қазақстан республикасының салық жүйесін реформалау

    Қазіргі кзде қалыптасқан жағдай бюджет жүйесін орталықсыздандыруды күрделендіреді.Бұл ең алдымен бюджеттің тігінен түсірілуі туралы түсініктің сақталуына байланысты.

    Аймақаралық күрт айырмашылық бюджет жүйесін  орталықсыздандырудың артықшылықтарын  пайдалануға кедергі келтіреді.

    Бюджет  жоспарлаудың уақыт аяасы орталықта  да,сондай-ақ аймақтық деңгейлерде  де қысқа мерзімді болып отыр.

    Бюджеттің аудандық және облыстық деңгейлерінде  өзіндік кіріс көздері бектілмеген.

    Республикалық бюджетке ішінара аударылатын кірістер есебінен жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін асыры орындауы көбіне мемлекеттік бюджеттің еркін қаражатын түзеді.

    Жергілікті  атқрушы және өкілді органдар осы  көздер бойынша кіріс жоспарын ұлғайту  және қаражатты қосымша шығыстарға бағыттау мүмкін болмайтын проблемалара тап болады.

    Облыс бюджетінің жыл сайын өсуі – экономиканың жақсаруынан сондай-ақ салық саясатын халықтың тұрмыс тіршілігіне қарай тиімді жүргізуден.Бұл-салыққа қатысты ақпараттық жүйені енгізуден, салық инспекторларының кәсіби шеберліктерінің өсуінен. Осының барлығы салық түсімін жіті қадағалауға,кейбірулердің салық төлеуден жалтаруына жол бермеуге сеп. Әрине облыс бюджетінің толығуы ең әуелі осы өңірде жұмыс жасапжатқан табиғи байлықты игерушілерге тікелей қатысты. Олардың үлесі басым. Мұнай бағасы өсіп тұр. Дегенмен салықтың түсімі-әуелі біздің жұмысымыздың нәтижесі. Салық – кейбір фирмалар мен компаниялар үшін орасан зор қаржы.                                    22                        

    Мұндай  қаржы жүрген әр түрлі қулықтар болатыны аян. Оларды әшкерлеудің жолы көп. Салық салу жүйесінде, ең әуелі салық алынатын мүмкіндіктер шегіесептеліп, жыл бойы қанша салық жиналатыны                                                                                                                                      жоспарланып, бұл болжам бюджет негізі болып алынады. Облыстық салық комитеті салық төлеушілерге көрсетілген қызмет түрлерін кеңейткен. Мұнда салық есебін қабылдау және өңдеу орталықтары жұмыс істейді. Адамдарға «бір терезе» жүйесімен қызмет көрсетіледі. Салық есептерін электронды жүйемен қабылдау жүзеге асырлған. Тұтынушыларға қажетті құжаттар беруде жаңа ақпаратты жүйе енгізілген. Салықшылар салық кодексіндегі өзгерістер туралы мерзімді баспасөз беттерінде түсініктер беріп тұрады.  

    2.3. Мемлекеттің салық қызметінің қалыптасуының экономикалық ерекшеліктері  

    Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал, оларға ғылыми көзқарас XVII-XIX ғасырда пайда  болды. Оған дәлелді теориялық эканомия классиакалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз: В.Петти (1623-1687ж.ж.) “Салықпен пен жиынтық трактаты” (1662ж); Д.Рикардо “Cалық салу және саяси эканомиканың басталуы” (1817ж); А.Смит  “Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу” – (1776ж). А.Смит салық салудың төрт пинципін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық салудың негізін құрайды. 

    1. Өзіне бейнелі мемлекет мүмкіндігіне  қарай қабілетті және өз күшіне  сай үкіметті ұстауға тырысады. Мемлекеттің қорғауы мен қамқорлығын  пайдалана отырып,  қаржыландыру  үкіметтің табысына сай жүзеге асады. Бұл ережені сақтау және сақтамау салық салудың  тереңдігіне  немесе тепе-теңсіздігіне ұрындырады.

    2.  Жеке тұлға төлейтін салық  міндетті түрде айқын болуы  керек. Салықтың төлеу мерзімі  төлем түсімі, соммсы - барлығы дерлік  төлем төлеуші үшін анық  әрі ашық болуы және кез-келген адамға солай. 

