Мемлекеттік басқарудың нысандары мен тәсілдерінің ұғымы, және түрлері

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

 

 

«Қайнар» универститеті

 

 

 

 

 

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

 

 

Тақырыбы:  Мемлекеттік басқарудың нысандары мен тәсілдерінің ұғымы, және түрлері.

 

 

 

 

 

 

 

Орындаған:      Қасымбеков Д.Қ.

 

 

 

 

 

 

 

Алматы – 2005 жыл

 

ЖОСПАР

Кiрiспе…………………………………………………………………………3

1. Мемлекеттi  басқару  нысандарының түсінігі,  
әдістері және түрлері …………………………………………………5

 

2. Қазіргі кездегі  Қазақстан  Республикасының   басқару  нысандарының  ерекешелiктерi………………………………………19

 

Қорытынды…………………………………………………………………..26

Пайдаланылған әдебиеттер………………………………………………..28

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

   Мемлекеттiң  басқару  нысандары   мемлекет  үшiн   аса  маңызды   мәселе  болып  табылады.   Мемлекеттi  басқару  нысандары  сол  мемлекеттiң  Ата заңына, яғни Конституциясына   негiзделуi  тиiс.   Егер  мемлекеттi  басқарудың  нысандары   демократиялық  принциптерге  негiзделсе,    осы елдiң  азаматтары   мемлекеттi  басқаруға тiкелей немесе    жанама түрде   ат  салысуға      мүмкiндiк  алады.  

         Сондықтан да  кез  келген  мемлекет  құқықтық  құрылым  ретiнде    белгiлi  бiр   басқару  нысандарының   болуын    қажет  етедi.  Адамзат  қоғамы   дамып   мемлекеттiк  құрылым   күрделенген  сайын   мемлекеттi   басқарудың  нысандыры   да  күрделене  түседi.  Қазiргi  қалыптасқан   бiз  бiлетiн  мемлекеттердiң   басқару  нысандары    сан  алуан  болып  келедi. Егер     мемлекеттi  басқарудың  нысаны   ұтымды   болатын болса   мұндай  мемлекеттiң  болашақта  қалыпты  да   қарқынды   дамуына   үлкен  мүмкiндiк туындайды.   Жалпы   мемлекеттi  басқарудың  нысанына  осы күнге   дейiн   көп  көңiл   бөлiнiп  келгенi  рас және  бұл мәселе   бойынша  ғалымдар  арасында   әртүрлi түрлi    көз  қарас  әлi  де  болса    орын  алуда.    Мемлекеттi  басқарудың   нысаны  демек  осы  күнге  дейiн  өзiнiң  өзектiлiгiн   яғни,  актуальдығын  жоғалтқан  жоқ  деп айтуға  болады.

Биліктің тармақтарға бөлінуінен біз ол органдардың өз құзыреттерін жүзеге асыру үшін тиісті биліктік механизмі болатынын көреміз.

Мемлекеттік билік әр түрлі қоғамдық қатынастарда өзінің қызметін тиісті жағдайда жүзеге асыруы керек. Билікті жүзеге асыруды бір қалыпқа келтіру үшін билік тармақтарының жузеге асыратын қажетті тетігі болады.   

 Мен  өзiмнiң  осы курстық  жұмысымда,  әкімшілік құқықтық тұрғыдан  мемлекеттi  басқару  нысандарының   түсiнiгi  мен   мазмұнын   оған байланысты құқықтық  және  теориялық мәселлерді   қарастыруды,   өзiме  мақсат  етiп    белгiлеп  отырмын. 

 Менiң  курстық  жұмысымның  тақырыбына  арқау  болған осы  мәселелер  туралы  әдебиеттерде  аз  айтылып  жүрген  жоқ,  соған   қарамастан  мен      аталған  мәселелер бойынша   өз  бетiмше   құқықтық   теориялық   сараптау  жасап кеткiм келедi.  Сондай-ақ   мен осы   курстық  жұмыс барысында  қазіргі кездегі  Қазақстан  Республикасының   басқару  нысандарының  ерекешелiктерiде    қарастырылып   кеттi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Мемлекеттi  басқару  нысандарының түсінігі әдістері және түрлері

 

