Ыбырай Алтынсарин

Ыбырай Алтынсарин өзі ашқан мектептерде ана тілінің таза оқытылуына көңіл бөліп, тілашар ретінде халықтың ауыз әдебиетін пайдаланып,өзі де ұрпақ тәрбиесіне арналған әдеби шығармалар жазды.Сол әдеби шығармалары арқылы тіршіліктің өзекті мәселерін көтеруге бет бұрды.Ол қазақтың жазба әдебиетінің, әдеби тілінің негізін қалаушылрдың бірі болды.Әдебиетке тың тақырыптар әкеліп, озық ойлар негізді. Шиеленіскен тартыстар,соны бейнелер, бұрын болмаған жанрлар арқылы әдебиетті мазмұн жағынан ғана емес, түр жағынан да дамытты.

Оның мазмұнды да мағыналы әсем лирикалық өлеңдері, қысқа да әсерлі әңгімелері қазақ әдебиетінің  тарихында өшпес орын алады.

Ыбырайдың әдеби еңбектерінің жинағы "Қазақ христоматиясы" (1879) ағартушылық мақсатта жазған әйгілі екі өлеңмен ашылыды.Ақын бұл  өлеңдерді өз кезінде "Сөз басы" деген атпен алған.Қазір бұл  өлеңдер "Кел, балалар,оқылық", "Өнер-білім  бар жұрттар" деген атаулармен мәлім. Ол халық ағарту ісіне арнаған  әдеби туындыларын да оқу- білімді  насихаттаудың ұтымды әдісінің қажеттігін көрсетті.Оқу білімнен кенже тұрған халық үшін ғылым мен техниканың жетістіктерін насихаттай алатын қысқа  көлемдегі поэтикалық шығармалардың  айрықша ұтымды екенін,әсерін терең  сезінді, сенді.Қазақ жастарын білім  алуға,мәдениеттің жаңа дәстүрлерінигеруге,бойға  сіңіруге шақырды.

"Кел, балалар,оқылық"өлеңінде  ақын қазақ ауыз әдебиетінің  дәстүрлерін шебер пайдаланып,білім  мен надандықты, жақсылық пен  жамандықты қатар алып, салыстырып  отырды.

1) Істің болар қайыры

Бастасаңыз алдалап.

Оқымаған жүреді

Қараңғыны қармалап.

2) Надандықтың белгісі-

Еш ақылға жарымас...

Жөн білмеген адамға

Қыдыр ата дарымас...

Бұл "өлеңнің айрықша  құндылық қасиеттерінің бірі- оның халық дәстүрі,халықтың ұғым өлшемі негізінде жазылғандығында",- деп  атап көрсетеді.ғалым Ә:дербісалин "Ы.Алтынсариннің әдеби мұралары" деген еңбегінде. Мысалы мал байлығын салыстыру,білмсіз,еңбексіз байлықтың  баянсыздығы т.б.

Ал "өнер- білім бар  жұрттар" өлеңінде сол тұстағы  ғылым мен техниканың ең басты  жаңалықтары толық қамтылып, өнер мен білімгеқолы жеткен халықтың экономикалық жағынан озықтығын  әр салада көрсетеді.("Сарай салғызды", "Айшылық алыс жер", "Көзіңді  ашып жұмғанша", "Құстай ұшу", "Балықтай жүзу", " Өнер- жігіт көркі", "Сіздерге бердім батамды" т.б.

Ыбырай Алтынсариннің  бір алуан өлеңдері әлеуметтік мәселелерге  арналған. Бұған "Өсиет өлеңдер", "Әй жігіттер" тәрізді т.б. өлеңдерін  атауға болады.Мұндай өлеңдері биік адамгершілік тұрғысынан ұрлық- қарлықты,астамсу, әділетсіздікті сынап, еңбексіздікті,естілікті салттардың зияндығын көрсетіп, адал- еңбектің адамгершілік мінез- құлықтың артықшылықтарын  бейнелейді. Мысалы:

Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен,

Кете бар, кессе басың, шыңдықпенен.

Қорек тал бейнеттен де, тәңірім жәрдем,

Телмірме бір адамға мұңдықпенен.

Әй, жігіттер, үлгі алмаңыз

Азған елдің ішінен

Алыс- алыс қашыңыздар

Зияндасты кісіден.

Жақсыны көзден салмаңыздар,

Жақсыдан қапыл қалмаңыздар...

