Химиялық және радиациялық әсерлер

Құрамында кальций  көп өсімдіктер,  құрамында кальций  аз өсімдіктерге қарағанда стронция 90 көп жинайды. Стронций 90 ең көп  мөлшерде майлы дақылдар жинайды.

Радионуклиттердің мөлшеріне тыңайтқыштарда үлес қосады. N 90,  P90 тыңайтқыштары цезий 137-ң 3-4 есе арттырады. Ал егер дал осы  мөлшерде калий тыңайтқыштарын қолданатын болсақ цезий 137-ң мөлшерін 2-3 есе  төмендетеді.

Долмит минералды  тыңайтқышын қолдану стронций 90 өсімдіктерге енуін айтарлықта төмендетеді. Радионуклиттердің астықта жиналуына  органикалық тыңайтқыштар, метереологиялық  жағдайлар әсер етеді. Стронций 90 мен  цезий 137-ң топыраққа енгенен 5 жыл  кейін олардың әсері 3-4 есе төмендейді.

Сондықтан радиануклиттердің  миграциясы көбіне топырақтың типіне, механикалық құрамына, сулы-физикалық  және де агрохимиялық қасиеттеріне байланысты. Радиаизотоптардың сорбциясына  көптеген факторлар әсер етеді, олардың  ең негізгілері топырақтың механикалық  және минерологиялық құрамы. Одан басқа  радиануклиттердің миграциясына метереологияда әсер етеді, яғни жауын-шашын мөлшері.

 

4. Радиоактивті сәулеленудің тірі ағзаларға әсері

 

Жануарлар мен өсімдіктердің  сәулелену сипаты сыртқы, ішкі, аралас болады. Сырткы сәулелену түрінде, сәуле  көзі ағзадан тыс болады. Ең негізгі  сыртқы космостық сәулелену, рентгенді  альфа сәулелер болып табылады.

Ал бетта сәулелері, улкен мөлшерлерде, жануарлар мен  өсімдіктерге әсерін тигізеді. Егер сәулелену  көзі ағзанын ішінде болса, ол ішкі сәулелену деп аталады. Өсімдіктерге радиактивті элементтер қорек заттары  мен жапырақтары арқылы жиналады, ал жануарлар ағзасына олар өсімдікті  қорекпен түседі. Сәулеленудің бұл  түрін аралас деп атайды. Нуклиттердің радиактивті элементтер түрінде  шашрағанда ионды сәулелену пайда  болады. Бұл процесте оңды және теріс  зарятталған элементтер пайда болады.осы  малекулалар кейінен радикалдар мен иондарға бөлінеді. Иондалған  сәулелердің су малекулаларымен  әрекеттесіп, радиолизға ұшырайды, яғни су екі ионға болінеді. Бұл радикалдар бос оттектермен әрекеттесіп  сутекке айналады. Сонымен басқа молекулаларды сәулелендіріп, радиацияға ұшырайды.

Әсіресе ионданған  сәулелерге ДНК мен РНК әлсіз  болып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5. Қоршаған ортада радионуклиттердің миграциялауы

 

Атмосфераға жинақталған  радиактивті заттар айналып келіп  топыраққа жиналады. Бірнеше жыл  өткен соң бұл элементтер астықтар аркылы арқылы адам мен жануарлар  ағзаларына енеді. Апатты жағдайларда, екінші жылына қауіпті заттар топырақ  арқылы өсімдіктерде жиналады.

Топыраққа енген  радиактивті заттар грунт суларына да енеді. Жалпы өсімдіктер радионуклиттерді макро және микро элементтермен  бірге бойына сіңіріп отырады. RU-106, CE-144 ,CO-60 элементтері тек қана өсімдіктердің  тамырларында жиналады. Ал

стронций 90 мен цезий 137-ң өсімдіктердің жоғарғы жақтарында жиналады. Негізінен радионуклиттер өсімдіктердің бұтақтары мен  жапырақтарында жиналады. Ал кейбір жағдайларда  цезий өсімдіктердің тұқыдарында  жиналады. Кейбір тұқымдарда оның мөлшері 10 пайызға дейін болады. Цезий  өсімдіктерде жылдам жылжиды, әсіресе  ол бидайдың құрамында көп.

