Қаза очеркінің поэтикасы

ҚАЗАҚ ОЧЕРКІНІҢ ПОЭТИКАСЫ  
 

ЖОСПАР 

Кіріспе

 Бірінші  тарау

Очерк – замана шежіресі

Байырғы жазба ескерткіштердегі очерктің деректік нышандары

Шежіре  деректеріндегі очерктік белгілер

ХІХ ғасыр  мен ХХ ғасыр басындағы қазақ  баспасөзіндегі очерктер үлгісі

Қазақтар  туралы орыс басылымдарындағы очерктер

 Екінші  тарау

Очерктің  жанрлық ерекшеліктері

Очерктіңтөл сипаты

Очерктегі шындық пен ойдан шығару

Очерктің  көркемдік кілті

Очерк синкреттілігі

Үшінші  тарау

Қазақ очеркінің поэтикасы

Очерктегі бөлшектің қызметі

Очерктегі өзекті мәселе проблемасы

Тип және типология

Диалогтың шынайылығы

Идея  мен шындық

Пейзаждың қызметі

Бейненің  сомдалуы

Тіл және стиль

Тақырып пен көркемдік шешім

Төртінші  тарау

Очерктің  негізгі түрлері

Жол-сапар  очеркі

Портреттік  очерк

Этюд

Беллитристикалық  очерк

Публицистикалық очерк

Очерк арқауы - өнер

Оқиғалы очерк

Этнографиялық очерк

Проблемалық очерк

Өмірбаяндық очерк

Бесінші тарау

Очерк жанрының архитектоникалық құрылымы

5.1. Очерк  – мақала

5.2. Очерк  - әңгіме

5.3. Очерк  – повесть

5.4. Очерк  - роман

  

  

  

  

КІРІСПЕ 

  

Сөз жоқ  кез-келген жанр туралы ұғымда белгілі  дәрежеде, шарттылық болады. Мұндай қасиеттен очерк жанры да шет  емес. Олай болса, зерттеп отырған  тақырыптың мән-мағынасын саралап  тануға дәс беретін очерк жанрының табиғаты туралы ұғымды орнықтырып алу  қажет. Ғылыми әдебиеттердің басым  көпшілігінде очеркті әрі көркем әдебиеттің, әрі публицистиканың  жанры ретінде тану бел алып жатады.  

Көркем  әдебиеттің жанры ретінде де, публицистиканың  жанры ретінде де очерктің төл  қасиеті деп, оның дерекшілдігін (документальность, подлинность) атап өткен жөн. Бұл  ретте, очерктің белгі- нышандарын жазу мәдениеті орныққан кез-келген тарихи-әлеуметтік ортадан шырамытуға болады. Өйткені, жазу атаулы ой-дерек көрінісі. Ал, ой-дерек  болса белгілі бір әлеуметтік ортаның болмысын танытуға негізделеді[1,16]. Олай болса, әлеуметтік өмір көріністерін тәптіштеп таңбалаған Шумердің сына жазуларынан бастап, байырғы түркілердің  эпикалық сарынға толы тасқашау жазуларына дейін, ортағасырдағы жылнамашыл жазбалардан бастап, бүгінгі жазбалардағы жаңалықтар тасқынына дейін, баршасынан нақтылы бір әлеуметтік ортаның айғақ-дерегін табуға болады. Бұл тұрғыдан келгенде очерк жанрының бастау тегін (генезис) тым-тым байырғы замандағы жазба жәдігерліктермен сабақтастырып зерттеудің де қисыны бар. Әрине, бұл мәселе өз алдына бөлек арна тартатын ғылыми ізденіс саласы. Оның үстіне, очерк жанрының бүгінгі қалыптасқан болмысы, мағыналық қасиеті және категориялық сипаты өзінің жанрлық табиғатына жауап беретін материалдар төңірегінде ғана ой өрбітуді қажет етеді. Ал, очерк жанрының бүгінгі қалыптасқан болмысы ХҮІІІ ғасырдың алғашқы жартысындағы қоғамдық қатынастардың алмасу кезеңімен тұспа-тұс келеді деп айтуға болады. Дәл осы кезде Англияда Р.Стила мен Дж. Аддиссонның сатиралық журналы әлеуметтік-сыни суреттемелер жариялауды дәстүрге айналдыра бастаған. Жалпы очерктік шығармашылықтың бел алуы, әсіресе ұлттық әдебиетте, негізінен, қоғамдық қатынастар өзгеріске түсетін, жаңа өмір салттар орныға бастайтын тарихи өтпелі кезеңдерде айрықша айқын байқалады. Мұның айғағын, алысқа бармай-ақ, ХІХ ғасырдың 40-60 жылдарындағы орыс қоғамынан (крепостниктік тоқырау кезеңі), ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы кеңестік жүйеден (социалистік құндылықтардың орныға бастаған тұсы) немесе ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі Кеңес Одағының тарихи тоқырай бастаған кезеңінен айқын аңғаруға болады. Бұл сияқты тарихи-әлеуметтік күрделі кезеңдердің қай-қайсысында да көркем-публицистикалық сипаттағы очерк жанры қоғам болмысының қыр-сырын қаузай сөз етіп отырғанына көз жеткізу қиын емес. ХІХ ғасырдың қырқыншы жылдарының өзінде В.Г.Белинский “Повестің төменгі және жеңілдеу түрі болып саналатын, әдебиетте бұрыннан келе жатқан әңгіменің үстіне енді қоғам тұрмысының түрлі жақтарын сипаттайтын физиологиялық очерктер берік орнықты”[2,160] - дейді. 