Ыбырайдың мұндай өлеңдері бүгін де ескерді, мән –мағынасы  көнерді деп айта алмаймыз.

Ақынның бірлі – жарым  өлеңдері табиғаттың сұлу көрністерін  суреттеуге арналған. Мұндай лирикалық  өлеңдер Ыбырайға дейін қазақ  әдебиетінде кездеспейтін. Өйткеніпейзаждық лирика, көбінесе, жазба әдебиетке  тән.Табиғат сұлулығын жырлау –  орыс әдебиеттінде,т.б. елдердің әдебиетінде  ХҮІІІ ғасырдан келе жатқан белгілі  дәстүрлердің бірі.

Ыбырайдың "Жаз","Өзен" өлеңдері көркемдік келісім жағынан

(халық өмірімен байланыс,өлкетану  т.б.) оқушының жан дүниесінде  жайдары сезім туғызып, көңілді  әсер қалдырады. Табиғат көріністерін  суреттеуі жағынан да Ыбырай  мен Абайдың арасында үндестік  бар.Олардың орыс әдебиетімен  жақсы таныстығы көрінеді.

Ыбырайдың табиғат тақырыбындағы  өлеңдерінен ақындық шеберлігі  де көрініп тұр.Зерттеушілер бұл  өлеңдердің халық арасына кеңінен  таралғандығын атап көрсетеді.

Сондай- ақ ағартушы ғалым  бала тәрбиесіндегі ананың еңбегіне ерекше мән беріп, ана махаббатын терең сезіммен жырлап, сол арқылы баланың ата- ана алдындағы перзеттік  парызын есіне салып, ғибратты сөздер, пайымды ойлар айтқан. Бұл өлеңдерді  біз бастауыш сыныптардан-ақ жатқа  айтып жүрміз. ("Бұл кім?, "Ананың сүюі", " Балғожаның хаты"...)

Ыбырай Алтынсариннің  жемісті еңбек етіп, едәуір жақсы  шығармалар қалдырған саласының  бірі- проза жанры болды.Оның " Бай баласы мен жарлы баласы", "Қыпшақ Сейітқұл", "Киіз үй мен  ағаш үй", "Надандық", "Лұқпан хакім", т.б. бірсыпыра шығармалары  қоғамдық өмірдің әр алуан жақтарын суреттеуге арналған. Бұл еңбектерінде жазушы өз дәуірінің елеулі мәселелерін  көтере отырып, еңбекші халықтың қоғамдық санасын оятуды, тәрбиелеуді мақсат етеді.

"Бай баласы мен жарлы  баласы" - Ыбырай шығармаларының  биік шыңы. Ол, біріншіден, озық ойларының  жемісі әңгіме оқушысын еңбек  етуге, өмірін сырын ұғына түсуге  бағыттайды. Үсеннің іс -әрекеттін  жазушы сүйсіне жазады. Асан мен  Үсенді салыстыра отырып, олардың

адамдық қасиеттерін еңбекке  қатысына қарай бағалайды. Бұл әңгімеден  сол дәуірден өмір көріністерін, көшпелі  тұрмыстың беймаза тірлігін көреміз. Қазақ энциклопедиясы жазушының  бұл әңгімесіне орыстың сол кездегі  озық ойлы адамдарының көңіл аударғанын Н.Иванов деген журналистің орыс тіліне аударып, "Родник" журналының 1890 жылғы 6-санында жарияланғанын  атап көрсетеді.

Ыбырай Алтынсаринның  айтулы шығармасының бірі-"Қыпшақ Сейітқұл". Сейітқұлдың іс-әрекетінен оның өмірге жаңаша талаппен қарайтындығы байқалады. Жер шаруашылығымен айналысуы, бұл  кәсіптің тиімді тәсілдерін қолдануы (шығыр салу, арық қазу,т.б), сүйтіп, оның айналасындағылардың орташа тіршілік етуге жетуінің өзі бірліктің, еңбектің нәтижесі екендігін сипаттайды. Әңгіменің  тәрбиелік жағы-осындай жаңашылдық бағытында. Сол арқылы қоғамдық құбылыстармен  жұртшылықты кеңінен таныстыру  мақсаты көзделген.Әрі бұл әңгіме тарихи болған оқиғаның негізінде жазылса  керек. Оны автордың өзі атап көрсетеді.