Қышқыл топырақтарда стронций 90 мен цезий 137-ң жылдамдылығы арта түседі. Кальций және калий  карбонаттарының топыраққа енгізуі  стронций 90 мен цезий 137-ң азайтады.

Ал адам ағзасына радионуклиттердің миграциялауы әр алуан. Олардың едәуір мөлшері адам ағзасына азық түліктер арқылы енеді. Олар мынадай сипатқа ие: топырақ-өсімдік-ауыл шаруашылық жануарлары-ет өнімі-адам. Сонымен қатар радионуклиттер адам ағзасына тыныс алу, тері арқылы да жинақталады. Жалпы адам ағзасына бұл  элементтер тері арқылы 0,0001, тыныс алу  жүйесі арқылы 1, ал ас қорту жуйесі арқылы 1000 бірлікті құрайды.

Сонымен радионуклиттер адам мен жануарлар ағзасына жиналып, олардың денсаулығына кері әсерін тигізеді. Сондықтан да радионуклиттердің  ауыл шаруашылығына әсерін азайту үшін іс-шаралар өтуі тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. Химиялық қарудың жарылу ошағы

 

Химиялық қару дегеніміз жалпылай улау заттарын қолданатын әскери қару. Химиялық улану заттарын  жеткізу үшін зымырандар, бомбалар, снарядтар және т.с.с. құралдар пайдаланады. Улану заттары адамдарды, мал-жануарларды, тірі организмдерді, өзен-көлдерді, су қоймаларын, сол ошақ төңіректерін, егіндерді, өсімдіктерді жояды, қатты зақымдайды.

Улану заттарының жіктелуі келесі белгілермен анықталады:

• зақымданудың клиникалық зақымдау белгілері бойынша улау заттарын 6 топқа бөлуге болады: нервті-салдық әсері (зарин, зоман, V типті заттар); тері жарасы әсері (иприт, люизит), жалпы улану әсері (синильдік қышқыл, хлорциан), тұншықтыру әсері (фосген, фифосген), псикаға әсері (ВZ), тітіркендіру әсері (СS – адамсит, хлорпикрин, хлорацетофен  және т.б.);
• улану заттарының сақталу қасиетіне байланысты, оларды 2 топқа бөледі: сақталмайтындар (синильдік қышқылы, хлорциан, фосген, дифосген), ұзақ сақталатындар (иприт, зоман, V типті заттар), бұлар ұзақ уақытқа (тіпті айлар бойы) дейін улау қасиетін жоғалтпайды;
• соңғы зақымдау нәтижесі бойынша: өлімге алып келеді (иприт, зоман, U типті заттар, синильдік қышқыл және басқалары) және адамдарды уақытша есінен айырады;
• әсер ету уақыты бойынша: тез әсер ететіндер (удың әсері тез арада білінеді (V), жәй әсер ететіндер (әсері бірнеше сағат өткен соң біліне бастауы мүмкін), мысалы, азотты және күкіртті  иприттер, фосген, дифосген;
• қолданылуы ықтимал заттары (V) және фосфорорганикалық заттар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.1. Химиялық  қауіпті обьектідегі апаттар

 

Химиялық өндіріс  халық шаруашылығында кеңінен пайдаланады.Бірақ  кейбір кездерде кішігірім апаттар  орын алуда.Ол апаттар әсерінен химиялық зиянды заттар атмосфераға тасталынып қоршаған ортаны ластауда.Химиялық өндірістің қауіпсіздігі шикізаттың және өнімнің  физика химиялық қасиетіне,қондырғылардың сенімділігіне, технологиялық процестің  сипатына, химиялық зиянды заттардың  сақталу және тасмалдау шарттарына, бақылау құралдардың деңгейі  мен жағдайына, мамандардың профессионалдық  біліктігі мен дайындығына және апатқа қарсы құралдардың тиімділігіне байланысты.Химиялық қауіпті заттардың  тасталуы химиялық ластануға әкеліп соғады. Химиялық қауіпті заттар адам организміне тыныс алу жүйесі және тері арқылы енеді. Химиялық қауіпті  заттар адам организміне жара беттеріне  де кіреді. Химиялық қауіпті заттар адам организміне әсер жағынан 4 қауіпті  классқа бөлінеді:

