттар бойынша –  олардың бағыты, негізгі материалдар, көлемі, алаңы, қабаттар саны, қосымша  құрылыстар; каналдар бойынша –  қашықтығы, тереңдігі, ені; көпірлер бойынша – орналасуы, материалдардың түрі, олардың өлшемдері т.б.

Түгендеу кезінде ұйымның  орналасқан жерінен басқа жердегі  негізгі құралдар объектісі үшін түгендеу өткізілді деген үкім берілуі  керек.

Материалдық емес активтерді түгендеу кезінде мыналар тексеріледі:

- есепте материалдық емес  активтердің дұрыс және уақытылы  болуы;

- жеке кәсіпкер немесе  ұйымның оны қолдануға құқығы  бар екендігін дәлелдейтін құжаттары  (патенттер, лицензиялық келісімдер, тауар таңбалары және т.б. ).

 

 

Негізгі құралдардың  амортизация есебі

Негізгі құралдар пайдалану  процесінде  бірте-бірте тозады.Тозу – негізгі құралдардың физикалық  және моральдық сапасының жоюлуы және  осымен қоса құныныңда жоюлуы.

Физикалық тозу- ол сырт түрі өзгергені, ал моральдық –ол қазіргі  талаптарға сай еместігі (ғылыми және техникалық). Бухгалтерлік есеп принциптеріне  сәйкес  негізгі құралдардың бастапқы құны пайдалану мерзімінде шектеулі норма есептемелер бойынша амортизацияланады.Амортизация- ол тозудың ақшалай түрде көрсетілуі, негізгі құралдың бастапқы құнын  бірте-бірте (нормамен) жояды. Амортизация  кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде шығындарында жазылады (есептелмейді жерге, фильм  қорларына, өнім беретін малдарға, кітапхана  қорларына, консервацияға салынған негізгі құралдарға).

Амортизация кәсіпорында  ай басында бар негізгі құралдарға есептеледі. Кіріске алынған негізгі  құралдар  келесі айдың бірінен  басталып есептеледі, ал шығысқа шығарылған негізгі құралдар  келесі айдан  бастап есептеуі  тоқтатылады.

№ 2 ҰҚЕС талаптарына сәйкес амортизацияның 3 әдісі бар:  біркелкі (тікелей);

  өндірістік (өнім бірлігі);

  азайтылатын қалдық  әдісі.

 Тозудың бухгалтерлік  есебі 2420 шоттың К-де жүргізіледі.

   Негізгі құралдардың  құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (тозу сызықты) есептеу әдісі,  яғни объектінің құны, оның қызмет  ету мерзімі ішінде өндіріс  шығындарына біркелкі норма бойынша  жатқызылады. Бұл әдіс негізгі  құралдардың тозуына,оның қызмет  ету мерзімінің ұзақтығына байланысты  болып келеді. Бұл әдісті пайдалануы  тиімді, егер объектінің пайдалануынан  түсетін табысты біркелкігіп  болжамдағанда.

Мысалы, компьютердің бастапқы құны 140000тг., жою құны 12000тг., сонда  амортизациялық құн болады 140000тг. -12000тг. = 128000тг., компьютердің пайдалану мерзімі 4жыл, амортизация нормасы болады: 100% : 4жылға =25% бір жылда, бір айға келеді 25% : 12айға = 2,0833%. 

Немесе, жүк автокөлігігің  бастапқы құны- 1000 000 теңге, пайдалану мерзімі 5 жыл, жойылу құны 100 000 теңгеге тең болса. Мұндай жағдайда жыл сайынғы амортизация нормасы 20%-і құрайды немесе 1000000тг. – 100000тг. : 5жылға = 180 000 теңге болады. Осыған сәйкес ай сайынғы амортизация сомасы 15000 теңгеге тең болады (180 000 : 12).

Өндірістік әдіс – шығарылатын  өнімнің көлеміне қарай немесе автокөлік  болса оның жүрген шақырымына қарай  амортизация есептеледі, бұл жерде  негізгі құралдың пайдалану мерзімінің қатысы жоқ.:

Жабдықтың бастапқы құны 1357200тг., техникалық паспорты бойынша жабдық 46800сағ (750кг/сағ.) жұмыс істеу қабілеті бар, жою құны -9828тг.Есептік жылда  жабдық 9490сағат жұмыс істеді, есептік  айда 800сағат. Сонда бір сағаттағы  нормасы болады 1357200тг. – 9828тг. = 1347372тг. : 46800тг. = 28,79тг. Жабдық амортизациясы  болады 28,79тг. х 9490сағ. = 273217тг., есептік  айда 28,79тг. х 800сағ.= 23032тг.