Көркем әдебиеттің күрделі  жанры - әңгіме екені белгілі. Өйткені  үлкен жанрдағы шығармаларға қойылатын  талаптар әңгіме, новелла тәрізді (1-2 эпизодтан тұратын көркем қысқа  әңгіме) шағын шығармаларға да қойылады. Бұл тұрғыдан алғанда Ыбырайдың  әңгімелері түр мен мазмұн бірлігін сақтай отырып, негізгі мәселені жинақы, тартымды, әсерлі жеткізеді. Өзінің озық идеяларын жеткізуде жазушы халық  тілінің байлығын шебер пайдалана  білді. Оның шығармаларының бұндай қасиеттері олардың жастарға да, үлкендерге де ортақ екендігін көрсетеді.

Белгілі ғалым Қажым Жұмалиев: "Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиетінде  көркем әңгіменің негізін салушы атасы болды. Көркем әңгімелердің композициялық  құрлысынын шебер етіп құруда да оның өзінше еңбегі бар,"-деп жазды.

Бұл аталған ерекшеліктер жазушының барлық әңгімелеріне ортақ...

Мектеп оқулығы үшін жазылғандықтан, Ыбырайдың әдеби туындылары балалар  дүниесіне өте жақын. Сондықтан  да ол қазақ балалар әдебиетінің  атасы деп танылған. Оның шығармалары  мұғалімдер даярлайтын оқу орындарында  кең көлемде оқытылады. Мектеп оқулықтарына енгізілген.

Әңгімелерін идеялық нысанасы жағынан жүйелер болсақ, еңбекті  сүю, қадірлеу, жақсы мінез- құлыққа  бағыттау, халқын сүю махаббат- мейірім (ана- бала) перзенттін парыз, т.б. өмірдің  өзекті мәселелері қамтығанын көреміз.

Жазушының адамгершілік туралы идеялары эстетикалық тәрбиемен  байланыста, бірімен- бірі ұштастырыла  суреттеліп отырады. Оның шығармаларынан жазушының биік адамгершілік қасиетін, азаматтың тұлғасын көреміз, сүйсінеміз.

Өзінің өнегелі өмірі, тынымсыз ізденісі, жан- жақты таланты  арқылы танылған Ыбырай Алтынсарин шығармаларының қазақ әдебиеті тарихында алатын орны расан зор.

Қорыта келгенде, Ыбырай Алтынсарин- реалист жазушы, ағартушы педагог, қазақ балалар әдебиетінің  негізін салушы, тіл тазалығы үшін күрескер, тұңғыш кемеңгер.

Көрнекті әдебиетші ғалым  Қ.Жұмалиев өзінің "ХҮІІІ- ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті" деген ғылыми – зерттеу еңбегінде педагог- жазушыға: ХІХ ғасырда қазақ даласынан  шығып, орыс, Европа мәдениетіне қолы жеткен оқымысты, халық ағартушылар  дәрежесіне көтерілген әрі педагог, әрі ақын- жазушы Ыбырай Алтынсаринның  өз халқының келешегі үшін істеген  еңбегі зор,"- деп баға береді.

Оның еңбектері жан-жақты  зерттеліп, ондаған ғылыми –зерттеу еңбектер жазылған,докторлық, кандидаттық  диссертациялар қорғалды.

Қазақ әдебиетінде педагог- жазушының көркем бейнесі жасалуда.Мысалы, белгілі ақын Ғафу Қайырбеков " Дала қоңырауы" поэмасын,үзінді... М.Ақынжанов " Ы.А" пьсасын, Жайсаңбек Молдағалиев "Алғашқы ұстаз" романы жазды, Кинофильм түсірілген.Қостанайда ескерткіші бар т.б. т.б. Қадырдың өлең шумағымен  аяқтау...

 

 

 

 

 

 

Ы.Алтынсаринның  туғанына 170 жыл толуы атап өтіліп жатқан тұста айтулы ғалымның қаламынан  туған төмендегі мақаланы сол  олқылықтың орнын толтырып жатқан кірпіштердің бірі ретінде қабылдағанымыз мақұл.

Қазақтың ғалым, педагог ағартушыларының ірі  өкілдерінің бірі Ыбырай Алтынсаринның  қызметі туралы, көзқарастары жайлы  М. Әуезов, С. Мұқановтан бастап мұқият зерттеген мақалалар, құнды монографиялар  жеткілікті. Дегенмен, әр заманның өз Абайы, өз Шоқаны болғаны сияқты, әр заманның өз Ыбырай Алтынсарины бар.  Патша үкіметінің чиновниктері, орыс миссионерлері, қазақты орыстандырушылар, христиан дініне шоқындырушылар үшін Ыбырай Алтынсаринның өзіндік бейнесі болды.

