Ақшаның мәні мен атқаратын қызметі

     Қазіргі уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда, бірақ одан әлі  нәтиже жоқ. Енгізілген шарты есептесу бірліктерінің (СДР, ЭКЮ) өзіндік меншікті құндары жоқ, сондықтан да олар толыққанды түрде дүниежүзілік ақшаның қызметін атқара алмайды. Бұл қызметті тек қана алтын нарығындағы операциялар арқылы алтын атқарады. 

1.3. Мемлекеттің ақша  жүйесінің басты  құралы теңге 

      Ұлттық  валюта теңге дайын болды. Оны  айналымға жіберу жұмысымен қатар, алда өз тиынымызды шығару мақсаты  тұрды. Біздің суретшілер теңгені шығарумен  айналысқан кезде, біздер біраз мемлекеттерде  болып, немістің «Гребнер» компаниясына тоқтаған болатынбыз. Бұл – тиын соғатын бүгінгі заманғы озық жабдықтармен жабдықталған фирма. Бұл  шешімді Ерік Асанбаевпен келісе отырып, монета сарайы үшін орын іздедік. Өмір бойы түсті металлургия саласында  жұмыс істеген академик Сауық  Тәкежанов Өскемендегі күшті  конструкторлық бюросы бар заводты  еске салды. Бұл Кеңестер Одағының энергетиктері  үшін ядролық отын шығаратын жалғыз әрі жабық өндіріс орны болып  шықты. Бұл өңірде сонымен қатар, металлургия заводтары мен мырыш, мыс, күміс кен орындары көп. Ал тиын шығару үшін мұның бәрі қажет.мемлекет басшысы бұл таңдауды мақұлдап, Өскеменде  монета сарайын құруға рұқсат берді.

      Біздер  Германиядан технология, жабдықтар  әкелдік. Металлургтер қорытпа іздей  бастады. Оның бірнеше үлгісі ұсынылды. Тиын миллиондаған қолдан өтеді, оның өзіндік құны жоғары болмауы, оны  шығаруы рентабельді болуы тиіс, сондықтан, қорытпаның сапасына бірнеше  талаптар қойылды. Конструкторлар мен  металлургтердің алғашқы жасаған  тиындары ол талаптарға бірден жауап  бере қоймаса да, соңында металл қоспасы табылды.

      Үлбіде  тиын шығаратын желі дайын болғанымен, көпшілік ұлттық валютаны шығаруға дайындығымызды біліп қояды деп қауіптенгендіктен, оны шығара алмадық. Себебі, біз мұны ерте жария ете алмайтын едік. Сондықтан, қыркүйек айында Президент шешім  қабылдаған кезде, теңгенің металлдан  жасалған бөлігі дайын болмады.

      20 теңгелік металл ақша алғаш  рет Германияда соғылып шығарылды.  Тіпті алғашқысын, Ғ.Байназаров өзі  соқты. Қазақстандық жұмыс тобының  әрбір мүшесі станокта жұмыс  істеп көрді. Сол кезде Грегорий  Марченко тиынның соншалықты  үлкен екендігін сұраған болатын.  Ол кезде бұл өзіндік құны  және басқа да көрсеткіштер  жағынан өзін ақтап шыққан  болатын. Ең бастысы біз прессті  сынаудан өткіздік. Қазір 20 теңгелік  тиын көлемі жағынан бұрынғыдан  анағұрлым кіші, соған орай металл  шығыны да азайды.

      Ұлттық  валютаға көшу механизмін жасау үшін мемлекеттік комиссия құрылды. Құжаттардың  бір бөлігін комиссия, енді бір  бөлігін ұлттық банк әзірледі. Қажетті  нормативті құжаттардың барлығы  он сегіз күннің ішінде дайын болды. Тек тек ақша айырбасын жария  етіп, іске көшу қалды. Дегенмен, қайталап айтамын, металл түріндегі валюта дайын  болмады. Суретшілер дизайнды дайындап, үш ауысымда жұмыс істеліп, бір ай ішінде қағаз тиындар әзір болды.

      Ақша  мен монета он күн ішінде, ақша айырбасына 2-3 күн қалғанда облыстарға жеткізілді. Сонымен, қарашаның ортасына қарай  ұлттық теңгемізге көшідің барлық әзірлік  жұмыстары аяқталды. Ақшаны жеткізу  аяқталып біткен соң 1993 жылдың 13 қарашасында  республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаев  теледидардың кешкі жаңалықтарында ұлттық валютаның енгізілетінін  жария етті.

