Негізгі қорлар

ЖОСПАР 
 
 
 

І. Негізгі қорлар ұғымы 
 
 

ІІ. Негізгі қорлар құрамы мен құрылымы 
 
 

ІІІ. Негізгі қорлар амортизациясы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

І. Негізгі қорлар ұғымы 

    Негізгі өндірістік қорлар елдің экономикалық әлеуетінің маңызы сипаттамаларының бірі болып табылады. Сол себепті олардың  өндіріске тигізер ықпалын, оларды барынша тиімді пайдалануды зерттеу  үлкен қызығушылық туғызады.

    Негізгі капитал деп материалдық өндіріс  саласында, сонымен қатар өндірістік емес салада да ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланытлатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құны шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке байланысты есептелген амортизациялық аударым  мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып  отыратын еңбек құралдарын айтады.

    Негізгі капиталға жататындар: жылжымайтын  мүлік (жер телімдері, ғимараттары, құрылымдар, көпжылдық екпе ағаштары және басқа да жермен тығыз байланысты және оларды оның міндетіне залал келтірмей жылжыту мүмкін болмайтын нысандар), машина мен құрал жабдықтар, өткізгіш тітіктер, өлшеуіш машиналар мен техникалар және олардың бағдарламалық құралдары, тасымалдау құралдары, аспаптар, аулау құралдары, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, жұмыскер және өнім беретін мал басы, арнайы саймандар және өзге де негізгі капитал.

    Көлеміне  немесе бағасына қарамыстан пайдалану  мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс  құралдары негізгі капиталдық қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі  капиталдық құрамына кәсіпорынның қоймаларындағы дайын өнімдер (тауарлар) болып саналатын  жабдықтар мен машиналар, күрделі  құрылыс құрамындағы құрастыруды  қажет ететін жабдықтар да жатпайды.

    Кәсіпорында негізгі капиталдың есебі №6 БЕС-ке сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі капиталдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оралымдық басқару жүйесін анықтайды.

    Мақсатына қарай материалдық активтер есепте негізгі капитал, тауарлық-материалдық  қорлар және қаржылық инвестициялар  түрінде көрсетілді.

    Жердің  табиғи байлығының, пайдалы қазбалардың және т.с.с. басқа да құныдылқтардың экономикалық табиғаты ерекше қызығушылық тудыруда. Өз бетінше табиғи байлықтардың құны жоқ, демек ол өндірістік қорға кірмейді. Бірақ оларға жұмсалған шығын оның құнын құрайды да, осылай оны өндірістік қорларға жатқызады. Мысалы, жер, жеке алғанда, өндірістік қорға жатпайды. Бірақ оған салынған қаржы, каналдар, суарушы құрылымдар тұрғызу, қойнау бетін тегістеу, шаруашылық құрылыстар салу және т.б. өндірістік негізгі қорларды құрайды.

    Жердің  экономикалық болмысын және құнын бағалауды  анықтау, оқшауланған телімдерді кәсіпорын  теңдестігінде көрсетуге мүмкіндік  береді, ал бұл жағдай жерді ұқыпты пайдалануға әкеледі. Жоғарыда айтылған басқа да табиғи ресурс түрлеріне, соның  ішінде пайдалы қазба кендеріне  де қатысты.

    Негізгі өндірістік қорлар қоғамның материалдық-техникалық негізінің едәуір маңызды бөлігін  құрайды. Оның қаншалықты тиімді пайдалануына, қайтарымы қандай болатынына байланысты оған тұтынылатын еңбек өнімділігінің  өсімі, ұлттық табыс өсімі байланысты болады.

    Халық шаруашылығын үнемі дамыту және жетілдіру  жағдайында негізгі қорлар құнының  өсуімен бірге жаңа еңбек құралдары  пайда болуда. Оның барлығы негізгі  қорларды дұрыс саралауды қажет  етеді. Мұндай саралау кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін, өндірісті  есепке алу, негізгі қордың ұдайы  өндірісін пайдалану мен жоспарлауды, амортизация аударымдарының мөлшерін санағанда керек.