Көркем  – публицистикалық жанр ретінде  очерк болмысында әдебиеттің көркемдеу  құралдары мен публицистикалық  элементтердің қатар өріліп, шендесіп жататынын пайымдауға болады. Ал, очерктану  – әдебиеттану саласының бір  түрі. Қазақ әдебиетіндегі очерк  жанрының қалыптасуы туралы Қазақ ССР-нің  еңбек сіңірген мәдениет қызметкері Төлеубай Ыдырысов “Очерк туралы ойлар” (1969 ж.)[3], “Очерк және бесжылдық” (1982 ж.)[4], “Шеберлік бастауы” (1974 ж.) [5] т.б. әдеби  зерттеулер жазды. Автор жоғарыдағы еңбектерінде очерк пен публицистиканың қазақ баспасөзі мен әдебиетінде қалыптасуына, дамуына, көркемдік жағына, тәрбиелік мәніне жан-жақты тоқталып, тілдік ерекшеліктерін де саралайды. 

Қазақ жазушылары мен әдебиет зерттеушілері  тарапынан Т.Ыдырысовтан басқа  ешкім очерк жанрына арнайы кітап  жазбаған. Тек бірен-саран ғалымдарымыз ішінара очерк туралы пікірлерін ортаға салып, мақалалар жазған. Мысалы: Бейсенбай Кенжебаевтың “Жаңа әдебиеттің туа бастаған шағы”[6,172], Темірғали  Нұртазиннің “Очерк өзегі - өмір”[7,185], Сағынғали Сейітовтің “Қырық жылда”[8,78] т.б. зерттеу мақалаларын атауға болады. Шынында да очерк – дербес көркем шығарма. Сондықтан ол көркем шығарма мен оған қойылатын талаптар мен шарттарға да белгілі дәрежеде жауап береді. Очеркке берілген анықтамалардан аңғарылатыны, очерк – өзінің табиғатында  өмірдегі өзгерістерге тез бейімделетін жанр. Әдебиеттану терминдерінің  қысқаша сөздігінде: “Очерк – эпикалық, суреттеушілік әдебиеттің бір түрі, ол басқа түрлерден (роман, повесть, әңгіме) айқын мағлұматтарымен ерекшеленеді, яғни очеркте нақты өмірде болған оқиғалар белгілі дәрежеде дәлірек  бейнеленеді, оған қатысушылар өмірде болған адамдар” [9,102], - дейді. Ал, Г.Поспелов “Әдебиет теориясында”: “Бірыңғай  көркемдік міндет атқаратын новелла  мен әңгімеге қарағанда, очерк баяндау  тұрғысындағы шығарма, оның мақсаты  – бейнелі түрде елестете баяндау, әрі бейнелі хабарлау” [10,142] деген  тоқтамға келген. 