1. Өте қауіпті.
2. Жоғары қауіпті.
3. Орта қауіпті.
4. Қауіптілігі аз.

 

 

2. Әсері күшті улы заттар (ӘКУЗ)

 

    ӘКУЗ  – шаруашылық мақсатта қолданатын  зат, олардың қалай болса солай  сақтаулы немесе төгілуі адамдарды  жаппай улануына алып келеді.

    ӘКУЗ  – жабық ыдыста қысыммен сақталады.  ӘКУЗ қайнауға бейім, олардың  қайнау температурасы +20⁰С, ал атмосфераға газ немесе бу ретінде бөлінеді, олар үлкен қашықтыққа тарайды. Химиялық зақымдау ошағының көлемі, оның адам терісіне тамшы сұйық түсуі және бумен дем алу нәтижесінде болуы мүмкін.

   ӘКУЗ төгілген  кезде көрсетілген немесе істелінетін  іс-әрекеттер:

• хлор – төгілген кезде (ол ауадан ауыр) ең биік орындарға көтерілу керек;
• аммиак төгілген кезде (ол ауадан жеңіл) тез буланып жоғары көтеріледі, яғни төмен жерлерді таңдау қажет.

  Аммиактан, метилхлоридтен, винилхлоридтен және басқа улы  заттардан тыныс органдарын қорғау  үшін 30-100 минут бойы қорғайтын  противогаз кию керек. Аммиак  суға жақсы жайылады. Осыған орай  суланған мақта-дәке таңғышы көмектеседі.

   Тыныс органдарын  хлордан қорғау үшін өзінің  немес балаңыздың дәретімен шайылған  мата таңғышпен пайдаланамыз.

  Бұл уланғыш  заттардың бәрінен тиімді жеке  және ұжымдық қорғау құралдары  қорғайды.

 

3. Химиялық қауіпті обьектілердегі апатты топтау

 

Химиялық саладағы апаттар 2 категорияға бөлінеді:

• жарылыс салдарынан болған апаттан технологиялық тізбектің және инженерлік қондырғының бұзылуы;
• апат салдарынан қосымша технологиялық және негізгі қондырғылардың зақымдануы.

Химиялық апаттардың топталуы.

1. Жеке.
2. Обьектілі.
3. Жергілікті.
4. Регионалды.
5. Глобальды.

 

Жеке - зақымдағы  улы заттарды атмосфералық ауаға  тастамаған апат.

Обьектілі-зияндығы жоғары улы заттардың санитарлық қорғау зонасының радиусынан аспайтын апат.

Жергілікті-зияндылығы жоғары улы заттардың қоймасының қирауынан туындаған апат.

 Регианалды-зияндылығы  жоғары улы заттардың үлкен  көлемді тасталуына алып келген  апат.

Глобальді-үлкен  химиялық қауіпті өндірістік барлық зияндылығы жоғары улы заттардың  барлық қоймаларының толық қирауының  салдарынан болатын апат (3-сурет).

 

 

 

 

 

 

 

4. Радиациялық және химиялық  барлау құралдары

 

Радиациялық барлау құралдарына ДП-5В, ИМД-21 және т.б. жатады.

Химиялық барлау құралдарына ВПХР, ПХР, ХУЗ, мөлшерін анықтау мүмкіншілігі бар индикаторлық түтікшелер, аспалы газталдағыштар (АГП-1), дозиметрлік бақылау құралдар ИД-1, ИД-11, ДП-22В, ДП-24 және т.б. жатады.