Кеңес заманының  алғашқы жылдарында Ыбырай Алтынсаринның  қазаққа жат, ұлттық, діни тәрбиеден  аулақ, орыс, батыс мәдениетін таратушы екендігі туралы пікір қалыптасса, одан кейінгі жылдары бұл мәселе таптық идеология тұрғысынан сараланып, Ыбырайға байларға қарсы күрескен қайраткер, тіпті атеист деген мінездеме  берілді.

Ыбырай Алтынсарин  1889 жылы дүние салғанда, оның орыс жолдастары: «Ыбырай Алтынсарин қазақ арасынан шыққан тұңғыш кемеңгер адам еді, ол қараңғы көшпелі өз халқының ішіне европалық цивилизацияның жарығын таратты және оларды Россияны сүюге шақырды», — деді.

1926 жылы 29 қазанда  Ташкентте тұңғыш Жоғары қазақ  педагогика институтының салтанатты  ашылуында сөйлеген сөзінде көрнекті  ұлт қайраткері, әдебиетші, жазушы, көсемсөзші Смағұл Садуақасұлы  Ыбырай Алтынсарин  туралы былай деді: «Во-второй половине прошлого столетия жил казак, (ол кезде қазақты орысша «казак» деген) некто Алтынсарин. Он первый из казаков приобщился  к русской культуре и не на страх, а на совесть служил помощником православных миссионеров. Он первый был организатором, так называемых, русско-киргизских школ, поборником русского шрифта для казакской письменности. Он был другом и правой рукой ученого миссионера Ильминского.

И вот этот Алтынсарин перед смертью распорядился не пропускать к себе ни одного русского, даже своих  друзей. Этот атеист в жизни оставил  завещание, чтобы на его похороны были приглашены 99 мулл. Да, эта была трагедия просвещенного казака, может  быть, теперь для нас совсем непонятная; трагедия, заключавшаяся в том, что  в результате многолетней совместной работы с русскими, он все-таки, в  конце концов, пришел к заключению, что миссионеры ничего хорошего не желают для казакского народа. Может  быть, его угнетенное казакское сердце в последнюю минуту не выдержало  собственного преступления, и он отказался  от товарищей, с которыми много лет  работал вместе». Садуақас Смағұлұлы  осындай мінездемені Шоқан Уәлихановқа  да береді.

«Был у нас  и другой казак, не менее способный  и не менее известный в свое время — это Чокан Валиханов. Он был искренним  проводником русской колониальной политики на Востоке». Ол да өмірінің соңғы кезінде достарынан бас тартып, әдемі сырбаз орыс әскерінің офицер киімін тастап, кең қазақ киімін, аяғына ауыр дала етігін киіп, қашықтағы қазақ ауылында дүниеден озды. «Ыбырай мен Шоқан тағдырынан бүгінде оңды қорытынды жасауымыз керек, орыстандыру саясаты  түбінде орны толмас зақымға, жарақатқа әкеледі» деп сақтандырады Смағұл Садуақасов. Дегенмен орыстандыру  дертіне кейін қазақ халқы терең шалдықты. Бүгін де бұл дерттен арылу оңай болмай отыр. Бұл, әрине, бөлек мәселе.

Дегенмен өткен  ғасырдың сол 20-жылдары қазақ қауымы әлі де Ыбырай Алтынсарин шығармаларымен, оның тәлім-тәрбие жұмыстарымен жете таныс  емес еді. Ал ол тұста орыс тіліндегі  әдебиетте, әсіресе, революцияға дейінгі  мақалаларда Ыбырай Алтынсарин тұлғасы  бір жақты, Ресейдің отаршылық саясатын жүргізуші, қолдаушы ретінде баяндалғаны  белгілі. С.Садуақасовтың  Ыбырай Алтынсарин  мен Шоқан Уәлиханов туралы ой-пікірінің олар қазақтарды тек орыс рухына тәрбиелеуші деген біржақты ақпаратқа негізделуі себебі де — осы.

Биыл 170 жасқа толған  Ыбырай Алтынсаринның қазақ ұлты үшін орны бөлек: ол қазақ педагогикасының негізін қалаушы, ұлы ағартушы, білім ісінің ұйымдастырушысы, фольклорист, ақын-жазушы, журналист.