Жауап алу түрлері

Жоспар

 

 

Кіріспе  ………………………………………………………………………. …...............3

Негізгі бөлім

1.1.  Жауап алу түсінігі, міндеті және түрлері ….........…….……….……………......……4

1.2.  Жауап алуды жүргізу………..………………………..……………………….……11

Қорытынды ……………………………………………….…………………………….14

 

Қолданылған  әдебиеттер  ……………………………………..………………………..15

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Бүгінгі күні қылмыстық істер  бойынша дәлелдемелердің 80 % жуығы  куәлердің, жәбірленішулердің берген жауаптарына негізделіп отыр. Қылмыстық  істерді тергеу занда көрсетілген  тергеу әрекеттерін қолданып, өткізу арқылы жүргізіледі. Бірақ, қылмысты дер  кезінде ашып, керекті  дәлелдемелерді кідіртпей, дер кезінде жинап  алу үшін тергеуші заңда көрсетілген  тергеу әрекеттерін жүргізу ережелерін шектелмейді. Қай тергеу әрекетін жүргізгенде  дәлелдемелер жинап алу үшін осы  сәтте қолайлы, ұтымды тергеу әрекетінің нәтижелігін арттыруға бағытталып, заңға қайшы келмейтін әдістер  мен тәсілдерді қолданады.

Мұндай әдістерді қолданудың негізгі мақсаты, ол қылмыстың  ашылуына кедергі жасау үшін қолданып отырған  айла-әрекеттерін әшкерелеп, іс бойынша  объективті дәлелдемелер жинау.

Мұндай әдісті, тәсілді  қолдану криминалистік тактиканың бірі жауап алу тактикасы қолданылады. Жауап алу тарихы ертеден бастау алған. Әрине, ол замандардың жауап алуы заңдармен реттелмеген, бірақ азамат тарихының даму барсында барлық қоғамдық қатынастар, соның ішінде жауап алу да заңдық реттеуін тапты.

Қазақстан Республикасының  Қылымыстық іс жүргізу кодексінде жауап  алудың процессуалдық негіздері, түсінігі, мақсаттары мен түрлері айқын  көрсетілген.

 Соңғы жылдары елімізде  қылмыстың өсуі,   оның қауіпті  сипат алуы байқалады. Қылмыстың  алдын алу оның болуына   себеп болған жағдайды жою  үшін арнайы әдістерді қолдануды  талап етеді. Мұндай талаптың  бірі жауап алу әдістерімен,  тәсілдерін талқылайық.

Жауап алғанда қылмысты оқиғаға  қатысты мынадай мәліметтер:

- қылмыстың болған уақыты,

- оның орны,

- амал-әдісі,

- қылмысты кімдердің жасағаны,

- оған қанша адамның  қалыптасуы,

- істеген  қылмыстың   зардабы,

- залалы,

- сипаты мен мөлшері  және қылмысты оқиғаның басқа  да мән-жайлары анықталады.

Бұлар занда көрсетілген, міндетті түрде дәлелдеуге тиісті жағдайлар. Қылмысты   оқиғаға тікелей  қатынасы бар деректі мәліметтер де алынады. Қылмыскердің қайда жүргенін оның мекен-жайын білу үшін қылмыскердің  ең жақын адамдарына жауап алуға  тура келеді. Жауап алудың  мұңдай аралық түрінің,  қылмысты  оқиғаға  тікелей қатынасы   болмаса  да,  істі тез ашуда,  қылмыскерді  тауып  ұстауда,  істің  кейбір жайын  анықтауда  үлкен маңызы  бар. Дегенмен, болған қылмыстың мән-жайын  қылмыскердің  өзінен  артық ешкім  білмейді. Сондықтан қылмысты мойындап өз қателігін    дұрыс түсінген қылмыскерден аса маңызды мәліметтер алуға болады.  Өйткені істегі деректердің дәлелдемелік күштері  бірдей, бірінің бірінен артықшылығы  жоқ.

Жауап  алу  дегеніміз - заңда көрсетілген тергеу және сот әрекеті.

 

Негiзгi бөлiм.

1. Жауап  алу  түсінігі, міндеті және түрлері

 

Жауап  алу – дәлелдеме жинаудың ең көп тараған тәсілі. Сонымен қатар, жауап алу күрделі тергеу әрекеттерінің бірі болып табылады.

Қылмыстық іс жүргізу сатыларында  жауап алудың түрлері кездеседі. Мысалы жауап берушінің процессуалдық  жағдайына байланысты жауап алудың мына түрлерін білеміз:

• куәдан жауап алу;
• жәбірленушіден жауап алу;
• сезіктіден жауап алу;
• айыпталушыдан жауап алу;
• сотталушыдан жауап алу.

Жауап алушының процессуалдық  жағдайына байланысты жауап алудың түрлері:

• аймақтық инспектордың алған жауабы;
• жедел өкілеттің алған жауабы;
• анықтаушының алған жауабы;
• тергеушінің алған жауабы;
• прокурордың алған жауабы;
• соттың алған жауабы.

Қылмыстық іс жүргізідің қандай сатысында жауап алғандығына  байланысты жауап алудың түрлері:

• анықтама кезінде алынған жауап;
• алдын-ала тергеу кезінде алынған жауап;
• сотта алынған жауап (соттық тергеуде).

Жауап алудың ерекше бір түрі – беттестіру кезінде алынатын жауап.

Мұндай жауап алудың ерекшеліктері: біріншіден, бұрын жауап алынған  екі адамнан бір жерде, бір  мезгілде жауап алу; екіншіден, ол екі  адамның бір-бірінің алдында әртүрлі  жағдайларға байланысты мүлдем басқаша  жауап беруі мүмкін. Осы мән-жайларды ескере отырып, тергеуші жауап алуға  мұқият дайындалғаны орынды. Жауап  алдың кезектігіне сәйкес мынадай  түрлері бар:

• алғашқы жауап алу;
• қайталап жауап алу.

Жауап алудың көлеміне байланысты:

• негізгі жауап алу;
• қосымша жауап алу.

Қайталап жауап алу  алғашқы жауаптан соң жауап берушінің  жауабының 

дұрыстығынан күмән туған  жағдайда жүргізіледі. Ал, қосымша жауап  алу алғашқы жауап алу кезінде  толық әрі нақты ашылмаған  мән-жайларды анықтау мақсатымен жүргізіледі.

 Тергеу әрекетінің  осы түсінігіне тоқталатын  болсақ, жауап алу дегеніміз - бұл тергеушінің  заңда белгіленген тәртіп бойьнша  тұлғадан,  яғни 

1) куәден

2) жәбірленушіден

3) сезіктіден

4) айыпкерден

5) кәмлетке  толмаған жәбірленушіден

іс   бойынша   объективті   шындықты   ашу мақсатында, өзіне   белгілі   мән-жайларды  айтуды ұсыну,  сондай-ақ   сұрақтарды  қою  арқылы әңгімелесу   немесе  сот   психологиясы  тергеуші  мен жауап   алынушының   арасындағы    әңгіме,   диалог болып  табылады.

Тергеуші  заңды   міндеттерін  орындаушы ретінде қылмыстық  оқиғаны    және  қылмыстық  тұлғаның толық  көлемде  және  объективтік информацияларды алу   мақсатының  ұйымдастырушысы  болып  табылады.

Жауап   алу үстінде   тергеуші   іс  бойынша мәліметттерді  алу үшін    заңды  көрсетілген  барлық тәсілдерді қолдануға, тактикалық әдістерді пайдалануға  тиіс.

Жалпы алғанда, жауап алу-тергеу әрекеттерінің бірі болғандықтан дәлелдеме  ретінде қарастырылады. Процеске қатысушыларды  олардың  заңмен  кепілдік берілген құқықтарымен айыру немесе оларды қысу жолымен немесе  қылмыстық процестің  өзге де ережелерін  бұзумен, оның  ішінде :

1) күш қолдану, қорқыту,  алдау сонымен бірге өзге де  заңсыз әрекеттер  арқылы;

2) оларға түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің  салдарынан туындаған қылмыстық  процеске қатысушы адамдардың  өз  құқықтары мен  міндеттеріне  қатысты жаңылуын пайдалану арқылы;

3)  іс  жүргізу  іс-әрекетін  осы  қылмыстық  іс бойынша   іс жүргізуді жүзеге   асыруға   құқығы жоқ  адамның  жүргізуіне  байланысты;

4) іс жүргізу іс-әрекетіне  қарсылық білдіруге жататын адамның  қатысуына  байланысты;

5) іс   жүргізу іс-әрекетін  жүргізудің тәртібін айтарлықтай   бұза  отырып, дәлелдеу  барысында   осы заманғы ғылыми білімге  қайшы келетін әдістерді  қолдану   арқылы  алынып, олар  істі  тергеу  немесе  сотта  қарау  кезінде   алынған  іс жүзіндегі деректердің   дұрыстығына   ықпал  ету   мүмкін болса, дәлел  ретінде   пайдалануға    жол  берілмейді  деп танылуы тиіс Қ.Р.Қ.І.Ж.К.  – 11б бабында көрсетілген.