    Барлық  негізгі қорлар экономикалық белгілеріне  қарай саралануы мүмкін. Олардың  ішіндегі маңыздылары – қызметтік  міндеті, тозу қарқыны және қызмет ету  мерзімі, пайдалану дәрежесі, кәсіпорын  жұмысына ықпал ету дәрежесі, техникалық жаңалығы, жұмылдырылған дәрежесі, халық шаруашылығы саласы, меншік иелігі. Негізгі капитал жеке капиталдардың жиынтығы ретінде қаралады.

    Кәсіпкерліктің  басты мақсаты – пайда табудың  қажетті шартын жүзеге асыру, яғни инвестиция, өндіру, сату және тұтынудың барлық сатыларын қамтитын капиталды қайта  жаңғыртуды жоспарлау болып табылады.

    Нақты айналым кезеңіне сәйкес әртүрлі  кейіпке енім отырған капитал  үздіксіз қозғалыс үдерісі үстінде  болады. Капитал айналымы капиталдың шеңберлік айналымымен сәйкес келмейді. Әрбір айналымның нәтижесінде кәсіпкерге алдын ала төленген капиталдың тек  бір бөлігі ғана ақшалай түрде  қайтады; ал жалпы күрделі құн  иесіне өзінің бастапқы қалпында, яғни ақшалай түрде қайтып келеді. Капиталдың әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей болып жүрмейді. Капитал құнының  айналымдағы әр түрлі қызметіне  қарай капитал негізгі және айналымы болып екіге бөлінеді. Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны, айналмалы капиталға еңбек заты мен жұмыс күшінің құны кіреді.

    Батыстық  әр түрлі экономикалық оқу құралдары  авторларының негізгі және айналым  құрларына қатысты ортақ пікірі жоқ, оның себебі әр елде қолданылатын бухгалтерлік есеп пен есеп беру ерекшеліктеріне  байланысты. Отандық теория мен тәжірибеде негізгі құралдар және айналмалы  қаражаттар деген терминдер жиі  кездеседі. Қазақстандық бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіріп, оны жалпыға  ортақ әлемдік стандарттарға  сәйкестендіруге байланысты отандық  терминология да байып келеді.

    Өзінің  қазіргі сатысында техникалық серпілістегі еңбек қоғамдық бөлісуді дамытуда сапалы өзгерістерге негіз болады. Негізгі  қорлардың белсенді бөлігінің өсуі еңбек өнімділігі мен өндіріс  тиімділігін көтерудің басты  резерві болып табылады. Соңғы жылдары байқалып отырған негізгі қорлардың белсенді бөлігінің төмендеуі ғимараттар мен құрылымдар құнының өсуі есебінен, яғни өнідірістің капитал сыйымдылығының жоғарылауынан орын алып отыр. Негізгі қор құрылымының озық өзгерістерінің экономикалық мәні, демек, оның өзгерістерін басқарудың мақсатқа сәйкестілігі мен қажеттілігі негізгі қорлардың тиімділігін арттыру міндетімен байланысты.

    Негізгі қорлар құрылымы кәсіпорынның географиялық орналасуына да байланысты. Ауа райы суық болған жағдайда ғимарат құрылысына капитал салымы көбірек қажет  етіледі. Кәсіпорын шаруашылық жағынан  әлі игерілмеген аймақта орналасса, инфрақұрылым тұрғызу шығындары  арта түседі. Елдің оңтүстік және солтүстік  негізгі қорлар құрылымы арасындағы айырмашылық осы жағдайлармен түсіндіріледі.