    23

    3.  Әрбір алынатын салық белгілі  бір уақытта немесе белгілі  тәсілмен төлеуші үшін ыңғайлы  кезде төленеді.

    4. Әрбір салық тұрғындардың талқысынан  өткізілгені дұрыс. Оның мемлекет  қазынасынан құйылуы, салық төлеушілерден алғаны және ұстағаны мүмкіндігінше аздау болуы да мүмкін.

    А. Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қоданудың әлуметтік-эканомикалық салдарын барынша терең талдады.

    Салық дегеніміз немене?  Эканомикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалардан, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделініп алынатвн міндетті төлем жүйесі. Ол мемлекеттік бюджетке түседі. Салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың мемлеекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асыратын, қаржы қатынастарын сипаттайтын эканомикалық категория.

          Салық саясаты мемлекеттің  құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының  өзгеруі, өркендеуі қашанда болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен,жанаруымен бірге қалыптасады.

    Әр  бір мемлекетке ішкі және сыртқы саясатын бұзу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы  көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің  тұрақты қаржы көзі.

    Мемлекет  салықтарды эканомиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты эканомикалық тетік ретінде пайдаланады.

    Қазіргі заманғы салық саясаты бірнеше  қағиданы қолданды: жалпылай, яғни табыс  табатын барлық  эканомикалық тұлғаларды қамту.

    Тұрақтылық, яғни уақытында салық мөлшері  мен салық түрлерінің тұрақтылығы; тең күштен және салықты салу барлық салық төлеуші үшін бірдей болуы мүмкін. 

    Міндеттеме, яғни салықтың мәжбүрлігі төлемінен  құтқармау, салықты төлеуде және есептеуде қоғамның дербестігі.

    Әлеуметтік  әділеттілік, яғни салық мөлшері  және салық жеңілдігін құру, бұл аз табысты кәсіпорынға халыққа алушылық ықпал жасау.

    24

    Салық саясаты мемлекеттік заң актілеріне негізделеді, мұнда салық элементтері  құрылады. Осыған кіретіндер:

• салық тұлғасы  немесе салық төлеуші, яғни салық төлеу міндетті арттырылған тұлға, ол заңды және жеке тұлға бола алады.
• салық нысаны, яғни табыс және мүлік, осылардан салық есептеледі (жалақы, табыс,бағалы қағаз,қозғалмайтын мүлік).

    Салық көзі - толық қоғамның таза табысы, нысандарының тәуелсіздігіне байланыссыз салық салу.

    Салық мөлшері - салықтың маңызды элементі, бұл элемент салым бірлігіне  байланысты салық шамасын белгілейді. Салық мөлшері: шектік, орташа, нолдік және жеңілдік болып бөлінеді.

    Шектік  салық мөлшері – төленетін  салық өсімі бар, табыс өсіміне  бөлінген.

    Орташа  салық мөлшері - бұл жалпы салық, салық салынатын табыстың шамасына бөлінген.

    Салық жеңілдіктері –салық мөлшерін азайту немесе өндіріс түріне қарай жеке тұлғаның және заңды тұлғаның салықтан толық босатылуы, сонымен бірге  өндірілген өнімнің сипатына байланысты.

    Жеңілдіктер әр түрлі сипатына қарай және салық  төлеушілердің көп бөлігін қамтығандықтан салық салудың номиналды мөлшеріне  қарағанда,нақты мөлшері кемейді.

    Сондықтан салық мөлшері және табыс арасындағы қатынас белгісі бойынша бөлінеді:

    -өрлеуші, мұнда орта мөлшері табыстың өсу деңгейіне байланысты;

    -шегінуші, табыстың өсу деңгейіне байланысты  орта мөлшері кемейді;

    -пропорцианалды, табысқа тәуелсіз, орта мөлшері  өзгермейді.

    Салықтар  нарықтық эканомиканы реттеудің  ең тиімді нысаны болып табылады.      

    25

3 ТАРАУ. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ РЕФОРМАЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖЕТІСТІГІНЕ ЖЕТУ ЖОЛДАРЫ

    3.1 Салық жүйесі реформаларын жүргізуді нарық талаптарына сай дамыту мәселесі  

    Салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Салық заңдарының тұрақтылығы принципін заң тәртібімен бекіту қажет,өйткені салық заңдарына өзгерістрді жиі енгізу елдегі экономикалық ортаға теріс ықпал етеді.