Қазақ әдебиеттануының негізін салушылардың бірі академик Зейнолла Қабдолов: “Шағын эпостың әңгімеге жақын тұрған бір  түрі – очерк. Бұл да қысқа көлемді  шығарма. Мұнда да үлкен шындықтың  кішкене бір бөлегі, адам өмірінің аздаған эпизоды нәрлі тілмен, әртүрлі суреттер арқылы шебер, тартымды бейнеленуге тиіс”[11,132], - дейді. 

Профессор Тауман Амандосов: “Көркем – публицистикалық  жанрлардың бір түрі – көркем очерк. Очерк үгіт пен насихаттың жауынгер де әсерлі формаларының бірі екендігін  өмірде дәлелдеген, дәлелдей де беретін  көркем-публицистиканың алғы шептегі  жанры болып қалыптасты. Бұл жанр өмір шындығының құбылыстары мен  оқиғаларын батыл да терең талдап, тартымды тілмен шағын “сурет”  салып береді” [12,241] деген тұжырым жасайды. Міне, очерк теориясында зерттеушілердің қай-қайсысы болсын очеркке көркем-публицистикалық жанр деп баға береді. М.Горький очеркке берген анықтамасында оның түп-төркінін “очертить”, “очерчивать” деген етістіктерден шыққанын ескеру керек екенін атап айтқан. Яғни, белгілі бір заттың елесін сызу, беру деген сөз. Белгілі бір идеяны әсерлі, айшықты формада жеткізу, оны бейнелеу құралдары негізінде көркемдеу деген сөз. 

Әсілі, очерк – шын оқиғаны қысқаша  суреттейтін, көлемі шағын, әдеби көркем шығарма. Егер осындай анықтамаға ден  қоятын болсақ, онда қазақ очеркінің  пайда болуы, қалыптасуы ХІХ ғасыр  аясынан бастау алады деуге негіз  бар.  

Қазақ әдебиетіндегі очерк жанрының қалыптаса  бастауы Шоқан Уәлиханов пен  Ыбырай Алтынсарин шығармашылықтарымен  тікелей байланысты. Олар көркем очерк  саласында өшпес мұра қалдыра  білді. 

Шоқан Уәлихановтың “Шығыс Түркістан, саяхат күнделігі”, “Жоңғария очерктері”, “Қырғыздар туралы жазбалар” [13] атты шығармалары композициялық құрылысы, көркемдік компоненттері тұрғысынан келгенде очерк жанрында жазылғаны  күмән туғызбайды. 

Ыбырай  Алтынсариннің әдеби туындылары - ХІХ ғасырдағы қазақ ауылының тіршілігін қаз-қалпында суреттеген очерк  үлгілері. Оның “Қыпшақ Сейітқұл”, “Надандық”, “Бай баласы мен жарлы  баласы” [14] т.б. шығармалары өмір құбылыстарын қаз-қалпында суреттеу әдісімен жазылған. Демек, автор көркем очерктің маңызды  шарттарын ұстанған.  

ХХ ғасырдың басындағы мерзімді басылымдар: “Түркістан уалаяты”, “Дала уалаяты”, “Қазақ”  газеті мен “Айқап” журналында жарық көрген қазақ қаламгерлерінің  очерктері үлкен қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді қозғаған. 

Қазақ әдебиетіндегі Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Ғ.Сланов, Б.Момышұлы, З.Шашкин, Қ.Сатыбалдин, Б.Бұлқышев, М.Иманжанов, С.Бақбергенов, Ә.Сәрсенбаев, С.Шаймерденов, Ғ.Қайырбеков, Ә.Нұршайықов, О.Бөкеев, Ә.Кекілбаев, Д.Исабеков, А.Сейдімбек, Р.Нұрғали, Қ.Салғара т.б. қатарлы сөз зергерлерінің өнегелі мектебі очерк жанрының толыса орныққан өресіне жан-жақты айғақ. Бұл авторлардың қай-қайсысының да очерк жазуда өмір құбылыстарын қалай жинақтағанын, көркемдік элементтерді шебер пайдаланудағы әдістерін тәптіштеп, тілдік, стильдік жақтарын да саралаудың мән-маңызы айрықша зор. 