    Кәсіпорынның  көлемі негізгі қорлар құрылымына ықпал  ететін маңызды факторлардың бірі болып  табылады. Шағын кәсіпорындармен  салыстырғанда, ірі кәсіпорындарда машиналар мен құрал-жабдықтардың үлес салмағы жоғары, ал ғимараттар мен құрал-жабдық үлесі – төменірек  болып келеді. Өндіріс алаңы ұтымды пайдаланатындықтан, онда құрал-жабдықтар  саны көбірек орналасады, бұл жағдай ғимараттарға, құрылымдар мен құрал-жабдықтарға  кететін күрделі салымды үнемдеуге  мүмкіндік береді.

    ІІ. Негізгі қорлар құрамы мен құрылымы

    Негізгі қор топтарының арақатынасы немесе жекелеген топтардың жалпы құн  ішіндегі меншікті үлес өнеркәсіптік өндірістердің техникалық деңгейін көрсететін негізгі қорлардың өндірістік құрылымын құрайды.

    Құрылымды талдау мен оны жетілдірудің шаруашылық қызметтің барлық деңгейіндегі маңызды  тәжірибелік мәні тек кәсіпорын  және бір сала ішінде ғана емес, цехта  да, өндірістік телімде де зор, себебі өнеркәсіптік халық шаруашылығы  саласы да, жекелеген өндірістер де тек өзіне тән негізгі қорлар құрылымына ие. Негізгі қорлар құрылымы өндіріс сипаттамаларының бірі болып табылады деп айтуға болады.

    Барлық  аталған негізгі өнідірістік  қор (НӨҚ) белсенді (активті) немесе енжарлы (пассивті) болып екіге бөлінуі  мүмкін.

    Белсенді  бөлікке кәсіпорын мен саланың  өндірістік қуатын, техникалық деңгейін белгілейтін, «өнімді жасайтын»  негізгі қорлар жатады. Белсенді бөлігі басым түсетін негізгі өндірістік қорлар едәуір озық құрылымды болып табылады.

    Кең мағынасында негізгі қорлардың  белсенді бөлігіне еңбек затына кез  келген түрде әсер етуші және осы  үдерісті қамтамасыз етуші еңбек  құралдары жатады. Бұл топтың негізін  машиналар мен құрал-жабдықтар, сонымен  бірге жабдықтар мен бақылау  өлшеу құралдары да құрайды.

    Бірақ, негізгі қорлар құрылымы оның жекелеген  эдементтерінің арақатынасымен ғана емес, олардың өзгеру қарқынымен де анықталады. Негізгі қорлар құрылымының өзгеруінде белгілі бір заңдылықтар орын алады.

    Егер  негізгі қорлар құрылымының тиімділігі оның белсенді бөлігінің, соның ішінде машиналар мен құрал-жабдықтардың меншікті үлесімен сипатталатын болса, оның тиімділігін арттыру осы  элементтер үлесін көбейту бағытынла  жүгізілуі тиіс екендігі белгілі. Шын  мәнінде, негізгі қорлардың бұл  озат өзгеріске беталысы әрқашан  сақтала бермейтін. Жекелеген салалардың дамуының, жаңа құрылыстар немесе қайта  жаңартулар аумағы мен ырғағының  төмендеуі, тежелу және т.б. сияқты себептерге байланысты ауытқулар туындауы мүмкін.

    Енжарлы бөлігіне өндіріске жағдай жасайтын, бірақ тікелей «өнім өндіруші»  болып табылмайтын негізі қорлар жатады. Бұл бөлікке әдетте ғимараттар мен құрылымдар, көбінесе өткізгіш құрылғылар, көлік құралдары және т.б. жатады.

    Қолданылып  жүрген саралау негізгі қорлардың  өнеркәсіп өндірісіндегі рөлі тұрғысынан жан-жақты зерттеуге толық мүмкіндік  бермейді. Өз кезегінде негізі қорлар құрылымын белсенді және енжарлы  бөліктерінің арақатынасы түрінде  дәл көрсету, олардың салалық  шығу тегін, қызмет ету құрамын зерттеуде  әр уақытта мүмкіндік бола бермейді. Бұл жағдай негізгі қорлардың  іріленген топтарының болуымен түсіндіріледі, мысалы, тау-кен өндіру саласындағы  ұңғымалар, кейбір кен қазбалары  және т.б.