    Қаржы-банк жүйесінің, экономиканың аграрлық секторының нығаюына қарай, Салық кодекісінің  жаңа редакциясын қабылдау қажет.

    Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің нығаюына және өсу мүмкіндіктеріне орай халықың өз күнін өзі көру және экономиканың жекелеген секторларына салық жеңілдіктерін,сондай-ақ экономиканың тиімсіз, бірақ үлкен әлуметтік маңызы бар секторларын мемлекеттің тікелей қолдауының рөлін күшейту саясатына көшу қажет.

    Бюджетке  салық түсімінің  ІЖӨ-нің 30% деңгейіне  дейін өсуін қамтамасыз ету. Мемлекеттік бюджетке салық түсімінің өсуі салық әкімшілігін жүргізуді жақсарту және салық заңдарының нормаларын мүлтіксіз сақтау есебінен қамтамасыз етілетін болады.

    Барлық  дамыған елдерде бөлінетін ІЖӨ-нің  үлесі әрбір он жыл сайын заңды  түрде өсіп, ІЖӨ-нің  50%-ына жақындағанын ескере отырып, таяу жылдарда мемлекеттік  бюджетке салық және салықтық емес түсімдердің деңгейі ІЖӨ-ге қатысы бойынша 30%-ға жетеді.

    Салық заңдарын жетілдіруді  қамтамасыз ету. Переспиктивада 5-7жылдан кейін салық жүйесінде мынадай бағыттар бойынша рефомалар жүргізілетін болады:

    -жеке  табыс салығына салық салу  жүйесі бойынша едәір ұқсастығы  бар әлуметтік салық, мемлекеттік  сақтандыру қорына төленетін жарна болып қайта құрылатын болады.

    26

    Бұл жағдайда жарна төлеушілер бюджетте неге жұмсалатыны белгісіз әлуметтік  салықпен салыстырғанда,қор қаражатының  қандаймақсаттарға пайдаланатыны  білетін болады;

    -салық  төлемдерінен жалтарудың мүмкін еместігі мен оның тиімсіздігін қамтамасыз ететін,соның ішінде жеке тұлғалардың табысын жаппай мәлімдеу және табысы неғұрлым жоғары тұлғаларға салық салуды күшейту есебінен қамтамасыз ететін тетіктр қолданысқа енгізілетін болады,мұның өзі осы санаттағы салық төлеушілерден салық жинау ісіндегі жағдайды едәуір жақсартады;

    -салық  салу базасын кеңейту және  экономиканың нақты секторын  салық жүктемесін неғұрлым теңдей  бөлу үшін әлемдік практикада  жергілікті бюджеттер үшін кірісің  маңызды көзі болып табылатын  бөлшек саудада сатуға салық салуды енгізудің орындылығы қарастырылатын болады

    Салық жеңілдіктерін жүйеге келтітру. Салық жүктемесін барлық салық төлеушілерге тңдей және әділетті бөлу мәселесі принцпті мәнге ие.Басымдықты салаларда іскер белсенділікті ынталандыратын мақсатты бағытталған біріңғай жеңілдік жүйесін қалыптастыру қажет.

    Басымдықты  салаларда іскер белсенділікті  ынталандыратын мақсатты бағытталған  біріңғай жеңілдік жүйесін қалыптастыру қажет.

    Салық артықшылықтарын пайдаланбайтын салық  төлеушілерге қатысты салық жүйесіндегі әділеттілік принціпін бұзатын негізсіз жеке салық жеңілдіктері жойылады,өйткені салық төлеушілердің бірі үшін жеңілдікті салық режимі сөзсіз басқаларға қосымша салық ауыртпалығын түсіру дегнді білдіреді.

    3.2. Салық жүйесіндегі салық саясатының экономиканы реттеудегі ролі 

       Қазақстан Республикасының салық  саясатының мәні мынада: салықтар  шаруашылық жүргізуші субьектілер  мен халық табысының қалыптасуындағы  қаржылық қатынастардың бір бөлігн  білдіреді. 

    27

    Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салық саясатының мәнін толық түсіну үшін, олардың эканомиклық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономиклық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

    Қазақстан Республикасында салық салудың  мынадай принцептері бар:

• ҚР-ң салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы;
• Салық бір игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;
• Салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне  тәуелді болады.