           Теңге 1993 жылдың 15 қарашасында  ресми түрде өмірге жолдама алып, айналымға табыспен енгізілді. 1 АҚШ  долларына шаққанда 4,75 есебінен теңгенің алғашқы бағамын белгіледі. 500 кеңестік сом 1 теңгеге айырбасталды. Ұлттық банк басқармасының мүшелері айырбас  бағамын 1:1000 алуды ұсынған еді. Осы  негізде алу қажет болатын. Бірақ, біздің дегеніміз болмады. Ал мемлекеттік  комиссия қабылдаған бағам кейін  ұлттық валютаның беделіне нұқсан келтіргені белгілі. Алғашқы екі жылда төмен  құлдырады. Оқасы жоқ. Ең бастысы  іс бітті. Теңге біздің экономикамыздың, мемлекеттің ақша жүйесінің басты  құралына осылайша айналды.

 

      2. Ақша сұранымы  мен ақша табысының  жылдамдығының түсініктері.

     2.1. Ақша сұранымы  теориясы

     Ақша  дегеніміз – төлем немесе халықаралық  айырбас құралы. АҚШ – та ақша қорының негізгі өлшемі – валюта және тексеріліп тұратын депозиттер немесе М1 болып табылады. Бұл ақшаны халық бір нәрсе сатып алу  үшін жұмсайды. 1989 жылдың орта шенінде  М1 – АҚШ – та 800 миллиард доллар болды.

     Ақша  сұранымын талқылағанда біз оны  нақты баланстарға сұраным тұрғысынан қараймыз. Бұдан мынадай тұжырымдар шығады: ақша сұранымы жеке адамдардың иемденетін ақшаларының сатып алу  қабілетіне байланысты:

     1. Нақты ақша сұранымы баға деңгейі  өскен кезде өзгеріссіз болады, соған сәйкес процент мөлшерлемесі, нақты табыс, нақты байлық та  өзгермейді.

     2. Номиналды ақша сұранымы баға  деңгейімен бірдей артады. Онда  жоғарыдағыдай өзгерістер болмайды.

     Ақша  экономикасында активтердің алуан  түрі кездеседі, яғни валютадан түрлі  қағаздар жиынтығы ақшаны құрайды. Осы  активтердің қайсысын ақша деуге  болады? Негізінен 4 түрлі жиынтығы бар: валюта, М1, М2 және М3.

     Кесте – 1

     Ақша  жиынтықтары

Бөлімдер	М1	М2	М3
Айналымдағы валюта	х	х	х
Саяхатшының чектері	х	х	х
Коммерциялық  банк сұранымындағы депозиттер	х	х	х
NOW (сатып  алуға болатын тапсырыс) есебі	х	х	х
ATS (автоматты  аудару қызметі) есебі	х	х	х
Үнемдеу мекемелерінде
Сұранымындағы депозиттер (өзара жинақтау банкінде)	х	х	х
NOW есебі	х	х	х
ATS есебі	х	х	х
Кредитті  акция баланстары	х	х	х
Коммерциялық  банктерде
Тез арада (қайта сатып алу келісімі RP)	х	х	х
Қысқа мерзімді депозиттер (100,000 долл. Аз)		х	х
Сақтық  кассасындағы депозиттер		х	х
Үнемдеу мекемелерінде
Сақтық  кассаларындағы депозиттер (өзара жинақтау банкінде және S&LS)		х	х
Қысқа мерзімді депозиттер (100,000 долл. Аз)		х	х
Басқаларында
Тез арадағы  еуродоллар депозиттер		х	х
Ақша  нарығындағы өзара қордағы акциялар		х	х
Коммерциялық  банктерде
Ұзақ  мерзімді депозиттер			х
Қайта сатып алу мерзімі			х
Үнемдеу мекемелерінде
Ұзақ  мерзімді депозиттер			х
Қайта сатып алу мерзімі			х
1988 ж.  Желтоқсанда жалпы айналымға  миллиард. долл. - мен	790	3,069	3,919

          

        2.2. Ақша табысының  жылдамдығы мен  сандық теориясы.

      

     Ақша  табысының жылдамдығы дегеніміз  – ақша қорының жыл сайын айналымда  болып, жылдық табысты қаржыландыратын  уақыт мөлшері. Ол ЖҰӨ - нің ақша қорының  коэффициентіне тең.

