Негизги куралдар

                                                                                                                                         17

  « Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы » деген аралық шотының дебеті бойынша және 13- ші бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

        Негізіг құралдардың амортизациясын  есептеудің әртүрлі әдістері  бар. Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында  амортизацияны есптеудің тәсілі бойынша жасалынады, олкар:

• құнын бірқалыпты ( түзу сызықты ) жолмен есептен шығару;
• құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды ( немесе парапар ) етіп есептен шығару ( өндірістік әдіс);
• жеделдетіп есептеншығару;
• қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
• құнын сандардың жиынтығы бойынша ( кумулятивтік әдіс) есептен шығару.

  Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әрқилы әдістері пайдаланады. Бұл кезде негізгі құралдардың бір түрі бойынша бір ғана тәсіл пайдаланылады.

      Таңдап  алынған амортизацияны  есептеу  әдісі субъектінің есептік саясатымен анықталуы тиіс және және ол бір  есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтн болса, онда оның себебін ашу керек.

      Ал  бюджеттік мекемелер бойынша  тозудың есептеу әдісі құқығы өкілетті органдардыңеншісінде болады.

      Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты ( түзу сызықты ) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойыншы жатқызылады. Бұл әдіс негізгі құқралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты болып  келеді.

      Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін: 

                                                                                                                                        20

• қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болып келеді.
• ҚР салық заңдылықтарының белгіленген амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі белгіленген нормалар, салық заңдылығының нормасынан аспауы тиіс.

Негізгі құралдардың амортизациясының бірқалыпты әдісі мына формула бойынша есептеледі.

                           Бастапқы  құн – жойылу құны

                           ___________________________

                                  Пайдалану мерзімі 

    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

« Бухалтерлік  есеп » Кеулімжаев Қ.К  алматы 2006 
 

                                                                                                                                     21

                         1.5. Негізгі құралдарды есептен шығару.

      Шаруашылықты жүргізуші субъект қолданылып жүрген заңдарға сәйкес, өзіне тиісті үйлерді, ғимараттарды, құрал жабдықтарды, көлік құралдары мен құрал саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға беруге, сондай – ақ баланстан шығарып тастауына болады.

      Негізгі құралдарды есептен шығару: табиғи және моральдық тозуына байланысты жою қажет болғанда; құрылыс жүргізгенде; кәсіпорындарда, цехтарда немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жабдықтағанда: кеңейткенде; негізгі табынан малдарды жарамсыз деп тапқанда; табиғи өзгергенде; баланстан тегін бергенде; сыйлағанда; шаруашылықаралық және басқа кәсіпорындарға, қоғамдық ұйымдарға бергенде ( сатқанда ), өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады.

      Негізгі құрал – жабдықтардың жарамсыздығын  анықтау үшін, сондай – ақ қажетті  құжаттарды дайындау үшін басшының бұйрығымен комиссия  құрамы

тағайындалады, оның құрамында бас инженер немесе субъект жетекшісінің орынбасары ,  бас бухгалтер    немесе  оның  орынбасары , материалдық  жауапкершілігі  бар   тұлғалар , меншік   иесінің  өкілі ,   мемлекеттік  көлік  инспекцияысының   өкілі  бар  тұрақты  жұмыс   істейтін  комиссиялар  құрылады. 

Негізгі   құрал- жабдықтардың    кейбірі    түрлерін  баланстан    шығарғанда  комиссияға арнайы  салалық   мамандар    да   қатыстырылады.

          Тұрақты   жұмыс    істейтін   комиссиялар   есептен   шығарылатын   қажетті    обьектілермен   тікелей  танысып ,  оларды  қайта  қалыпқа   келтіру немесе  одан әрі   пайдалануға    жарамсыздығын ;  есептен  шығару  себептерін , қажетті  жағдайда   обьектілердің   уақытынан  бұрын есептен шығаруға  кінәлі  тұлғаларын;  кейбір  тораптардың ,   тетіктер мен    материалдардың   пайдаланылу мүмкіндіктерін   және   олардың   бағасын   анықтайды;  негізгі  құрал-жабдықтардың   есептен  шығару  актілерін жасайды. Комиссия   актілерді  дайындағанда      төл  құжаттарын ,  этаптық  жоспарларын ,ақау   белгілерінің 

                                                                                                                                         22

тізімін ,  машиналардың     апатқа  ұшырауы  жөніндегі   актілерін   және   тағы 

да   басқа  қолда  бар  құжаттарды   пайдаланылады .                                                     

        Үйлер  мен    ғимараттар     негізгі     құрастырушы   бөлшектері тозғанда, қайта қалпына  келтіріп , жөндеу мүмкін   болмаған  жағдайда немесе тиімсіз болғанда, тракторлар, автомобильдер, өздігінен  жүретін машиналар – тек негізгі тетіктер, тораптары мен агрегаттарының көпшілігі істен шыққанда есептен шығарылады.

      Негізгі құрал – жабдықтарды толық  және ішінара есептен шығару пайдаланылатын Негізгі құрал – жабдықтарды  жою туралы Акт арқылы жүзеге асады. Актіні субъектінің басшысы тағайындаған коммисия немесе соған уәкілетті адам екі дана етіп жасайды.  Актінің  1-ші   данасы   бухгалтерияға   беріледі де ,  екіншісі   негізгі   құрал -   жабдықтардың    сақталуына    жауапты   тұлғада   болады   және  ол  есептен   шығарғаннан   кейін     қалған    қосалғы  бөлшектерді,

материалдарды ,  металл     сынақтарын   және   тағы  басқаларын  қоймаға  өткізуге негіз  болып  табылады .