Сонымен қатар, жердегі, ғимараттағы радиация дозасының  қуатын, сондай-ақ, азық-түлікті улы  затпен ластануын анықтау үшін «Мастер-1», «Сосна», «Белла» тұрмыстық дозиметрлері пайдаланады.

 

 

 

 

 

 

 

 

                     5. Қорғану жолдары

 

Ядролық қарудың  ауа толқынның соққысынан, тек  осы күшті есептен салынған баспана  немесе панахана /убежище/ ғана сақтай алады.

Жарықты сәулелену-бұл  жарылыс кезінде болатын сәулелердің  қуаты. Бұның қызуы миллион  градустан /жарылыс басында/ бірнеше мыңға  дейін болады /жарылыстың аяғында/.

Жарықты сәулелену  өте қысқа мерзімде әсер етеді  және тарауы да лезде болады.

Ол күннен әлдеқайда  анық, өткір, ашық сондықтан алыстан  көрінеді. Оның күші бір шаршы/см ауданға  перпендикуляр түсетін сәуленің мөлшерімен өлшенеді.

Сәуленің мөлшері-калориямен анықталады.

Жарық импулсі – 1 кал/см

Жарықты сәулелену  – адам денесін, жан-жануарды күйдіреді, соқыр қылады.

Күйдіру сатысы бірнеше  дәрежеде болады:

1-ші дәрежелі -4 кал/см; -болса, 

2-ші дәрежелі-4-7,5 кал/см;

3-ші дәрежелі -7,5-12 кал/см/тері сыдырылады/;

4-ші дәрежелі -12 жоғары кал/см/терінің күйігі  тереңдеп, жапырақтанып, бөлшектеніп  түседі/.

Жарықты сәулеленуден кез келген жарық өткізбейтін  бөгет қорғау алады: ағаштың көлеңкесі, аула үйдің тасасы. Жауын, тұман, қар  оның әсерін азайтады. Жаз мезгілінде оның әсерінен өрт болуы ықтимал.

Өткір радиация –  ядролық жарылыс сәтінде бөлінетін  нейрондар мен гамма сәулелері. Бұлар қорғана алмай қалған адамдар, жан-жануарлар үшін өте қауіпті. Бұл радиация бары   - сек ғана созылады. Бірақ сәуле ауруларын  туғызу үшін осы уақыттың өзі де жеткілікті.

Алғашқы өткір радиация адамға сезілмейді, оның өткені біраз  уақыттан кейін байқалады. Сәуле  ауруларының ауыр-жеңіл болуы  өткен радиацияның мөлшеріне  байланысты ол сәулелену дозасымен  өлшенеді.

Сәулелену дозасы депқоршаған  ортада  гр затты не  куб.см. көлемді  денені  жоюға кететін қуат мөлшерін айтады. Бұл мөлшер рентген-Рентгеннасымен  куб.см ауада, 0 С-температурада қысымы сынап бағынасымен 760мм болғанда -2,08 млд пар иондардың болу деңгейі.

Өткір радиация-әр түрлі нәрселерден өткенде гамма  сәулелері әлсірейді, неғұрлым кедергі  көп болса, соғұрлым ол әлсірей береді.

Ашық траншея  – 3 есе азайтады

Жабық траншея – 7-10 есе 

Бір қабатты ағаш үй – 3-5 есе 

Бір қабатты тас  үй – 10-15 есе

Жер астындағы үйде – 7-15 /землянка/.

Арнайы дайындалған  жер асты үй – 400 есе

Көп қаталлы үй подвалы  – 100-400 есе 

Арнайы салынған баспана – 1000 есе

Темір бетоннан салынған баспана, шахты, тау қуысы – түгел  қорғайды /еш зиянсыз/.

Радиоактивтік ластану  – жарылыс болған жердегі топырақ, шаң жоғары көтеріліп желмен ыққа қарай жылжи береді де, жол бойы жерге түсіп ласайды – радиоактивті заттар жерге түседі.

Оның 3 зонасы: