Олжас Сүлейменов Омар-ұлы

Олжас Сүлейменов Омар-ұлы.

СҮЛЕЙМЕНОВ Олжас Омар-ұлы (18.5.1936 ж. т., Алматы) — ақын, қоғам қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы (1992). ҚазМУ-ды (қазіргі ҚазҰУ, 1959), Мәскеудегі М.Горький атынд. Әдебиет ин- тын бітірген. 1962 — 84 ж. "Казахстанская правда" газетінде, "Простор" журналында бөлім меңгерушісі, "Қазақфильм" киностудиясыңда сценарийлік-редакциялық алқаның бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағы баскармасының хатшысы, ҚР Кинематография жөніндегі мемл. к-т төрағасы қызметтерін атқарған. 1972 жылдан Азия мен Африка елдері жазушыларымен байланыс жөніндегі к-ттің, 1989 — 95 ж. Халықар. "Невада — Семей" қозғалысының төрағасы болды. 1995 жылдан Қазақстанның Венгриядағы, кейін Италиядағы төтенше және өкілетті елшісі. Түңғыш өлендер жинағы "Арғымақтар" 1961 ж. жарық көрді. Олжас С. шығарм-ның алғашқы кезеңі (1961 — 65) жалынды рухқа толы болды, ол тұстағы шығармалар мазмұнынан қоғамдық дағдарыс пен руханият мәселесін, жаман мен жақсының тайталасын, қоршаған орта мен адам табиғатының сырын ашуға, үлт тарихының тереңнен тартқан тамырын тануға деген ұмтылысты байқауға болады. Оның алғашқы поэтик. туындылары қоғамда үлкен резонанс туындатты. "Адамға табын, Жер, енді" поэмасы (1961, Қазақстан Ленин Комсомолы сыйл., 1964) ғарышкер Ю.Гагариннің ғарышқа ұшу «өтіне арналған, онда аспан кеңістігін бағындырған адамзат санасының салтанат кұруы марапатталған. 60-жылдардың орта тұсынан бастап Олжас С. шығарм-нда жаңа түр ізденістері, эпик. суреттеулер, шығармаларының сан түрлі жанрды қамтуы, сөз бен оның дыбысталуына ерекше мән беру, сөз өнері мәселелерінің түптамырын көне дәуірдегі тарихи кезеңдерден іздеу мәселелері орын алды. Осы тұста акынның "Қыш кітап" (1969), "Кактус", "Өлмейтін құмырсқа" поэмалары дүниеге келді. 70-жылдардың ортасынан ақын шыгарм-ндағы басты тұжырым, негізгі бағыттар дами түсті, оның поэзиясы бейнелілігімен, филос. тереңдігімен, астарлы ирониясымен ерекшеленді. Бұл кезеңнің басты шығармасы — "Көгершін кітап" еңбегінде алдыңғы туындыларында бой көрсеткен ұлттық сана жайындағы талдаулар жарасымды жалғасын тауып, әлемдік мәдениетпен үйлесімде синтездедді. Архив дереккөздеріне сүйене отырып, бірнеше тіл сөздерінің этимол. құрылымына жасалған талдаулар "Аз и Я" (1975), "Язык письма" (2000) атты филол. зерттеу еңбектерде көрініс тапқан. О.С. поэзиясының көркемдік әлемін тануда қаламгер шығарм-на тән екі түрлі дүниенің бір арнада тоғыса нақты көрініс табу ерекшелігін атап айтуға болады. Ол — орыс тілінде жазатын қазақ ақыны, екі бірдей эстет.-философ дүниетанымдық жүйеден сусындаған: туған халқының фольклорлық дәстүрінде, рухани-адамгершілік ұстанымдар үрдісінде тәрбиеленген, сондай-ақ орыс мәдениетінің рухани мұрасынан тәлім алган. Кейбір зерттеушілер оны "дуализмді" біріктірген билинг (қостілді) санап, орыс тіліндегі мәнерлі тіл айшықтары негізінде кең-байтақ даласының тарихын таныды деп бағалайды. Оның тілі "екі бірдей жалпыұлттық дүниетаным мен екі түрлі кұрылымдық тілдік жүйенің әрекеттесуі" негізінде көрініс тапқан дейді. Екінші бір зерттеушілер оны монолинг санап, орыс жазушысы деп те атайды (М.Д. Жүсіпов, А.Ж. Сәрсембаева). Сүлейменовтің поэтик. тіліне паронимик. аттракция құбылысы, афоризмдер, бейнелілік, халықтық поэтик. тілдің этимологиясын тануға деген ұмтылыс тән. Қазақ және орыс тіл дерінің поэтик. Дәстүрлері қабысқан О.С. шығармалары шынайы сезім шаттығымен, әсемдігімен және көркем образдың айқындығымен, өткір суретімен, кең тынысты ой-өрнектерімен, қоғамның саяси-әлеум. өміріне асқақ дауыспен үн қосуымен ерекшеленеді. Сүлейменовтің поэзиясында қазақ халқының сан ғасырлық тарихы көрініс тапқан, ол — өзіндік мәдениетін, дәстүрін сақтаған ұлт ретінде қазақ халкын әлемге танытқан суреткер. Оның еңбектері әлемдік тұрғыда жоғары баға алды. О.С. шығармның өмірлік кредосы "тауды аласартпай, даланың даңқын асқақтату" болып саналады. Оның "Шапағатты шақ" (1964, Лениндік сыйл. 1967), "Талма түсте тағы бір қайталап" (1973), "Әр күн — арайлы таң" (1973, казақ тілінде 1986), "Кемер" (1976, 1979) атты кітаптары жарық көрді. Олжас С. қазақтың кино өнерін дамытуға да үлкен үлес қосты, оның сценарийі бойынша "Бабалар жері", "Көгілдір маршрут" (1967), "Қыс — қысылшаң мезгіл" (1972), "Мүхтар Әуезов туралы сөз" (1979), "Соңғы өткел" (1982), "Үндістан сазы" (1984), "Жастық шақ заставасы" (1984) кинофильмдері түсірідді. О.С. шығармалары шетел тілдеріне аударылған. "Жалынның шалқуы" өлендер жинағы француз тілінде (1981) жарық көрген. ҚР Мемлекеттік сыйл-н (1967, 1972) алған. "Қүрмет белгісі" (1981), Еңбек Қызыл Ту (1984), "Октябрь революциясы", 1-дәрежелі "Барыс" (2001), "Отан" ордендерімен, бірнеше медаль-дармен марапатталған.

Ақын Олжас Сүлейменов туралы эссе.

Ақиқат бәрінен биік.

Менің бір қызық әдетім бар. Кітапты оқығанда соңынан бастаймын. Мен окиға қуаламаймын. Оқиғаның мәніне үңілемін. Оның себебі - мамандығыма байланысты шығар деп ойлаймын.

1957 жылдан білетін Олжасты дос адамдардың бірі ретінде санаймын. Ол да солай ойлайды-ау деп шамалаймын. Арамызда талай рет достық туралы әңгіме шертілген. Соған қарамастан Олжасты дәріптеп, өзге мерейтойлардағыдай   мадақ сөздерден   қашқан дүрыс қой деп ойлаймын.

Шын мәнінде ол кез-келген мадақ-мақтаудан әлдеқайда жоғары тұрған адам. Қазір мерейтой иелеріне арнап салақұлаш мақалалар жазылады. Бірақ өкінішке орай, оларды ешкім оқымайды. Әй, жарайды, түсінікті ғой дейді. Сондықтан мен Олжас досымды мерейтойымен құттықтай отырып, кітапты соңынан оқитыным сияқты, әңгімені кейінгі жылдардан өрбітсем деймін. Олжастың соңғы үш-төрт жылдың көлеміндегі кейбір қылықтары маған ұнамай, күдіктеніп қалып жүрген жайым бар. Кездескен сайын жақсы амандасып, қылжақтасып, құшақтасып, мәре-сәре болып қаламыз. Мен оған өз ойларымды ашық айтамын. Ол бұған ренжіген емес. Оның ренжіген кезі де болған, бірақ кешіре білген. Бірде Олжас орыстың телеарнасынан сөйлеп, оғаш сөз айтып қалды. "Біз ғасырлар бойы доспыз, бірге келе жатырмыз, сондықтан осы екі елдің арасында шекара болмау керек" деді. Мен оны сабырмен тыңдап отырдым. Оның айтқан вариантын да көрейік, ақыл безбеніне салайық, бәлкім, біліп айтқан шығар деп ойладым. Одан соң ол себепсізден-себепсіз күліп алды да, "егер әлі күнге шейін шекара тартып, әрбір діңгектің түбіне бір - бір қазақтан әскер қоятын болсақ, бүкіл қазақ шекарада тұрады. Сонда Қазақстанда жұмысты кім істейді" деді. Көкірегінен шығатын күлкісі бар ғой Олжастың. Сөйлеп болған соң сол күлкіге салды. Мен онымен сыйлас дос болып жүрсем де пікірін мақұлдап, дүрыс санай алмадым, көңіліме күдік кірді. Анау бір жылдардағы бір жағдай есіме түсті. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары оның осындай тірлігіне қарсы мен "Олжас, саған не болды?" деген мақала жазғанмын. Ол мақала "Қазақ әдебиеті" газетіне басылған.

Тәуелсіздік алған соң Республика сарайында өткен бір жиында Олжас досым сөз сөйлеп, "біздің Ресейден кетуге хақымыз жоқ, одан кете алмаймыз, біз конфедерациялық одақ құрайық" деп ұсыныс жасаған болатын. Оның бұл үсынысын ешкім қолдай қоймады. Олжастың атына әртүрлі сын, өкпе айтылды. Осы сияқты көп жағдайда айтыла бермейтін оқиғаларды мен әдейі еске алып отырмын. Мұның бір себебі бар. Осы жақында ғана менің колыма "Хранители огня" деген кітап түсті. Алматыда шыққан екен. Сонда Олжас туралы Любовь Шашкованың материалы бар. Сол кітапты оқыдым. Ең соңғы мақала Олжас туралы екен. Досыма деген реніш-өкпем жаңбырдан кейінгі аспандай болып тазарып шыға келді. Дереу Любаға қоңырау шалдым. Авторға мен айта алмаған, мазамды кетіріп жүрген ойларды айтқаны үшін рахметімді жаудырдым. "Оны кешірместей болып ренжіп жүр едім. Сен осы материалың арқылы досымды маған қайтарып бергендей болдың" дедім. Әрине, ол таң қалды. Кесіп ештеңе айтпаса да, рахметін айтып жатты.

Олжас мақтауға кенде емес. Оған шындықты айтқан дұрыс. Мен білетін Олжас үшін ақиқат бәрінен биік тұрады.

Кітаптың бірінші беті.

Мен 1956 жылы тамыз айында "Ара"-"Шмель" журналына қызметке келдім. Ол кезде бас редактор Ғабит Мүсірепов, орынбасары Дмитрий Федорович Снегин еді. Бір күні мен отырған кабинетке үлкен басымен Дмитрий Снегин кіріп келді. Менен "Олжас деген ақынды білесің бе?" деп сұрады. "Білмеймін" дедім. "Біле ме деп келіп едім. Сен қатарлы жігіт екен. Өлеңдерін алып келіпті. Маған керемет ұнады. Керемет!" деп басын шайқады. Таң қалып түр. "Оқисың ба?" деді. Оқиық дедім. Өлеңдерін оқыдым, екпінді екен. Снегинге апарып бердім. Маған да ұнады дедім. Мен сөйтіп алғаш рет Олжас деген ақын туралы Дмитрий Снегиннен естіп, білдім.

Кейінірек таныстық. Бірден шүйіркелесіп кеттік десем артықтау болар, екеуміздің де мінезіміздің тұйықтығы болар, бірден емен-жарқын араласып кете алмадық. Мен алғаш кездескенде-ақ оған қызыға қарадым. Өзі бәйтеректей үзын бойлы, өте көркем, мәдениетті жігіт екен. Жалпы көркем жігіттердің бәрі мәдениетті болады деп ойламай-мын. Оларда пенделік қасиет күшті болады ғой. Олжас ондай "ұсақтықты" байқатпады. Дегенмен оның "асаулығы", дүниеге ақындық көзбен қарайтын мінезі маған ұнады.

Кейін ол Мәскеуге оқуға кетті. Біздің алғашқы қарым-қатынасымыз Олжастың Мәскеуде оқып жүрген кезінде басталған еді. Абай атындағы институтта бірге оқыған, бір бөлмеде жатқан Иван Голубев деген досым бар еді. Мәскеуге барғанда сол досымды іздеймін.

Мәскеуге окуға баратындарды іріктейтін комиссия құрылып, мен мүше болған едім. Әйтеуір ебін тауып, сол досымның Мәскеуге оқуға баруына қол ұшын бергем. Ол кезде "Қазақфильм" киностудиясының белгілі қызметкері болып қалған кезім еді.

Мен Мәскеуге жиі барушы едім. Сонда оқып жүрген Қазақстандық жастармен - Бейімбет Майлиннің ұлы Мереке, Азат Сүлеев, Ілияс Жансүгіровтың баласы Болат (Ғабитов болып жүрді), Иван Голубевтермен жақсы араластым. Осылардың ішінде Олжас оқшауланып көзге түсуші еді. Ол соншалық таза, биік болып көрінетін. Мәскеуге окуға барған жастардың кейбірі ішіп кететін, енді бірі саудамен айналысып жүретін. Ал, Олжас олардың бірде-біреуіне ұқсамайтын, соншалық паң, тәкаппар мінезді жігіт еді. Жігіт тегіне тартып туады дейді ғой. Кейін білдім, ол атақты Олжабай батырдың ұрпағы екен. Ол заманда мұндай шындық айтыла бермейтін. Бірде ол әкесінің Талғар атты әскер полкінің комиссары болғанын айтты. Бұрын мұндай әңгімеге бара бермейтін. Енді бірде ол күліп отырып маған: "Екеуміздің туыстығымыз бар, анам Ұлы жүздің қызы" деді. Қалай дегенде де Олжас тақырға шыққан шөп емес. Ол текті әулеттің ұрпағы.

Олжабай батыр ірі тұлға. Батыр бабасының бұл жалғаннан көрмей кеткен қызығын оның ұрпағы Олжас көрді. Олжабай батыр сүймеген сұлуларды Олжас сүйді. Олжабай батыр жәңе алмаған жауды Олжас жеңді, Олжабай батыр айта алмаған сөзді Олжас айтты. Олжастың өзінің шын аты Олжабай болған. Кейін оны Олжас деп кеткен. Сол аты жер жарған қазақ батырының ұрпағы Олжас Сүлейменов әлемге ақын ретінде танылды.

Олжабай батырдың ұрпағы.

Олжаста табиғи ерлік бар. Онымен қоса табиғи өрлік те бар. Ерлік пен өрлік бір ұғым емес. Өрліктен өркөкіректік, тіпті иттік те туады. Ал, ерлік басқа. Олжасқа екінші мінез тән. Ол халқының қадір-касиетін жете түсінген жігіт. Мәскеуде оқып жүргенде одақтас республикалардан келген  жастар Олжастың айналасына топтасып, оны ерекше сыйлайтынын жоғарыда айттым ғой. Ол бірінші, екінші курста окып жүргенде-ақ әдебиет институтындағы жастардың лидері болатын. Ол қатардағы кеп студенттің бірі болып өмір сүре алмас еді. Себебі - табиғаты, болмысы мүлде басқа болатын. Жаратушы ол шыр етіп дүниеге келгенде-ақ маңдайына сондай тағдыр жазып қойған.

Ол өр еді. Сол өрлік мінез оны ерлікке бастады. 1961 жылы Юрий Гагарин ғарышқа ұшып, адамзат баласының өмірінде бір таңғажайып оқиға болды. Олжас бірінші болып, бір түннің ішінде ғажайып поэма жазды. Сол шығармасын "Казахстанская правда" газеті басып шығарды. Тынысы кең, құлашын алысқа сермейтін үлкен ақын өмірге осылай келді. Оның сол поэмасы аспаннан үнпарақ болып жауды. Поэма бүкіл әлемге тарады, Олжас бірақ күнде атақтылардың сапына қосылды. Ол небәрі жиырма бес-ақ жаста еді. "Адамға табын, Жер енді" деген әдеби тіркес Юрий Гагарин есімімен бірге қатар айтылып жүрді. Олжас Сүлейменов есімі ғарышқа спутникпен бірге көтерілді.

Бұл поэма туралы қилы-қилы пікір қазір де айтылып жүр. Шығарма туралы әртүрлі пікірлердің болатыны заңдылық. Менің білетінім - Олжас сол шығармасы аркылы абырой асқарына көтерілді. Бірден бүкілодақтық комсомол сыйлығын, кейін Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығын алды. Қазақ әдебиетінің тарихында Олжас Сүлейменовтен басқа "Простор" журналында басылған өлеңдер топтамасы үшін Мемлекеттік сыйлық алған ешкім болған емес. Мұның өзі Олжас досымның биік абыройына, үлкен талантына берілген баға деп ойлаймын.

Ал енді ақындығына келер болсақ, оның ақын, аузы дуалы ақын екенінде ешкімнің дауы жоқ. Кейде біреулер әзілдеп қазақтың ақыны ма, орыстың ақыны ма деп жатады. Орыс тілді қазақ ақыны Олжас жазған өлеңдерді басқа ұлттың өкілі жаза алмас еді.

Олжастың жадымда жатталып қалған айшықты, образды жолдары аз емес. Мысалы, "Кони неслись со скоростью смерти" дейді. Дәл осындай жолдарды, меніңше, тек қазақ ақыны ғана жаза алар еді. Басқа ұлттың ақыны.

Олжас орыс тілді ақын болғанмен, оның елеңдерінен қазақ рухы, қазақ мінезі көрініп түрады. Сондықтан оның шығармашылығына күдікпен қарау әбестік болады.

Өрліктен туған ерлік.

Олжас батырдың ұрпағы. Әкесі Омар да батыр. Ол кісі атты әскер полкінің командирі болып жүргенінде ұсталған, жаланың құрбаны болған. Олжас жастай жетім қалған. Шынығып, ширығып өскен.

Оның бірінші ерлігі - шығармашылығы болса, екіншісі "Невада-Семей" қозғалысының басы-қасында болып, ядролық жарылыстарды тоқтатып, халықты ажал шеңгелінен алып шығуы үшін еткен еңбегі дер едім. Махамбет ақын: "Батыр болмақ ойдан-ды", — дейді. Бір күні екеуміз Бас-почтамттың жанында кездесіп қалдық. Ескі алаңдағы Лениннің ескерткіші тұрған маңайда (казір Мәншүк пен Әлияның ескерткіші тұрған жер) қыдырыстап жүріп сөйлестік. "Семей полигонын жаптыру керек" деді ол. Мен құптадым. "Бір адаммен ақылдасып келдім. Енді "Невада-Семей" қозғалысын құрамын да, іске кірісемін" деді. Кіммен ақылдасканын сұрамадым, ішім сезді. Қыдыр қолдап оның ісі ілгері басып жүре берді. Бүл қозғалыстың мүшелері тіпті көп болды. Митинг өтті. Жазушылар одағының алдына адам сыймай кетті. Бұл біздің еліміз тәуелсіздік ала қоймаған кез еді. Өр мінезді ер болмаса Олжас мұндай тәуекелге бара қоя ма? Сол себепті мен мұны Олжастың ерлігі деп бағалаймын.

Дәл сол кезде қазақ халқының рухы өте қатты көтерілді. Бүкіл халық Олжасты пір тұтты. Оның бұл тірлігіне талай адам, өсіресе, облыстық партия ұжымдарының басшылары таң қалды, түсінбеді. Орталыққа қарап бас шұлғуды білетін шенеуніктер үшін Олжас Сүлейменовтың бүл тірлігі мүлде түсініксіз еді.

Сол күндері Американың елшісінің Олжасты әдейі іздеп келгені менің есімде. Өйткені атом сынагы аймағын жаптыру тек Қазақстан үшін емес, бүкіл әлем үтттін маңызды мәселе болатын.

Президент болып сайланғаннан соң Н.Назарбаев Семей полигонын жабу туралы жарлыққа кол қойды. Бүл төуелсіз Қазақ елі басшысының алғашқы жарлык-тарының бірі болатын. Ажал ошағы, қасірет ошағы осылай жабылған. Осы бір үлкен істің басында тағы да Олжас тұрды.

Олжастың үшінші ерлігі атом бомбасынан да күшті. Жан-жакты толысқан, жеткен, жетілген қазақ зиялысының өрқайсысыньщ көңілінде Кеңес үкіметінің империялык саясатына деген наразылық бар еді. "Қашанғы бодан  боламыз, ел болып еңсе көтеретін заман туа ма?" деген ой баршамыздың көңілімізде жүрген болатын. 1986 жылдың желтоқсан оқиғасы ойламаған жерден бастала салмаған. Ол көп жылдар бойы дайындалған жағдай еді. Қазақ қоғамы осы оқиғаға жылдар бойы дайындалды. Ақыры ол бомба болып жарылды. Бүл окиғаны біреулер үйымдастырды деушілер өлі де табылады. Билікке таласқандар үйымдастырған шығар деген пікірді мен де жоққа шығармаймын. Дегенмен халықтың басым бөлігі алаңға әлдебір шенеуніктің мүддесін қорғау үшін шыққан жоқ. Олар кеңестік жүйеге, империялық саясатқа наразылығын осылай білдірді. Билік қазақтың жасымас рухын көрді, тіксінді. Кеңестер одағы бойынша біз бірінші болып жарылдық. Махамбетше айтқанда, "акырып теңдік сұрадық." Егер сол кезде жастар алаңға шықпаса, сіресіп тұрған қоғамды ырғамаса, шайкамаса, 1991 жылы біздің   қолымыз тәуелсіздікке жетер ме еді?