Немесе, өткен мысалдың жүк  автокөлігі 2700000шақырым жер жүре алады, бір жылда 200000шақырым жер  жүрді. Бұл жерде норма амортизацисы болады 1000000тг. -100000тг. = 900000тг. : 2700000км. = 0,33тг., 200000ш. Х 0,33тг. = 66667тг.

Азайтылатын қалдық әдіс - өндірісте  пайдаланылатын негізгі құралдар алғашқы  жылдарында  өндірілетін өнім көлемі күрт өсіреді кейінгі жылдар негізгі  құралдың тозуынан жылдам төмендейді (амортизация сомасы объектіні бірінші  жыл қолданғанда бірден көбейеді және сонғысында төмендейді, есептеу  ережесі бастапқы құннан емес баланстық  құннан жасалады.Бұл әдістің екі  түрі болатыт:

а) Кумулятивті  әдісі (ХҚЕС және №2 ҰҚЕС қарастырмайды).

ә) жеделдетілген(азайтылатын) қалдық әдісі.

 

Жеделдетілген қалдық әдісі - екі еселенген нормасымен есептелініп,азайып отырытын қалдық әдісінде амортизациялау нормасы  екіге көбейтіледі, егер амортизация нормасы 20% болса, амортизация  есептеледі 40% болып 40% (20% x 2). Бұл белгіленген  ставка (40%) қалдық құнға есептеледі. Жою құны соңғы жылда есептен  шығарылады.

Мысалы, жабдықтың бастапқы құны 2574000тг. пайдалану мерзімі 5 жыл, жою құны 29600тг.

І –ші жылдың амортизациясы  болады  2574000тг. х 40% = 1029600тг.;

2-ші жылда 2574000тг. –  1029600тг. = 1544400тг. х 40% = 617760тг.;

5-ші жылда 555984тг. –  222394тг. = 333590тг.- 29600;

Немесе жұктасмалдайтын  автокөліктің бастапқы құны 1000000 х 40% = 400000тг. , екінші жыл 600000тг. х 40% = 240000тг.

Есептелген амортизация  есебі бухгалтерлік есеп шоттардың 2420 К –де шотында жазылады –  контрарлық, контрактивті, амортизация  кәсіпорынның шығыны болғандықтан және шығарылған өнімнің өзіндік құнына есепке алынатындықтан 7210,8110,8410 шоттар Д-ді. Бұрын пайдалануда болған негізгі  құрал амортизациямен бірге кіріске  алынса Д 2410 К 2420 деген проводка беріледі, ал жиналған амортизация есептен  шығарылса Д 2420 К 2410 деген проводка беріледі.

Негізгі құралдарға амортизация  есептелуі пайдалану процесте өзгеруі  мүмкін.

Мысалы:  объектінің қызмет мерзімі 5 жыл.Әшеінгі нормасы (бірінші  әдістегі) 20%(100 :5), сонда азайып отыратын қалдық әдісі 2 коэффициентті ескергенде 40% құрайды, қалдық құнға негізі болып  саналады.  Бастапқы құн 10 000тг., жою құны 1000тг.Бұл жерде жылдағы амортизациясы болады:

бастапқы құн амортизация  сомасы    қалдық құны(баланстық)

1 жыл  10000                   4000= (40% х10000)                   6000= (10000 - 4000)

2 жыл  10000                   2400= (40% х 6000)                   3600=   (6000 - 2400)

3жыл   10000                   1440=   (40% х 3600)                    2160= (3600 - 1440)

4жыл   10000                    864=   (40% х 2160)                    1296= ( 2160 -  864)

5жыл   10000                    296=   (1296 - 1000)                    1000= (1296 – 296 )

 

ЖШС «Арай»

Мысал:

Негізгі құралдардың есебінің инвентарлық кітабі бойынша 

1.Шлифоваль. машина.  бастапқы   құны 500000 тг.жою құны  4000 тг.пайдалану  мерзімі - 15 жыл.   2002ж. 21.12. кіріске  алынған.

2.Шлифоваль. машина. бастапқы   құны  300000 тг.жою құны  2000 тг.пайдалану  мерзімі  - 10 жыл.   2004ж. 19.12. кіріске  алынған.

