Қылмыстардың қатысуы барысында қылмыстарды саралау

       ҚАЗАҚСТАН   РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БІЛІМ  ЖӘНЕ  ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ

        ӘЛ-ФАРАБИ  АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

       

ТАҚЫРЫБЫ: Қылмыстардың қатысуы барысында қылмыстарды

саралау

 

 

 

 

  Тексерген:Джетибаев Н.С

  Орындаған: Саутова Р.С

201-топ

 

 

 

 

                                     Алматы 2013 жыл

 

         Қылмысқа қатысу туралы түсінік және оның белгілері

Қылмысты көбіне бір адам емес бірнеше адам жасайды, өйткені  біріккен қылмыстық әрекет арқылы қылмыс жасау жеңілдейді. Сондықтан да заңда  бірге жасалған қылмыс үшін жауапкершілікке  тартылатын адамдар шеңберін және олардың  жауапкершілік негіздері мен  шектерін айдаудың маңызы зор. Екі немесе одан да көп адамның қылмыс жасауға  қасақана бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады. Қылмысқа қатысу барысында қылмыс жасауға бірнеше  адамның қатысуы міндетті. Мұндай жағдайда бұл адамдар қылмыс субъектісінің  белгілеріне ие болуы керек. Есі  дұрыс емес немесе заңда белгіленген  жасқа жетпеген адам ешқандай жағдайда да қылмысқа қатысушы деп танылмайды және қылмыстық жауапкершілікке  тартылмайды. Бірігу қылмысқа қатысудың  объективтік белгісі ретінде  бірнеше адамдардың өз күштерімен бірлесіп әрекет жасауын білдіреді, олардың  барлығы өз күштерін біртұтас қылмыстық  нәтижеге қол жеткізуге бағыттайды. Қылмыстық нәтижеге қол жеткізу  үшін күштерін біріктіргенде, қатысушылардың бірі қылмыстың объективтік жағын  орындайды, ал басқалары қылмысты ойдағыдай  жасауға және оны жасыруға барлық қажетті жағдайларды жасауға  көмектеседі. Біріккен әрекеттер арқылы қол жеткізілген нәтиже барлық қатысушылар  үшін біртұтас, ортақ бөлінбейді. Тек  қасақана жасалған қылмыстардың ғана қылмысқа қатысы болуы мүмкін, ал қылмысқа қатысушы барлық адамдар қасақана түрде  әрекет етеді.

Қылмысқа қатысушылардың түрлері

Қылмысқа қатысушылардың рөліне байланысты, оларды орындаушы, ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесуші  деп бөледі.

Орындаушы — бұл нақты  қылмыс құрамының объективті жағынан  кіретін әрекеттерді толықтай немесе ішінара орындайтын адам. Қарақшылықта орындаушы ретінде затты тартып алған ғана емес, сонымен бірге  жәбірленушінің- қарсыласуын жеңу үшін күш қолданатын адам да қылмысты орындаушы  болып табылады. Қылмыстың орындаушысы  заңға сәйкес қылмыстық жауапкершілікке  тартылмайтын, басқа адамдарды пайдалану  арқылы қылмыс жасаған адам да қылмыстың  орындаушысы болып есептеледі. Қылмыстық  құқықта мұндай жағдайлар тікелей  орындаушы деп аталады. Қылмыскер  қылмыс жасау үшін жасөспірімді немесе ақыл-есі кем адамды пайдаланатын жағдай сияқты.

 

Ұйымдастырушы — қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен адам. Ұйымдастырушы ретінде көбіне нақты  қылмыстарды тікелей жасаудан қашатын  ең тәжірибелі, қауіпті қылмыскерлер болады. Көпшілік жағдайда ұйымдастырушы  — бас бастамашы, негізгі басқарушы  және қылмыс жоспарының авторы болады.

Басқа адамды азғыру, сатып  алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен қылмыс жасауға көндірген  адам айдап салушы деп танылады. Жоспарлы орындаушының субъективтік қасиеттерін  ескере отырып, айдап салушы бопсалауды және мадақтауды, оның пайдакүнемдік  ниетін пайдаланады, ал кейде сөз  арасында айтылған емеуріннің өзі де жетіп жатады.

Адамды нақты заңға  қайшы әрекеттерге баруға тікелей  бағытталмаған жалпы үндеу мен  тілектер айдап салу ретінде қарастырыла  алмайды. Мысалы, «о дүние» тартымдылығы туралы абстрактілі ойлар немесе керісінше, бір адамның «ақша  жасай» алмауы және т.б. Кеңестерімен, нұсқауларымен, ақпараттар жинауымен  қылмысты жасайтын қару немесе құралдар берумен немесе қылмысты жасаудағы  кедергілерді жоюымен қылмысты жасалуына  жәрдемдескен адам көмектесуші деп  танылдым. Сондай-ақ көмектесуші ретінде  қылмыскерді, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге де құралдарын, қылмыстын ізін және қылмыстық жолмен табылған заттарды жасау сол сияқты осындай заттарды сатып алуға немесе өткізуге күні бұрын уәде береді.