    Негізгі қордың белсенді бөлігі үлесінің өсуінің  тікелей нәтижесі – өнім шығарудың  артуы және кәіпорынның қызметтік  көрсеткішінің жақсара түсуі. Ғылыми-техникалық серпілістіктің үдеуімен бірге негізгі  қорлардың белсенді бөлігінің жалпы  өнеркәсіп бойынша да, жеке салалар  бойынша да жоғарылау бет алысы  күшейіп келеді. Жаңа кәсіпорындарда негізгі қорлардағы құрал-жабдықтар  құнының меншікті үлесі ескі кәсіпорындарға қарағанда жоғары болатыны мәлім.

    Қорлардың енжарлы бөлігін талдауды да естен  шығармау керек. Кейбір жекелеген жағдайларда  өндірістік қорлардың енжарлы бөлігі өсуі мүмкін. Бұл ерекше өндірістік жағдайларды талап ететін, демек  жаңа өндірістік ғимараттар салуға жұмсалатын шығындарды күрт жоғарылататын өнім түрін өндіре бастағанда орын алуы мүмкін.

    Кәсіпорынның  техникалық деңгейі негізгі қорлардың  құрылымына ықпал етуі мүмкін. Өндірістік үдерісті механикаландыру, кәсіпорынды озық техника үлгілерімен жабдықтау негізгі қордың жалпы құнындағы жұмыс машиналары мен құрал-жабдықтарының меншікті үлесін арттыра түседі. Өндірістегі автоматтандыру және электрлендіру жұмысшы құрал-жабдықтың мәнін күшейте түседі. Өндірістің толассыз әдісін ендіру цехішілік және цехаралық көлік құралдарының меншікті үлесін арттырады.

    Кәсіпорынның  техникалық деңгейінің өсуі өндіріске  әр түрлі аспаптар мен реттеу құрылғыларын жылдам енгізуге жол ашады.

    Өңдеу және өндіру өндірістеріндегі негізгі  қорлар құрылымы әртүрлі. Егер біріншісінде машиналар мен құрал-жабдықтар  үлесі басым болса, екіншісінде  – құрылымдар үлесі жоғары болады.

    Негізгі қорлар құрылымына өндірістің ұжымдануы, шоғырлануы және мамандануы да үлкен  ықпал етеді. Шоғырлану мен мамандану, механикаландыру деңгейі неғұрлым жоғары болса, машиналар мен құрал-жабдықтардың үлес салмағы да соғұрлым жоғары болады.

    Әрбір саланың экономикалық өзгешелігіне байланысты әр саладағы негізгі қорлар құрылымы әр түрлі болып келеді.  Негізгі қордың өндірістік құрылымы өнімнің қор сыйымдылығына, жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысқа да үлкен ықпалын тигізеді.

    Негізгі қорлардың салалық құрылымында  қор сыйымдылығы жоғары салалардың үлес салмағы жоғары болған сайын, басқа  жағдайлар бірдей болғанда, өндірістік өнім мен ұлттық табыстық қор сыйымдылығы  жоғарылай береді. Негізгі қордың өндірістік құрылымында машиналар  мен құрал жабдықтардың, әсіресе  технологиялық құрал жабдықтардың үлес салмағы артқан сайын өнім шығарылуы  артады, нәтижесінде өнім мен ұттық  табыстың қор сыйымдылығы төмендейді.

    Өндірістік  негізгі қорлардың тиімділігін  көрсететін жалпы көрсететін жалпы  көрсеткіші болып қор қайтарымдылығы болып табылады.

    Қ_қ = тауар өнім көлемі / негізгі қордың жылдық орташа құны