  Атқару билігін жүзеге асыру ұшін жөне оның міндетгері мен қызметін атқару үшін оған белгілі бір механизм керек. Атқару билігі органдары әртүрлі қоғамдық қатынастарға қатынасып әрекет жасауы тиіс. Сондықтан ол өзінің бағыты мен мазмұнын білдіретін сипаты жағынан әр түрлі әрекеттерді жүзеге асырады. Бұл әрекеттерді атқару органдары (лауазымды адамдар) күнде жасайды. Осылайша атқару органдарыньң нысаны деген ғылыми категория пайда болады. Атқару билігі органдарының нысаны өз кезегінде мемлекеттік-қүқықтық мазмұнын білдіру әдісі болып табылады. Нысан арқылы біз атқару органдары не үшін  құрылатынын жәнс басқару міндеттері мен қызметін жүзеге асыру үшін не істейтінін білеміз,

Атқару органдарында (лауазымды адамда) өз өкілеттіктері шегінде нақты басқару жағдайларында өр түрлі әрекеттің бірін жасау мүмкіндігі бар. Мысалы, заңды шешім қабылдайды, азаматтың өтінішін қарастырады, шешеді, тіркейтін, бақылайтын және қадағалайтын қызмет атқарады. Міне осындай  әрекеттерден басқару субьектісінің құзіреті, яғни міндеттері мен өкілеттіктері көрінеді. Ең бастысы олардың жасаған басқару өрексттері сыртқы көрінісін табуьі тиіс. Сыртқы көрінісін таппаса онда оның белгілері нетиже бермегені.

Сондықтан   басқару   нысаны  дегеніміз  атқару  органдарының (лауазымды адамның) өз құзіреті шегінде және белгілі бір нәтиже сыртқы көрінісі бар әрекетін айтамыз. Егер басқару нәтижесінің заңдылық сипаты бар болса немесе белгілі заңлық маңызы бар болса, онда оларды әкімшілік қүқықтық деп біріктіріп дәрежелеуге болады. Бірақ атқару органдарысубьектілерінің әрекеттері  өздерінің     сипаты  мен мақсаттары) байланысты әр түрлі. Бұдан біз олардың сыртқы көрінісінің әртүрлі екенін көреміз.

Басқару нысандары мынадай екі топқа бөлінеді:

 а) атқару билігін жүзеге асырудың нысаны;                            

ә)ішкі ұйымастыру   жұмыстарының  нысаны. Атқару   билігін   жүзеге   асыру   арқылы   атқару   органдары  заңдылық   биліктік   өкілеттіктіктің   сыртқы   көрінісін   қамтиды, Демек, сыртқы заңдылық әсер ол басқару нысанының бір белгісіне жатады.

Басқару нысандары (басқару қызметі) әр түрлі бұдан біз оларды жіктеу мүмкіндігінің  бар екенін көреміз, бірақ ол үшін әртүрлі крйтерилерді пайдалануға болады. Јкімшілік құқықтың субъектілері өздерінің құзіреті шегінде әрекет ету кезінде әр түрлі құралдарды пайдаланады, соның ішінде

техникалық        (мысалы,        компьютерлерді),        экономикалық, (материалдық ынталандыру),   ұйымдастырушылық  (мамандар ісі, органның  құрылысын құру), моральдық (мадақтаудың моральдық шаралары),     эстетикалық     (дизайн),      психологиялык,     (еңбек ұжымындағы ынта),   құқықтық  құралдар (қаулылар,  бұйрықтар және басқалары).   Аталған көптеген шаралар мен құралдарды қолданудың белгілі бір тәртібі болады, яғни олар белгілі бір нысандар мен әдістерді сақтап қолданылады.

Бул екі категория нысан мен  әдіс әкімшілік субъектілерінің өкілеттілігін жүзеге асырудың барлық құралдары мен әдістерін қамтиды және осылар кұқық шығару және құқық қолдану тәжірибесінде кеңінен қолданылады.

Сонымен,      әкімшілік      құқықтың     субьектілерінің өкілеттіктерін жузеге асыру нысанының түсінігін қарастырамыз.

Ґкілеттікті   жүзеге   асыру нысанының   түсінігіне   мынадай элементтер кіреді;

а)  нысан дегеніміз  бұл әкімшілік құқық субьектісінің қызметін сиғызытын   бөлім, мысалы,  мемлекеттік басқару органдарының шешім қабылдауы;

б)   бұл өкілеттікті жүзеге асыру қызметінің бөлімі және 

в)  тәжірибе   жүзінде   қолдануға   тұратын,   көзге   көрінетін, әрекет, іс,   құжатта   нақты   көрсетілген   немесе   тиісті   журналда   азаматтардың   арызы   немесе   басқару   органдарының,  нысан басқа нысандардан қызметі бойынша ажыратылады. Мысалы,    азаматтың    мемлекеттік   мекеме    мен    сотқа   жазған  арыздары бір-біріне ұқсамайды.   Јкімшілік құқық субъектілері қызметінің нысаны    көп және  сол себепті әкімшілік құқық субьектілерінің өкілеттіктерін жүзеге асыру нысанын құқықтық және құқыктық емес деп екіге бөлуге болады. Құқықтық нысан қызметі зандылық нәтиже туындатады, яғни тұлғаға, мекемеге құқықтар мен міндеттер жүктейді. Мысалы, тұлғаны мемлекеттік мекемеге лауазымды қызметке орналастыру туралы бұйрық. Јкімшілік - құқық субъектілерінің өкілеттілігін жүзеге асырудың құқықтық нысанына мыналар жатады мемлекеттік басқару органдарының  құқықтық актілері, яғни мекемелермен кәсіпорындардың олардың жеке құрамдарының  жұмыстарын ұйымдастыруға бағытталған және олардың  азаматтарға да ықпалы тиюі мүмкін. Мысалы, тәртіп пен қауіпсіздікті сақтау мәселесі  бойынша. Құқықтық актілер нормативті болуы, яғни құқықтық нормадан тұруы мүмкін, мысалы, Їкіметпен бекітілген министірлік туралы ереже, жеке, демек, нақты орындаушға арналған..Бұл жерде айта кететін жағдай басқару актілері міндетті түрде үйымдар мен  нақты тұлғарға бағытталады жәнә бұлар бастаушы объект ретінде басқару актісін  қабылдаушы орган тыс жерде орналасқан; .

а) басқару органы аппаратының ішкі ұйымдастырушылық қызметіне арналған құқықтық актілері, құрылымға кіретін бөлімдерге және олардың қызметкерлеріне арналған, олар; екілеттіктерін бөлу, жұмыс уақытын анықтау, жұмысқа алу және шығару және т.б. Жоғарыда аталған  актілерге қарағанда бұл әктілер құқықтық нәтиже туғызса да басқару актілеріне жатпайды.

б) Жарғыны бекіту туралы (қоғамдық бірлестіктердің,  кәсіпорындардың және ұйымдардың) әкімшілік құқықтың субъектілерінің өтініші. Бұл нысан қазіргі кезде өз алдына жеке бөлінген, себебі Жарғыны бекітуде сұрап жасалған өтініштердің маңызы бар болады жөне Жарғы заңға қайшы келмейтін міндетті түрде тіркелуі тиіс;

в)    барлық    сүрақтарға    қатысты    өтініштер,     бұлар    да қажет етеді;

 г)  әкімшілік құқықтың субъектілерінің азаматтық құкықтық қатынастарға қатысушы  жақтың бірі ретінде түсуі;

д)   әкімшілік   құқықтың   субъектілерінің   сотта   жөне   басқа құқық  қорғау  құрылымдарында  шаруашылық-қаржылык  дауды шешу мәселесі бойынша қатысуы;

е)  әкімшілік қүқықтың субъектілерінің тәртіп пен қауіпсіздікті  қорғауға қатысты толып жатқан міндеттерінін, болуы ( техникалық қауіпсіздік    ережесі,    санитарлық-эпидемиялық         ереже,     өрт  қауіпсіздігін сақтау ережесі). Јкімшілік     құқықтың     субъектілері     қызметінің     аталған қүқықтық    нысандары    заңдылықта    тиісті    сұрақтарды    шешу барысында ресми құжат ретінде көрсетілген. Јкімшілік қүқықтың субьектілерінің құқықтық нәтиже; туғызбайтын нысаны да өз кезегінде заңмен бекітілген, бірақ| тікелей қолданғанда олар зандылық нәтиже туғызбайтын нысандарға мыналар жатады: басқару органының төменгі тұрған ұйымдарға және жеке түлғаларға жүмыстың барысы туралы ақпарат беруі, материалдық-техникалық әрекеттерді жасау (тасымалдау, байланыс құралдарын пайдалану, үйымның қызметін арттыру мақсатында материалдық жағдайды арттыру), әр түрлі мақсаттағы тексерулер, жиналыстар, семинарлар, сабақтар жүргізу.

Јкімшілік қүқыктың субъектілерінің нысанын күнделікті өмірде қолдану барысында қүқықтық жөне құқықтық емес нысандарымен тығыз байланысты, бірақ нәтижесінде қарай бір-бірін ажыратуымыз керек

Мемлекеттік басқару әдістері жайлы түсінік және оның маңызы.

ғылыми терминологияда, құқық салаларында және кейбір нормаларда әдіс деген ұғым кең мағынада қолданылады. Мемлекеттік басқару қызметінде де ол кеңінен қолданыс тапқан. Јкімшілік  құқықтық  реттеу саласында,   ең  бірінші   кезекте мемлекеттік   басқару   саласында,    сонымен    қатар    мемлекеттік қызметшілер    қатынасында    әдістің    маңызын    анықтау    басты   мәселеге    жатады.    Јкімшілік    құқық    субъектілерінің    қызмет: әлеуметтік    ортада    жүргізіледі    және    құқықтық,    нормаларда; көрсетілген  өздерінің  мазмұнына   қарай   әлеумепік   сипатқа   ие  болады.

Қандай болмасын әлеуметтік қызметте әрбір қатысушы өзінің еркін келесі қатысушыға білдіреді. Сондықтан әкімшілік құқықтың субъектілерінің қызметі туралы айтқандықтан, бұл жердс олар тарапынан әлеуметтік қуқықтық қатынастың басқа қатысушыларына өздерінің еркін білдіруін айтамыз. Бұл жағдайда әдіс әкімшілік құқықтың субьектілерінің арасын байланыстыратын кұралға айналады.

Бірақ әдіс әкімшілік құқықтың субъектілерінің еркін басқа қатысушыларға білдіру десек ол жалпы ережеге сәйкес келетін еді, ал әдіс қатысушылардың еркін ғана білдіріп қоймайды, сонымен қатар сол ерік білдірудің сипатына жатады. Демек, әкімшілік қүқық субъектілерінің  әдісі дегенімізге қызметке қатысушьшардың біреуінің екіншісіне езінің еркін білдіру сипаты жатады, мысалы, құқықтық қатынасқа түсушілердің біреуі екіншісіне кеңестерін, ақылдарын береді,  бұл жерде сендіру  әдісін көреміз. Азаматқа санитарлық-эпидемиологиялық ережелерді бүзғаны үшін айыппұл салынады, ал бұл жерде, әрине, мәжбүрлеу әдісін айтамыз.

Јкімшілік қүқық субъектілері қызметінің  әдістерінің түрлері.

Адамзаттың қызметінде, соның ішінде қүқықпен реттелетін салада ерік білдіру сипатына қарай әр түрлі жөне көп болуы мүмкін. Сол себепті мемлекетгік басқару саласында органдармен тұлғалардың ара қатынасының әдісі де  әр түрлі.    Јкімшілік құқық, субьектілерінің басқа катысушылармен қарым-қатынастарының ішінде ең көп тарағап әдістеріне мыналар жатады:

а)  сендіру жәнс мәжбүрлеу,  қызметің барлық     түріне тән болатын әдіс, яғни мемлекетгік салада жөне қоғамдық ұйымдарда, тіпті  қандай  болмасын  ұйымдарда және лауазымды   тұлғаларда қолданады;

б)     алқалық     және     дара     басшылық     әдістері     тікелсй үйымдастырушылық        сипаттағы    көрініс    табатын    алқалық органдар     (мысалы,     мемлексттік     статистикалық      комите), министрліктер   мен   ведмоствалардағы   алқалы    ұйымдар.   Дара басшылық     үйымдастырушылық     нысанға     жатады,     мысалы, министр. кәсіпорын төрағасы, т.б.                                                      :

Бұл аталғандардан басқа масштабы жағынан кемдеу ынталандыру әдістері(материалдық және моральдық), экономикалық одістер және т.б. жатады. Јкімшілік құқық субьектілерінің әдістері заңдылық сипатына байланысты нысан сияқты қүқықтық жене қүқықтық емес деп екіге бөлінеді. Біріншісін қолдану барысында құқықтық нөтиже туғызады. Мысалы, екімшілік жауапксршілікке тарту, екіншілері Құқықтық нәтиже тутызбайды, мысалы,. қаулыны түсіндіру, Шешімді қабылдауға дайындық. Күнделікті өмірде қүқықтық және қуқықтық емес әдістердің дұрыс үйлесуінің маңызы. Жалпы айтар болсақ  мемлекеттiң сыртқы нысаны мен iшкi мазмұнының диалектикалық бiрлiгi болады. Мемлекеттiң  басқару нысаны қоғамның экономикалық, мәдени, рухани мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қана республика немесе шектелген монархия түрiнде өмiр сүредi. Ал шығыс мемлекеттер көбiне монархия болатыны жақсы мәлiм. Қытай, Їндiстан, Египет (Мысыр), Англия, АҚШ мемлекеттерiнiң философтары Аристотель, Монтескье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттiң нысанына көп көңiл бөлген. Мемлекеттiң мазмұны оның нысанынан бөлiнбейдi, олар бiр-бiрiмен тығыз байланыста дамиды.