Тертеушінің кәсіби позициясы, сонымен қатар кәсіптік тәжірбиесіне  және  өзіндік қабілеттігі   жауап алу   жүргізуде  маңызды   жолын  анықтайды.

1) Сезіктінің

2) Айыпталушының

3) Жәбірленушінің

4) Куәнің  айғақтары

Қ.Р.Қ.І.Ж.К  119 бабына сәйкес  анықтау және алдын  ала  тергеу процесінде жауап алуда олар жазбасына  немесе ауызша нысанда   хабарланған  мәліметтер.

1. Сезікті  өзіне   қарсы туып отырған сезік жөнінде,  сондай-ақ  іс бойынша  маңызы  бар  өзіне   белгілі өзге  де  мән-жайлар   мен  дәлелдемелер   туралы айғақтар  беруге құқылы.

2. Айыпталушы өзіне   тағылған сонымен бірге іс  бойынша маңызы  зор,  өзіне  белгілі өзге де мән-жайлар  мен дәлелдемелер жөнінде айғақтар  беруге   құқылы.

3. Айыпталушының қылмыс  жасаудан өзінің кінәсін мойындауы   оның   кінәлілігі бар дәлелдемелердің  жиынтығымен расталған кезде  ғана айыптау негізіне  жатқызылуы  мүмкін.

4. Жәбірленушіден іс бойынша  дәлелдеуге жататын кез келген  мән-жайлар туралы, сондай-ақ

1) сезіктімен

2) айыпталушымен

3) куәлармен

өзара қарым-қатынас туралы жауап алынады. Егер ол өзінің хабардарлығының  көзін көрсете алмаса, жәбірленуші  хабарлаған мәлімет дәлелдеме  бола алмайды.

Куәдан  кез-келген іске  қатысты мән-жайлар  туралы,  оның  ішінде

1)  айыпталушының,

2)  жәбірленушінің жеке  басы туралы, өзінің олармен және  басқа да куәлермен өзара қатынасы  туралы жауап алынады. Егер  ол өзінің хабардарлығының көзін  көрсете   алмаса, куә хабарлаған  мәлімет дәлел бола алмайды.  Куә ретінде жауап алуға    жатпайтын  адамдардың хабарлауы  дәлел болып табылмайды. Жауап алғанда осы оның   объективтік жағына да мән беру керек.  Айыпкерден басқа істің  мән-жайын көп   білетін   субъект  болмайды, бірақ та біле тұра солар жайлы көп айта бермейді, шындығын айта   бермейді. Жауап  алу мынадай жағдайларды  анықтау үшін   жүргізіледі. Бұл  қылмыстың   болған  уақыты,  орны,  жасағандағы іс-әрекеті,  қанша  адам, қалай жасады,  зардабы қандай, қандай жағдайлар  қылмыс жасауға апарды, осыларды жауап алу кезінде   анықтау керек. Бұлар нақты   қылмысқа   жататын    жағдайлар,   ол  заңда көрсетілген. Істі   ашуға, айыпкерді ұстауға керекті мәліметтерді алу үшін жауап алынады. Кейбір мән-жайлар:

Айыпкерді   білетін,  көрген   адамдардан   оның  қай жерде,  қайда кеткенін  сұрау арқылы   жауап алынады. Бірақ ол қылмыстық  іске  қатынасы  жоқ. Куә  ретінде   жауап алынады. Жауап  алу арқылы алынатын мәлімет қылмысқа байланысты емес, бірақ қылмыскерді ұстауға байланысты  мәліметтер осы   жауап  алу   арқылы   анықтаймыз. Жауап алудың   мәлімет беру  шеңбері   басқа    тергеу әрекетіне   қарағанда   кеңірек.

Мысалы: іс бойынша екі  тергеу эксперименті  жүргізілуі мүмкін. Жауап алу - негізгі тергеушінің  жұмыстарына әсер ететін  тергеу  әрекеті.

Тергеу процеcсі кезінде  әсіресе тергеудің бастапқы кезеңінде  тергеуші   қылмыстың жағдайы  туралы шындыққа  жету  үстінде  қарама -қайшылықтардың   түрлі  формаларымен  кездеседі. Яғни,   жауап  алу  үстінде  жауап  алынатын адам мен   жауап  алынатын адамдардың  негізгі бағыттары  қарама-қайшы болуы мүмкін, ал осы  қарама-қайшылықтар конфронтацияның  түрлі  формаларына әкеледі.