Қылмысқа қатысушылардың жауапкершіліктері

Қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігі олардың қылмыс жасауға  нақты қатысуының сипаты мен дәрежесіне қарай белгіленеді. Қылмысқа қатысушылар  дербес әрекеттері үшін жауап береді. Сонымен бірге, олар жасалған қылмыспен  орындаушының әрекеті арқылы байланыста болғандықтан, мұндай жағдайда қылмыстың  аяқталғандығы туралы мәселе орындаушының әрекеттерін жүзеге асыру сатыларына тәуелді түрде шешіледі. Егер орындаушы  бірігіп ойлаған қылмыстарын, еркінен  тыс мән-жайларға байланысты аяғына дейін жасай алмаса, басқа қатысушылар  орындаушының қылмыс жасау сатыларына қарай қылмысқа дайындалғандығы  иемесе оқталғандығы үшін жауапқа тартылады.

 

 

 

 

Қылмыс жасау  сатылары

Адамның қасақана, яғни саналы және мақсатқа сай қызметі өзінің даму барысында бірқатар сатылардан өтеді. Алдымен, адамда қылмыс жасау  ниеті пайда болады. Ол алдына белгілі  бір мақсат қояды, оған қол жеткізу  үшін тәсілдерді, орнын, уақытын ойластырады, қылмыс себебін нақтылайды.

Нақты шешім қабылдап болып, адам дайындық әрекеттерін бастайды, ал содан кейін ойлаған әрекетін тікелей орындауға кіріседі. Кейбір жағдайларда адам ойлаған ісін бірден орындауға кіріседі (мысалы, жасырын  пәтерге кіріп бағалы заттарды алады). Мұндай әрекеттер аяқталған қылмысты құрайды: (мысалы, ұрлық). Басқа жағдайларда, адам қылмыс жасауға алдын ала  дайындалады (мысалы, көшірме бедер  арқылы кілт жасау, пәтер қожайындарының келу, кету мерзімдерін анықтау), немесе қылмыстың өзін жасауға кіріседі (мысалы, дайындалған кілттермен пәтер  есігін ашады, бірақ сигнал беру жүйесініңқосылғанын  білмейді). Бұл екі жағдайда да қылмыс аяқталмай қалады. Осы әрекеттердің барлығы қылмыс жасау сатылары деп  аталады.

Қылмыс жасау сатылары қасақана қылмыстың дамуының белгілі  бір сатылары. Заңда үш саты белгіленген: қылмысқа дайындалу; қылмыс жасауға  оқталу; аяқталған қылмыс.

Қылмысқа дайындалу —  бұл адамның қылмыс жасау құралдары  мен қаруларын іздеуі, дайындауы  немесе ыңғайлары қылмыс жасаушыларды іздеуі, қылмыс жасауға не байласу  немесе қылмыс жасауға қасақана басқа  да қолайлы жағдлйлар жасауы, егер қылмыс мұндай жағдайда адамның еркінен  тыс мән-жайларға байланысты аяғына дейін жеткізілмесе. Қылмыс құралдарын сатып алу тәсілдері заңды  болуы қаруды заңға сәйкес сатып  алу, сыйлық ретінде алу, немесе заңсыз да болуы мүмкін: қаруды, мөрлерді, кілттерді  және т.б. ұрлау.

Дайындау — бұл шикізаттардан  қылмыс жасау үшін қарулар мен  құралдардың жартылай фабрикаттарын  жасау.

Бейімдеу — заттарды өңдеу, сол арқылы олар қылмыс жасау үшін жарамды болады (мысалы, кілттің  түрін өзгерту).

 

Бірге қылмыс жасаушыларды іздеу басқа адамдармен танысу немесе таныстықтарын жалғастыру, оларды нақты  қылмыс жасауға итермелеу, әрқайсысының рөлін талқылау және т.б. тұрады. Іздеу  тәсілдері ретінде уәделесу, қорқыту, бірге баюға уәде беру, бопсалау қолданылуы мүмкін. Қылмыс жасауға  сөз байласу, қылмыстық жауапкершілік  жасына толған екі немесе одан да көп  адамдардың бірге қылмыс жасауға  сөз байласуларын көздейді. Қылмыс жасау үшін басқа да шарт-жағдайлар  жасау әр түрлі әрекеттерден көрінуі  мүмкін. Мұндай әрекеттер ойға алған  қылмыстың жоспарын жасаудан, пәтер  иелерінін кету, келу уақытын аныктаудан, белгі беру жүйесінің бар жоқтығын білуден және т.б. сипатталады. Мұндай әрекеттерді шамалап, тізімін беру мүмкін емес.

Субъективтік жағынан  қылмысқа дайындалу тек тікелей  қасақаналықпен жасалады. Қылмысқа қылмыс нәтижесің тілемей дайындалуға  болмайды. Қылмысқа оқталу деп —  адамның еркінен тыс мән жайларға байланысты, аяғына дейін жеткізілмеген  жағдайда адамның қылмыс жасауға  тікелей бағытталған қасақана әрекеті  немесе әрекетсіздігі танылады.

Қастандық қылмыс жасауға  тікелей бағытталған әрекеттерден тұрады, ол адамның қылмыстық нақты  құрамының объективтік жағын  орындай бастағанын немесе орындап  болғанын білдіреді. Адам өлтіруге қастандық  жасағанда, мысалы, адам жәбірленушіге  оқ атуға оқталады немесе атқанымен  мүлт кетеді, ұрлық жасағанда құлыпты  бұза бастайды. Көпшілік жағдайда қастандық  әрекет жолымен жасалады (соққы беру, у беру, оқ ату және т.б.) Жеке жағдайларда  қастандық әрекетсіздікпен де жасалуы  мүмкін (мысалы, анасы жаңа туған  баласын өлтіру үшін, оған емшек  сүтін бермей қояды).

Аяқталған қылмыс. Егер адам жасаған әрекетте қылмыс құрамының  барлық белгілері болса, онда қылмыс аяқталған болып есептеледі. Кейбір қылмыстар белгілі бір қоғамға  қауіпті жағдай туғызғында ғана аяқталған  болып есептеледі. Яғни, бұл қылмыстың  материалдық құрамы (мысалы, адам өлтіру өлім туындаған жағдайда аяқталған  деп есептеледі. Егер өлім болмаса, онда адам өлтіруге қастандық жасау  болып табылады). Ал басқа қылмыстар  әрекетті жасаған сәттен бастап (әрекет немесе әрекетсіздік) қоғамға қауіпті  салдардың туындағанынан немесе туындамағанынан тыс аяқталған  болып есептеледі (мысалы, қарақшылықта шабуыл жасау фактісінің өзі, адам мүлікті  алған, алмағандығына қарамастан, аяқталған  қылмыс құрамын құрайды).

 

Кейбір қылмыстар әрекетті жасау сәтінен бастап емес, дайындау немесе қастандық сатысында-ақ аяқталған  болып есептеледі (мысалы, бандитизм  банды шабуыл жасаған кезде емес, оны ұйымдастырған сәтте аяқталған  болып есептеледі

Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды және қылмысты-құқылық  нормалардың бәсекелестігі барысында  қылмысты саралау

 

          Қылмысқа қатысушылық түсінігі

   Қазақ КСР-ның 1959 жылғы Қылмыстық кодексінің және  Қазақстан Республикасының 1997 жылғы  жаңа ҚК-нің нормаларын салыстырмалы  түрде талдау топтық белгі  жаңа ҚК-тің Ерекше бөлімінің  120 бабында сараланған белгі ретінде  ескерілген болса, Қазақ КСР-ның  ескі ҚК-інде ол тек 30-бапта  құрастырылған. Бұл топтанып қылмыс  жасаудың қоғамдық қауіптілігінің  өсе түскендігін дәлелдейді.

Қатысушылық қылмыстық жауаптылықтың  қандайда болмасын ерекше негіздемелерін туындатпайды. Қылмыстық кодекстің 3- бабында бекітілген қылмыстық  жауаптылық негіздері қылмыс бірнеше  тұлғаның күш біріктіруші арқылы жасауы жағдайына да толықтай тиісті болды. Алайда қатысумен жасалған қылмыстың  қылмыстық жауаптылығы және оның қажетті элементтерінің бірі – қылмысты саралау өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Олар негізінен төмендегіден тұрады.

      Ұйымдастырушының, айдап салушының немесе көмектесушінің  іс-әрекеттерін саралау көп жағдайда  орындаушының әрекетіне (әрекетсіздігіне)  тәуелді болады. Себебі тек соның  әрекеттерінде ғана жасалғаны  үшін барлық қатысушылар жауаптылыққа  тартылуы тиісті қылмыс құрамының  белгілері болады. Қылмыстық құқықта  қылмыс жасаған әрбір адамның  жеке жауаптылығы принціпі болғанымен  ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші  сияқты қатысушылардың іс-әрекеттерін  орындаушының іс-әрекеттерінен бөлек  қарастыруға болмайды.

Қатысушылар (ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесуші) мен  орындаушының жүзеге асыруға деген  дәрежесі, басқа қатысушылардың да жауапкершілігін шешу туралы мәселеге тікелей ықпал ететіндей болуы  қарастырылады. Мысалы, егер орындаушы  оған байланысты емес себептермен қылмыстық  әрекетін оқталу сатысында тоқтатын болса онда барлық қалған қатысушылары да қылмысқа оқталғаны үшін қылмыстық  жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Қатысушылардың әрекетін саралау ең алдымен қылмысты бірнеше тұлға бөліп жасау процесінде оның атқарған рөліне тәуелді яғни қылмыстық топты құра отырып, олар қандай мақсат көздеді және қатысушылар арасындағы өзара байланыстың сипаты қандай, олардың арасында алдын ала сөз байласу болдыма, қылмысқа қатысушылардың қандай түрі қатысқаны, қатысудың нысаны және қатысушының түрі есепке алына отырып шешіледі.

 Қазақстан Республикасының  қылмыстық кодексінде қылмысты  қатысушылықпен жасау құрамының  сараланған түрі ретінде қатысудың  нысанына тәуелді төмендегідей  болып бөлінген: қылмысты адамдар  тобының жасауы 6-бапта, алдын  ала сөз байласқан адамдар  тобының жасауы 49-бапта, қылмысты  ұйымдасқан топтың жасауы 63 бапта  және қылмысты қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) жасауы Ерекше  бөлімнің 2 бабында қарастырылған.

Қылмыстық топ болып жасаудың (қатысушылықтың бірінші нысаны) барысында  қылмыстың барлық қалыптасушылары  ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабы бойынша ҚК-тің 28 бабына сілтеме  жасалмай жауаптылыққа тартылатыны  белгілі себебі олардың барлығы  қылмыстың бірігіп орындаушылары  болып табылады. Орындаушы түсінігін  дұрыс ұғыну және анықтау адамдар  тобымен жасалған қылмысты дұрыс  саралауда үлкен маңызға ие болады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының  жаңа ҚК-де орындаушы ұғымы кеңейтіліп оған тек қылмысты тікелей жасаған  тұлға ғана емес, басқа тұлғаларымен бірге оның жасалуына тікелей  араласпаған тұлғаларда жатқызылады. Ондай адамдарға ұрлық жасау  барысында пәтерге кірмеген және ұрланған заттарды алып шықпаған көшеде тұрып қылмыс жасау орнында бөгде  адамдардаң болмауын, адамдар тобымен  жасалған қылмысты ешкімнің көрмеуі  мақсатымен қадағалап тұрған адамды жатқызуға болады.

Қылмысқа қатысушылықтың бірінші нысанында қатысушылардың әрқайсысы қылмыс құрамының объективтік  жағымен қамтылатынын әрекеттерді  орындауға қатысады немесе толық  көлемінде не белгілі шамада орындайды. Қылмысты бір тұлғаның жасауынан  айырмашылығы топтық қылмыста қылмыс тобының қатысушылары үшін ортақ  болатын объективтік жақтың белгісін құрайтын бір әрекетті орындау үшін өзінің күштерін біріктіретін бірігіп  орындаушы тұлғалар қатысады. Оның барысында кейбір бірігіп орындаушылар қылмыстың объективтік жағының  барлық белгілерін толық кірістіретін әрекеттерді жасауы, ал басқалары бұл белгілердің тек кейбір бөлігін жасайтын жағдай кездесуі мүмкін.

Орындаушылардың әлде біреуінің  іс-әрекеті қылмыс құрамының объективтік  жағының барлық белгілеріне ие болмаған кезде, қылмысты сарлау мәселесі бойынша  талас жиі кездеседі. Бұндай жағдайда қылмысты дұрыс саралау берілген тұлғаны бірігіп орындаушы немесе қылмысқа көмектесуші деп танудан  тәуелді болады. Олардың арасына  айырым қою жиі қиындық келтіреді  және топтық қылмыстарды саралаудағы  қателіктердің себебі болады.

   Негізінен көмектесу  әрекеттері қылмыстың объективтік  жақтарын орындау бастағанға  дейін сонымен қатар оның орындалуы  барысында, алайда қылмыс аяқталғанға  дейін жүзеге асырылады. Егер  көмектесуші қылмыстың жасалуы  барысында қылмыстың объективтік  жағын құрайтын әрекеттердің  орындалуына көмектесетін болса  егер ол болар-болмас деңгейде  болсада бірігіп орындаушылық  ретінде қарастырылуы тиіс. Істерді  тергеу және сот тергеуі барысында  тікелей орындаушы болып табылмайтын  тұлғаның іс-әрекетін қалай саралау  керектігі жөнінде мәселе пайда  болады: адамдар тобымен жасалған  немесе бір тұлғамен жасалған  қылмыс ретінде бағалау туралы  Қазақсатан Республикасы Жоғарғы  Сотының Пленумы қаулыларында  бұд сұрақтарға жауап берілген.