3.Тескіш  машина. бастапқы   құны  225000 тг. Жою құны 2000 тг.пайдалану  мерзімі - 25 жыл. 2000ж.13.04. кіріске алынған.

МЕА 67300 -1000 : 10ж. = 13260тг.           

Негізгі құралдарға тозу есептелгенде тікелей әдісі қолданылады.

 

Негізгі құралдардың  жал есебі.

Жалдау - жалға берушінің дүниені жалға алушыға уақытша пайдалану үшін ақы төлеп тұруға беру. Жал түрін мәміле мәні анықтайды. Жалға беру негізінде талданатын мүлікті пайдалану қүкығына байланысты тәуекел мен сыйакы каншалықты дәрежеде жалға алушы немесе жалға берушіге көшетіні негізінде белгіленеді. Жал есебі №17 ХҚЕС «Жал»және №2 ҰҚЕС «Жал»19 бөлімінде қарастырылған. Қаржылық жалда жалгер жалданған мүліктерді өзінің балансында көрсетеді.Жалданған негізгі құралдар төлемі жасалғаннан кейін жалдау мерзімі аяқталғаннан кейін жалгердің меншігіне берілуі мүмкін. Жал пайдалану құқығына байланысты тәуекел мен сыйақы дәрежеде жалға алушыға берілсе және төмендегі шарттардың тым болмағанда бірі орындалса, каржыландырылған деп саналады:

- жал мерзімі жалданатын мүлікті пайдалы қолдану мерзімінің кемінде 80%-ін құраса, егер ол тек активтің қызмет ету мерзімінің 20% шегінде басталмаса. Егер жал осы кезең өткен соң жасалса, мұндай жалдау ағымдағы деп жіктеледі;

• ең аз шамадағы жал төлемінің дисконтталған құны жалға берілген дүниемүліктің өткізу бағасыньщ 90%-інен кем болса;

•жалдау мерзімі соңында активтің қалдық құны жал шарты жасалған сәттегі өткізу бағасының 20%-нен аспаса;

• жалға  алынатын  активтерге  меншіктілік  құқығы  ауысканда  жалға  алушы 
     жалдау мерзімі басында белгіленген кесімді баға бойынша сатып алу  құқығына ие болады. Осы шарттарға сәйкес келмейтін жалдаудың қай-қайсысы да ағымдағы жал болып табылады. Негізгі құралдарды ағымдағы жалға алу мерзімі біткен соң объектіні жалға берушіге міндетті түрде қайтаруды көздейді. Ағымдағы жалға алуда активті меншіктілікке байланысты тәуекел мен сыйақылар жалға берушіде қалады. Жалға алушы болып табылатын шаруашылык жүргізуші субъект ағымдағы жалға алынған құралдарды 001 «Жалға альшған негізгі құралдар» баланстан тыс шотта ескереді. Шығындарды мойындау әрбір есепті кезеңде жүйелі негізде жасалады. Жалға берушімен есеп аиырысу 3360 «Жал бойынша қысқа мерзімді кредиторлык берешек», 4150 шоттарында көрсетіледі. Қаржылық жалға тапсырылатын дүние-мүлік құны бухгалтерлік есепте  жалға салынған (берілген) таза күрделі қаржыға тең  дебиторлық берешек ретінде көрсетіледі. Ең аз шамада түсіп жатқан жал төлемдерін жалга беруші жалға берілген актив кұнының қайтарымы мен кіріс алу ретінде қарастырады. Қаржыландыратын жалға дүние-мүлік беруден түсетін табысты тану жуйелі негізде жасалады. Қаржыландыратын жал кезінде жалға беруші жалға тапсырылатын объектілер құнын баланс есебінен шығарады және жал процентінің бөлігінде көрсетеді. Жалға алушының бухгалтерлік балансында (каржыландыратын жал) жалға алынған дүние-мүлік актив ретінде, ал ең аз шамада төленуге тиісті жал төлемдері - жал басындағы екі бағаның: өткізу бағасы немесе егер ең аз шамадағы жал төлемінің дисконтталған құны өткізу бағасынан төмен болса, төмен бағасы бойынша міндеттеме ретінде ескеріледі. Жалға алынған активтерге тозуды есептеуді жалға алушы жасайды. Амортизация бойынша шығындар мен сыйакы төлеу жалдың барлық мерзімі бойы әрбір есепті кезенде танылады.

Тәжірибеде ұзақ мерзімді жал лизинг болып аталады, қысқа мерзімді жал – чартер, ал орта мерзімді жал – чайринг  болып аталады.