             Есептен  шығаруға  жұмсалған  , сондай -  ақ    жоюдан   және  үйлерді  ,  ғимараттарды   бұзғаннан ,  құрал -  жабдықтарды    бөлшектегеннен  түскен   материалдық  құндылықтардың    бағасы    актінің  « Обьектіні    есептен шығару нәтижелерінің есебі»  деген бөлімінде қарастырылады .

            Баланыстан   автакөлік   құралдарының    барлық   түрін  есептен  шығару  «Автокөлік  құралдарын    есептен  шығару  актісінде»  көрсетіледі . Актіні комиссия  екі дана етіп дайындап, субъектінің басшысы немесе өкілетті уәкілі бекітеді. Бір данасы бухгалтерияға берілсе, екіншісі құрал – жабдықтардың сақталуына жауапты тұлғаға беріледі де, ол автокөлік техникасын есептен шығарудан кейін қалған материалдық құндылықтар мен металл сынықтарын қомаға тапсыруға негіз болып табылады.

      Автокөлік құралдарын жоюдан және бөлшектеуден түскен материалдық құндылықтар  бағасы « Автомобильді есептен шығару нәтижесінің есебі » деген бөлімшесінде көрсетіледі.

                                                                                                                                          23

      Объектіні есептен шығарған кезде, оған қысқаша сипаттама беріледі, және оның есептен шығу себептері, негізгі запас бөлшектерінің жағдайы көрсетіледі және олардың жөндеуге жарамдылығы да айтылады. Егер де объект табиғат апаттарының, аварияның және тағы басқа күтпенген жағдайдың салдарынан есептен шығарылатын болса, онда актіге қоса тиісті құжаттары да бірге тіркеледі. Актіні кәсіпорын басшысы бекітеді. Тек бекігеннен  кейін объектіні жоюға кіріседі. Жоюдан алынған запас бөлшектері пайдалануы мүмкін болатын бағасы бойынша құндылықтар тиісті шоттар бойынша кірістеледі.

      Негізгі құралдарды есептен шығарудың қабылданған  тәртібін бұзған жағдайда жою нәтижесінде  алынған материалдық құндылықтарға  жауапсыздықпен қарау анықталса, онда оған кінәлі лауазымды адамдар белгіленген  тәртіпте жауапқа тартылады.

      Басы  артық, пайданылатын құрал – жабдықтарды, көлік құралдарын, приборларды, құрал  – саймандарды, мүлікті, жұмысқа  пайдаланылатын және өнім алатын малдарды заңды немесе жеке тұлғаларға сатуға болады.

      Негізгі құрал – жабдықтарды бір кәсіпорыннан екінші бір кәсіпорынға беру кезінде екі дана етіп акт жасайды. Акт негізінде мүліктік түгендеу карточкалары мен негізгі құрал – жабдықтардың кәсіпорын балансынан шығарылғаны туралы белгі соғады.

      Негізгі құралдар субъектінің өз ішінде орын ауыстыруы кезінде, орын ауыстыру актісімен рәсімделеді. Оның негізінде негізгі құрал – жабдықтардың  бір орыннан екінші орынға көшуі туралы объектілердің тұрған жеріндегі мүліктік түгендеу карточкаларына белгі соғылады. Негізгі құралдар шаруашылық ішінде орын ауыстырғанда 12 « Негізгі құралдар » бөлімшесі шоттарының дебеті мен кредиті бойынша бухгалтерлік  жазулар жазылады.    

            

              

                                                                                                                                         24

               Қорытынды

      Мен осы курстық жұмысымды қортындылай  келе, мынадай тұжырымда жасамға  келеді.

      Негізі  құралдар материалды өндіріс саласында  да, өндірістік емес салада да ұзақ уақыт  бойы қызмет етеді. Осы негізгі  құралдарға ; жер; үйлер; ғимараттар;  көп жылдық  екпе ағаштары ;машиналар және  құрал – жабдықтар  ( соның ішінде  автоматты машиналар және  құрал – жабдық );  машиналар және жабдықтар ; өлшеу және  реттеу  аспаптары және қондырғылар   мен лобариториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал – жабдықтар; көлік құралдары; құрал – сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлік; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді ақсартуға шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар жатады.

      Кәсіпорында негізгі құралдардың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару  жүйесі анықтайды.

      Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат  күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық ( моральдық ) ( заман талабына сай келмеуі ).

      Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай – ақ, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескеруінен пайда болады.

      Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 13 « Негізгі құралдардың тозуы  » бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 2421 « Үйлер мен ғимараттардың тозуы », 2423 « Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің тозуы », 2425 « Көлік құралдарының тозуы », 2427 « Басқа негізгі құралдардың тозуы » пайдаланылады. 12 –ші бөлімшенің шоттарында ( 2412 – 2415 шоттар ) есептелген негізгі құралдар 5 жылдан бір рет амортизацияланады. 
 

                                                                                                                                       25

      Шаруашылықты  жүргізуші субъект қолданылып жүрген заңдарға сәйкес, өзіне тиісті үйлерді, ғимараттарды, құрал – жабдықтарды, көлік құралдары мен құрал саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға беруге, сондай – ақ баланстан шығарып тастауына болады.

      Негізгі құралдарды есептен шығару: табиғи және моральдық тозуына байланысты жою қажет болғанда; құрылыс жүргізгенде; кәсіпорында, цехтерда немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жабдықтағанда; кеңейіткенде; негізгі табынан малдарды  жарамсыз деп тапқанда; табиғи өзгергенде; баланстан тегін бергенде; сыйлағанда; шаруашылықаралық және басқа кәсіпорындарға, қоғамдық ұйымдарға бергенде ( сатқанда ),  өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады.