Жиынтык сураныс жане усыныс

                                    Табыс, өнім шығару                

6 сурет – Қысқа мерзімдік кезеңдегі жиынтық ұсыныс қисығы

              Қысқа мерзімдік кезеңде жиынтық сұраныс қисығының және көлденең жиынтық ұсыныс қисығының қиылысу нүктесі  экономикалық тепе-теңдік нүктесі болып табылады. Енді жиынтық сұраныс мөлшерінің өзгеруі өнім шығару көлеміне әсер етеді. Мысалы, егер Ұлттық банк ақша ұсынысын азайтса, жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесінің ескі Е1 нүктесінен жаңа Е2 нүктесіне ауысуы болады. Баға деңгейі өзгермейтіндіктен, жиынтық сұраныстың өзгеруі өнім шығару көлемінің төмендеуін тудырады.

        Табыс, өнім шығару

7 сурет – Қысқа мерзімдік кезеңдегі жиынтық сұраныс қисығының ығысуы

                 Қысқа мерзімдік кезеңде жиынтық сұраныстың қысқаруы кезінде өндіріс көлемі қысқаруының себебі бағаның жаңа жағдайларға сай келмеунде. Жиынтық сұраныстың құлдырауынан фирмалар баға өтн жоғары болса да, оларды тұрақты қалдыруға тырысады. Өнім тарату көлемі қысқаруының есесінен фирмалар өнім шығаруды және толық жұмыспен қамтамасыз етуді қысқартуға мәжбүр болады.

2.2 Қысқа мерзімдік тербелістерден ұзақ мерзімдік кезеңге дейінгі талдау

              Талдауымызды келесі түрде қорытындылай аламыз: қысқа мерзімдік кезеңде баға икемсіз, жиынтық ұсыныс қисығы көлденең түзумен берілген және жиынтық сұраныс өзгерісі өнім шығару көлеміне әсер етеді. Ұзақ мерзімдік кезеңде баға икемді, жиынтық ұсыныс қисығы тік және жиынтық сұраныс өзгерісі тек қана баға деңгейіне әсер етеді.

Сөйтіп, жиынтық сұраныс өзгерісі уақыттың әр кезеңінде бірдей емес.                                                                                                                         

       Табыс, өнім шығару

8 сурет – Ұзақ мерзімдік тепе-теңдік

              Жиынтық сұраныс қысқаруының міндетті және ұзақ мерзімді қортындыларын бақылайық. 8 суретте көрсетілгендей, экономиканы талдаудың алғашқы кезеңінде ұзақ мерзімдік тепе-теңдік қалыптасты делік. Осы суретте 3 қисық келтірілген: жиынтық сұраныс қисығы, жиынтық ұсыныстың ұзақ мерзімдік қисығы және қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныс қисығы. Ұзақ мерзімдік кезеңде тепе-теңдік жиынтық сұраныстың ұзақ мерзімдік жиынтық ұсыныспен қиылысу нүктесінде өзгереді. Сондықтан, экономика ұзақ мерзімдік тепе-теңдік жағдайында орналасқанда, қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныс қисығы да 9 суретте көрсетілгендей осы нүкте арқылы өтуі керек.

              Енді Ұлттық банк ақша ұсынысын азайтады және жиынтық сұраныс қисығы солға қарай жылжиды деп ұйғарайық. Қысқа мерзімдік кезеңде бұл (баға икемсіз болғанда) А нүктесінен В нүктесіне ауысуға алып келеді. өнім шығару көлемі және толық жұмыспен қамтамасыз етілу өздерінің табиғи деңгейінен төмендейді, бұл рецессияның туындағанын көрсетеді. Одан кейін сұраныстың құлдырауына жауап ретінде еңбекақы мен баға төмендейді. Баға деңгейінің ақырындап төмендеуінен экономика да жиынтық сұраныс қисығы бойымен С нүктесіне дейін, ұзақ мерзімдік тепе-теңдік жаңа нүктесіне дейін төмендейді.

Табыс, өнім шығару

9 сурет – Жиынтық сұраныстың қысқаруы

              Ұзақ мерзімдік тепе-теңдіктің жаңа нүктесінде (С) өнім шығару көлемі және жұмыспен толық қамтамасыз етілу өзінің табиғи деңгейіне қайтадан келеді, бірақ бұл нүктеге бұрынғы ескі ұзақ мерзімдік тепе-теңдік нүктесіне қарағанда (А нүктесі) бағаның ең төменгі деңгейі сәйкес келеді.

3 ТҰРАҚТАНДЫРУ САЯСАТЫ

              Экономикадағы тербелістер жиынтық ұсыныстың немесе жиынтық сұраныстың өзгеруінен басталады. Экономистер ішкі әсер нәтижесінде болатын жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс қисықтарының қозғалысын экономикалық сілкініс немесе талықсытпа (шок) деп атайды.

              Сілкіністің экономикаға әсері өндіріс көлемінің және жұмыспен толық қамтамасыздандырудың табиғи деңгейі ауытқуынан көрінеді. Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс үлгісі осындай шок әсерінен экономикалық тербелістердің пайда болу механизмін анықтайды.

              Сонымен қатар үлгі шоктың бейтараптануына және экономиканың тербелістерін жоюға бағытталған макроэкономика саясатының нәтижесін бағалау үшін қолданылады.

              Тұрақтандыру саясаты дегеніміз өндіріс көлемін және жұмыспен толық қамтамасыз етуді табиғи деңгейінде ұстап тұруға бағытталған мемлекеттік саясат. Ақша ұсынысы жиынтық сұранысқа айтарлықтай әсер ететіндіктен, несие саясаты тұрақтандыру саясатының маңызды құауышы болып табылады.

3.1 Жиынтық сұраныстың күрт өзгеруі

              Банктер шотынан ақша беруге арналған автоматтарды ойлап табу қолма-қол ақшаны алуды жеңілдетті, яғни халықтың ақша қорына деген сұранысын төмендетті. Мысалы, автоматты ендіргенге дейін адам орташа алғанда жетісіне бір рет банкке барып 100 долл. алады және оны бір апта бойы ұстайды деп жорамалдайық. Бұл жағдайда қолдағы ақшаның орташа мөлшері 50 долл. Автоматтар пайда болғаннан кейін адам банкке аптасына екі рет барып 50 долл. алады. Енді қолдағы ақшаның орташа мөлшері 25 орташа мөлшері 25 долл. Демек, осы жағдайда ақша қорына деген сұраныс 2 есе.

              Осы ақша қорына деген сұраныстың азаюы ақша айналымы жылдамдығының өсуіне сай:

М/Р=кҮ              (4)             

Мұнда к=1/V

              Нақты өрнектелуде ақша қорының азаюы өнім өнім шығару көлемінде к төмендеуін және V жоғарылауын туғызады. Ақша автоматтарын ендіргеннен бастап адамдар қолда ақшаны аз ұстайды, ал одан ақша айналымы жылдамдайды. Сөйтіп, адамдар банктік автоматтардан қома-қол ақшаны жиі алатындықтан, ақша алу мен оны жұмсау арасында аз уақыт өтеді. Яғни, ақша айналысының жылдамдығы өседі.

              Егер ақша көлемі өзгерссіз қалса, онда ақша айналысы жылдамдығының өсуі нәтижесінде жиынтық сұраныс қисығы 10 суретте көрсетілгендей оңға қарай жылжиды.

Табыс, өнім шығару

10 сурет – Жиынтық сұраныстың өсуі

              Қысқа мерзімдік кезеңде жиынтық сұраныстың өсуі көлемінің өсуін туғызады, яғни экономикалық өсу. Фирмалар өнімін ескі бағамен көбіріек сатады. Сондықтан олар көп мөлшерде жұмысшыларды жалдайды, жұмыс сағатын көбейтеді және кәсіпорындар мен құрал-жабдықты көбіріек қарқынмен пайдаланады. Біраз уақыт өткеннен кейін жиынтық сұраныстың жоғары деңгейі баға мен жалақының көбеюіне әкеледі. Баға өскен сайын тауарларға деген сұраныс азаяды, ал өнім шығару деңгейі біртіндеп табиғи деңгейге жақындайды. Бірақ неғұрлым тауарлар мен қызметтер көлемі жоғарылаған сайын өндірілетін өнім көлемі табиғи деңгейден төмен болады. Бұл өсуді бейтараптандыру үшін және өндірісті ұстап тұру үшін, ақша айналысының жылдамдығы кемшіліктерін бейтараптандыру үшін Ұлттық банк ақша ұсынысын азайтады. Бұл жиынтық сұранысты тұрақтандыруға мүмкіндік береді. Ұлттық банк сұраныс жағынан өнім көлеміне және толық жұмыспен қамтамасыз етілуге болатын сілкіністердің әсерін ақша ұсынысына қатаң бақылау жасау арқылы жою және қысқарту мүмкіндігіне ие.

3.2 Жиынтық ұсыныстағы күрт өзгерістер

              Жиынтық сұраныс жағынан болатын сілкіністер – экономикалық тербелістердің жалғыз қайнар көзі емес. Олардың тағы бір себебі жиынтық ұқсыныс жағынан болатын сілкіністер. Ұсыныс жағынан болатын сілкіністер  - тауар өндірісін тоқтату салдарынын фирмалардың бағаны орнатуын қозғайтын экономикалық жағдайлардың күрт өзгеруі. Ұсыныс жағынан болатын сілкіністер баға деңгейіне тікелей әсер ететіндіктен, кейде оларды баға сілкіністер деп атайды. Баға сілкіністердің бірнеше мысалдарын келтірейік:

өнімді жоятын құрғақшылықтыр – азық-түлікке деген ұсыныстың күрт төмендеуі оларға деген бағаның өсуін туғызады.

Қоршаған ортаны қорғау бойынша жаңа заң фирмалардан зиянды заттардың қалдықтарын қысқартуды талап етеді. – фирмалар бағаны жоғарылату арқылы өндірістің қосымша шығындарын тұтынушыларға жүктейді.

Кәсіподақ күресі – шығарылатын тауарларға деген бағаны және еңбекақының жоғарылауына әкеп соқтырады.

Халықаралық мұнай картельдерінің ұйымы – негізгі мұнай өндірушілергі мұнайға деген әледік бағаны көтеруге мүмкіндік беретін бәсекелестіктің шектелуі.

Осы мысалдардың барлығы өндіріс шығындарының және бағаның күрт өсуіне әкелетін ұсыныстың қолайсыз сілкіністерінің санатына жатады. Ұсыныс жағынан болатын қолайлы сілкіністер, өндірістік шығындарының азаюына және бағалардың төмендеуіне әкеледі. 11 суретте қолайсыз ұсыныс өзгерісінің салдары бейнеленген. 

              Табыс, өнім шығару

11 сурет – Ұсыныс жағынан болатын қолайсыз сілкіністер               қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныс қисығы жоғарыға қарай жылжиды (ұсыныс жағынан туындайтын сілкіністер өнім шығарудың табиғи деңгейінің төмендеуін туғызуы мүмкін және соның нәтижесінде жиынтық ұсыныс қисығы солға қарай ығысуы мүмкін, бірақ біз одан бас тартамыз). Егер жиынтық сұраныс тұрақты болып қалса А нүктесінен В нүктесіне ауысу болады: баға деңгейі өседі, ал өнім шығару деңгейі табиғи деңгейінен құлдырайды. Мұндай жағдайда құлдыраушылық деп аталады, себебі мұнда тұралау инфляциямен әрекеттеседі.

              Жиынттық сұранысты реттей алатын мемлекеттік құралдар, ұсыныс жағынан туындайтын қолайсыз сілкіністерге байланысты проблемаларды шешу кезінде, экономикалық саясаттың екі вариантының бірін таңдауы керек. Бірінші вариант 11 суретте көрсетілгендей, жиынтық сұранысты тұрақты күйінде ұстап тұрумен байланысты. Бұл жағдайда өнім шығару және толық жұмыспен қамтылу деңгейлері өз табиғи деңгейінен төмен болады. Ерте ме, кеш пе, баға өзінің бұрынғы деңгейіне дейін және толық жұмыспен қамтылу қалпына келеді (А нүктесі). Бірақ бұл кезде өнім шығарудың қысқаруы үрдісіне жол беріледі.

   Табыс, өнім шығару

              12 сурет – Ұсыныс жағынан туындайтын сілкіністерді жеңілдету

              Екінші вариант 12 суретте өрнектелгендей, өнім шығарудың табиғи деңгейін жылдам қалпына келтіру үшін, жиынтық сұранысты жоғарылатуға негізделеді. Егер жиынтық сұраныстың өсуі өлшемі жиынтық ұсыныс сілкінісі өлшемімен сәйкес келсе, онда А нүктесінен С нүктесіне ауысады. Мұндай жағдайда, Ұлттық банк ұсынысы жағынан туындаған сілкініс қайшылықтарын жеңілдету мүмкіндігі туады деуге болады. Мұндай шешімнің кемшілігі – болашақта бағалардың жоғарғы деңгейіне сақталуы. Бір уақытта толық жұмыспен қамтуды және бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ететіндей, жиынтық сұрансты сондай деңгейде ұстап тұратындай әдістері әлі жоқ.