1920-1930 жылдардағы  қазақ зиялыларының мерзімді  баспасөзде жарық көрген очерктері,  бесжылдықтар мен Ұлы Отан  соғысы, тың жерлерді игеру жылдарындағы, қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасының  өмірін паш ететін талай очерктер  өмірге келді, келе де бермек. Қазақ әдебиетіндегі бүгінгі  негізгі міндеттердің бірі осы  очерктердің жеткен жетістіктерін,  оның жанрлық ерекшеліктерін, жаңадан  бастау алған түрлерін, әрбір  жазушы мен журналистің шығармашылық  ізденістерін дөп басып, талдап  отыру қажет. 

Басты назар аударатын мәселе очерктің көркем – публицистикалық жанр екендігін  дәлелдеу. Очерк қаншалықты нақты, адресі бар шығарма болғанымен, одан эстетикалық  ләззат алуға болады. Очеркші, жазушының  міндеті – өмірді көркем нақышпен бейнелеу. Очеркте оқиғалар мен фактілер жаңа мазмұнға ие болады, көркем образға  кенеледі. Егер очеркте образдылық болмаса хабар, корреспонденциядан айырмашылығы болмас еді. Очеркті образды  публицистикадан бөліп қарауға  келмейді. Оның әңгіме, повесть, романнан басты айырмашылығы – публицистикалық  элементтерінің басымдығында. Очерк  өмір шындығын көркем құралдардың көмегімен (образдылық, портрет, сюжет, композиция, пейзаж т.б.) сонымен қатар публицистикалық  элементтердің (публицистикалық жинақтау, тарихи параллель, анологиялық цитата, цифр, құжат, қаулы-қарар, өлең-жыр т.б.) көмегімен жеткізетіні мәлім. 

Түптеп  келгенде очерк - шындықты саяси тұрғыдан қорытатын жанр. Оқырман очеркті  оқып отырып одан адамдардың аты-жөнін, лауазымын емес, фактінің “психологиясын”, оның ішкі жан-дүниесін ашатын қызықты  әңгімені іздейтіні тағы талассыз. Очерктің негізгі түрлеріне талдау жасау міндетті де маңызды мәселе. Қазақ әдебиетінде очерктің қалыптасқан, бір жүйеге түскен түрлері мен  формалары бар. Әдебиет пен өнердің  басқа жанрлары сияқты очерктің түрлері  де тыңнан туып, дамып, өзгеріп, жаңғырып отырады. Бұны, әрине, жеке авторлар ойлап тапты деу қиын. Қоғамның дамуына, экономика мен мәдениеттің өсуіне сәйкес очерктің жаңа түрлерінің белең алуы, бұрыннан бар түрлердің кенжелеп қалуы да заңды құбылыс. Очерк түрлері жайында күні бүгінге дейін әдеби-зерттеу еңбектерде әрқилы пікірлер айтып жүр. 

Қазақ әдебиетіндегі очерк жанрының өсу, өркендеу, даму кезеңдерін зерделей отырып, очерктің жеке түрлерін жүйелеуге, оларға белгілі бір сипаттама беруге толық мүмкіндік бар. Қазақ әдебиетінде  көркем очерк жанрының зерттелмей келе жатқан бір қыры – очерктің көркемдік  элементтері, табиғаты десе орынды. Очерктегі  табиғат көрінісі, портрет жасау  шеберлігі, көркем образ, типтендіру, шегініс, диалог, авторлық пайымдау (“вымысел”), тіл мен стиль мәселелері байсалдылықпен парықтауды қажет етеді. Мәселен, автор  пейзажды суреттей отырып, өзінің, кейіпкерінің табиғатқа көзқарасын білдіреді. Пейзаж очерк мазмұнымен, оқиға желісімен  қабысса, адам характерін ашуға ұрымтал  пайдаланылса ғана автордың шеберлігі  ретінде ден қойдырады. Сол сияқты адам портретін – кейіпкердің  өмірге көзқарасын, бет-әлпетін, сөйлеу мәнерін, мінезін суреттеу барысында  да очеркшінің шеберлік-шалымы айрықша  қажет. Очерктегі ойдан қосу, фактографияның рөлі жөнінде де әртүрлі пікірталастар  бар. Автор тарапынан шығармашылық ой қосу, қиялға берілу, қосымша сипаттаулар, түптеп келгенде фактіні күшейту  үшін ғана емес, очерктің сюжеттік-композициялық  желісін ширату үшін де керек әдістер.