Алдын ала тергеу процесі  кезінде  тергеу процесінің  динамикалық   сипаттарының  бірі - тергеуші мен  айыпталушы және басқа да қатысушыларының  арасында өзара    байланыс,  диалог туындайды.

Шындықты  іздеп  анықтау  үшін диалогты тергеушінің  дұрыс  қолдана білуін біз  тергеудің  жоғарғы мәдениетті белгісі есебінде танимыз. Бұл  үшін   тергеушіден    әрекет  етуші  заңды  дұрыс, жақсы  білуі және процессуалдық заң  нормаларын  тиімді  қолдануы,  және де  этика нормаларын   сақтауы   талап    етіледі. Көбі   жауап   алуды    тергеуші  мен   жауап алынатын адам  арасындағы  күрес  деп  түсінеді. Бұл   түсінік   дұрыс   емес,   бұл   көзқарас  30-40 жылдардағы  күштеу саясатымен   байлаyысты.

Гуманизм принциптеріне  сүйене отырып жауап алуды - шындықты  іздеу және   анықтау процесіндегі тергеуші мен жауап алынатын  адам арасындағы   диалог  есебінде   қарастыруымыз керек. Екіншіден, жауап  алу занда көрсетілген  тергеу және  сот  әрекеті. Ол  арқылы  жасалған қылмыстың  мән-жайлары жөнінде керекті деректі мәліметтер алынып,  олар қылмысты  ашуға пайдаланылады.

Іс жүргізу жағдайына  байланысты жауап беретін адамнан  жауап  алудың  бірнеше түрі бар. Атап айтқанда, жәбірленушіден,  куәдан, сезікті адамнан   және  айыпталушыдан   жауап алу деп бұл тергеу  әрекеті төрт түрге бөлінеді.

Кімнен   жауап  алынса да, ол  қылмыстық  іс жүргізу заңында  көрсетілген   тәртіп    бойынша  жүргізілуі тиісті. Бірақ, іс бойынша  неғұрлым көп, маңызды  мәліметтер  жинап, осы тергеу әрекетінің сапасын   арттыру  үшін   жауап  алғанда  жауап алынатын   адамның   психологиясын ұға білу қажет.

Жәбірленушінің, куәнің жауаптары  істегі басқа деректерді нақтылап,  тергеушінің, судьяның оқиғаның мән-жайына толық қанығып, тиісті шешім қабылдауына  зор   септігін  тигізеді.

Дегенмен, болған қылмыстың  мән-жайын қылмыскердің өзінен артық  ешкім  білмейді. Ал тергеу  процесінде қылмыскер есебінде - сезікті немесе  айыпталушы   болуы  мүмкін.  Сезіктіні қылмыскер-ау деп  сезіктенеміз,  ал айыпталушыны қылмыс жасады деп  айыптаймыз. Бірақ сезікті мен  айыпталушыны нақты қылмыскер деп  санауға болмайды. Өйткені кінәсіздік   презумциясы   бойынша айыпталушыны   кінәлі   деп  тану   туралы   сот үкімі шықпайынша   оны   қылмыскер деп те тануға болмайды. Сондықтан да   іс бойынша   негізгі сұрақты шешу кезінде, яғни, сезіктінің немесе айыпталушының қылмысты жасағандығын немесе жасамағандығын анықтау  үшін, олардың психологиясын  түсіну керек.

Кінәлі   адам   қылмысқа   қатыстылығын жасыру  үшін және жауаптылықтан    құтылу үшін өз қылмысын жасырады. Сондықтан  да, олардың психикалық    процесстерінде өз  сезімін  жасыру және  жалған  сезімдер  қалыптастыру тенденциялары  пайда болады.

Егерде сезікгі мен  айыпталушы процессуалдық жағдайларында  көптеген    айырмашылықтар болса, психологиялық  аспектілерінде   айтарлықтай  айырмашылықтар жоқ. Әдетте, сезікті бірде өзіне сенімді  болып, белсенді әрекеттер жасаса, кей  жағдайларда   керісінше   депрессиялық   жағдайда болады.

Сезіктіге қарағанда айыпталушы іс бойынша көптеген мән-жайларды және    тергеудегі дәлелдемелердің мазмұнын  көбірек  біледі. Бірақ алды ала  тергеуде  сезіктіде де, айыпталушыда да  ұқсас   психологиялық  жағдайлар  байқалады. Осыған байланысты  олардың  ниеттері, әрекеттері және де тәртіптерінің  ерекшеліктері де   ұқсас болып  келеді.