     Табыс жылдамдығы былай аяқталады:

     V=YN / M

     Яғни, ол – номиналды табыс коэффициентінің  номиналды ақша қорына қатынасы. Бұл  теңдеуді балам түрде жазатын  болсақ, YN (номинал ЖҰӨ) баға деңгейіне  тең болып, нақты табысқа Y көбейтіледі. Сонымен:

     M X V = P X Y

        

Сандық  теория

     Соңғы теңдеу сан теңдеуі болып саналады, ол баға деңгейі мен өнім деңгейін ақша қорына қосады. Сан теңдеуі  біртіндеп ақшаның сандық теориясы деп аталады. Бұл жерде V – табыс  жылдамдығы және Y - өнім деңгейі тұрақты  болады. Нақты өнімнің тұрақты  болуы экономикалық жұмыспен толық  қамтамасыз етілуіне байланысты. Егер V мен Y тұрақты болса, онда баға деңгейі  ақша қорына пропорционалды болады. Сонымен, классикалық сандық теория  - инфляция теориясы болып саналады. Және ол баға деңгейі ақша қорына пропорционалды екенін дәлелдейді:

      P = V X M / Y

     Жылдамдық және саясат

     Саясатта  жылдамдыққа дұрыс мән берілген. Оны мына теңдеуді қайта жазу арқылы байқауға болады.

     YN=  M х V

     Берілген  номиналды ақша қоры мен жылдамдық  арқылы ЖҰӨ - нің номиналды деңгейін білеміз. Бұдан ары, егер жылдамдық  тұрақты болса, ақша ұсынымындағы өзгеріс  номиналды табыстағы өзгерістерге пропорционалды болады. Ақша қорына әсер ете алмаған кез келген саясат, соның ішінде фискальды саясат табыс  деңгейіне әсер ете алмайды.

     Тұрақты жылдамдық туралы мәселе қозғалғанда  ақша сұранымы да ескеріледі. Жылдамдық  түсінігі өте маңызды, себебі ол –  ақша сұранымы туралы әңгімелеудің ыңғайлы  жолы.

     M /P = L (i, Y).

      

      

 

      Мәлімет көрсетіші

     Төмендегі кестеде 1982 жылы сағат 1,00 – де белгіленген PGNP – ЖҰӨ  - нің дефляторы, OWN –  М2 – ден түскен табыс мөлшері, СОММ (айналымдағы кредит-ақша іс-қағазының  мөлшері) – бағалы қағаздар немесе іс-қағаздар мөлшері. 

     Кесте – 2  

	М1	М2	PGNP	V1	V2	OWN	COMM
1960	141.963	310.967	0.309	3.673	1.694	1.393	3.733
1961	146.033	333.400	0.313	3.371	1.644	1.550	2.811
1962	148.667	359.967	0.319	3.922	1.640	2.100	3.124
1963	154.633	391.100	0.324	4.019	1.599	2.342	3.420
1964	161.433	422.100	0.329	4.144	1.586	2.505	3.894
1965	168.533	456.067	0.338	4.312	1.593	2.670	4.281
1966	173.233	477.867	0.350	4.514	1.638	2.720	5.481
1967	184.300	521.367	0.360	4.593	1.622	2.793	5.032
1968	197.833	562.200	0.377	4.694	1.638	2.853	5.842
1969	205.467	586.800	0.398	4.784	1.665	3.130	7.831
1970	215.800	622.733	0.420	4.855	1.684	3.163	7.714
1971	230.233	706.667	0.444	4.940	1.632	3.248	5.045
1972	249.600	797.100	0.465	5.071	1.594	4.023	4.633
1973	263.967	854.633	0.496	5.300	1.626	4.485	8.023
1974	273.500	904.700	0.540	5.469	1.661	3.938	10.152
1975	286.900	1.014.267	0.593	5.677	1.648	4.138	6.235
1976	304.400	1.149.500	0.630	5.997	1.627	4.658	5.236
1977	329.467	1.278.400	0.673	6.217	1.613	5.930	5.542
1978	356.467	1.380.500	0.722	6.492	1.679	7.080	7.942
1979	384.067	1.493.733	0.786	6.725	1.729	8.978	10.920
1980	412.700	1.627.367	0.857	6.889	1.743	7.965	12.658
1981	434.367	1.778.133	0.939	7.181	1.780	6.575	15.352
1982	471.900	1.939.400	1.000	6.990	1.690	7.413	8.878
1983	520.100	2.174.800	1.038	6.768	1.615	6.165	10.097
1984	547.667	2.342.600	1.077	7.005	1.657	5.160	7.954
1985	613.567	2.550.967	1.110	6.843	1.619	4.865	6.495
1986	709.500	2.788.300	1.140	6.370	1.579	5.300	6.681
1987	754.500	2.905.767	1.177	6.081	1.619	6.592	6.243
1988	787.467	3.056.900	1.217	6.268	1.619	6.254	7.656