Абайдың бірінші қара сөзі

Абайдың қара сөздері/Абайдың жиырма алтыншы  қара сөзі

< Абайдың қара сөздері

Мында өту: шарлау, іздеу

Біздің қазақтың қосқан аты алдында келсе, түсірген балуаны жықса, салған құсы алса, қосқан иті өзгеден озып барып ұстаса, есі шығып бір қуанады. Білмеймін, содан артық қуанышы бар ма екен? Әй, жоқ та шығар! Осы қуаныш бәрі де қазақ қарындастың ортасында  бір хайуанның өнерінің артылғанына  я бір бөтен адамның жыққанына  мақтанарлық не орны бар? Ол озған, алған, жыққан өзі емес, яки баласы емес. Мұның бәрі - қазақтың қазақтан басқа  жауы жоқ, биттей нәрсені бір үлкен  іс қылған кісідей қуанған болып, ана өзгелерді ызаландырсам екен демек. Біреуді ызаландырмақ - шариғатта харам, шаруаға залал, ақылға теріс. Әншейін біреуді ыза қылмақтың несін дәулет біліп қуанады екен? Жә, болмаса, ана ыза болушы соншалық неге жер болып қалады екен?

Жүйрік ат - кейде  ол елде, кейде бұл елде болатұғын  нәрсе, қыран құс та, жүйрік ит те - кейде оның қолына, кейде мұның  қолына түсетұғын нәрсе. Күшті жігіт  те үнемі бір елден шыға ма? Кейде  ана елден, кейде мына елден шығады. Мұның бәрін адам өз өнеріменен жасаған  жоқ. Бір озған, бір жыққан үнемі  озып, үнемі жығып жүрмейді. Соның  бәрін де біле тұра, жерге кіргендей  болып я бір арамдығы, жамандығы  шыққандай несіне ұялып, қорланады  екен?

Енді осылардан  білсеңіз болады: надан ел қуанбас  нәрсеге қуанады һәм және қуанғанда  не айтып, не қойғанын, не қылғанын өзі  білмей, есі шығып, бір түрлі мастыққа кез болып кетеді. Һәм ұялғандары ұялмас нәрседен ұялады, ұяларлық нәрседен ұялмайды. Мұның бәрі - надандық, ақымақтықтың әсері. Бұларын айтсаң, кейбіреуі  «рас, рас» деп ұйыған болады. Оған нанба, ертең ол да әлгілердің бірі болып  кетеді. Көңілі, көзі жетіп тұрса  да, хайуан секілді әуелгі әдетінен бойын тоқтата алмайды, бір тиянақсыздыққа түсіп кетеді, ешкім тоқтатып, ұқтырып  болмайды. Не жаманшылық болса да бір  әдет етсе, қазақ ол әдетінен еріксіз  қорыққанда я өлгенде тоқтайды, болмаса  ақылына жеңгізіп, мұным теріс  екен деп біліп, ойланып өздігінен  тоқтаған адамды көрмессің.

Абайдың қара сөздері/Абайдың жиырма жетінші  қара сөзі

< Абайдың қара сөздері

Мында өту: шарлау, іздеу

(Сократ хакімнің  сөзі)

Бір күні Сократ хакім  бір Аристодим деген ғалым  шәкіртіне құдай табарака уа тағалаға құлшылық қылмақ турасында айтқан сөзі. Ол өзі құлшылық қылғандарға күлуші еді.

- Әй, Аристодим,  ешбір адам бар ма, сенің білуіңше, қылған өнерлері себепті адам  таңырқауға лайықты? - деді.

Ол айтты:

Толып жатыр, қазірет. 
Бірінің атын аташы, - дейді.

Гомерге бәйітшілігі  себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яғни біреудің сыйпатына түспектік, Зевксиске суретшілігі себепті  таңырқаймын, - деп, соған ұқсаған  неше онан басқа өнерлері әшкере болған жандарды айтты.

Олай болса, кім  артықша ғажайыптануға лайықты: жансыз, ақылсыз, құр пішінді жасайтұғын суретші ме? Я жан иесі, ақыл иесі адамды жаратушы ма? - дейді. Соңғысы  лайықты, - дейді, - бірақ ол жаратушы жаратты, өздігінен кез келіп, солай  болып кетпей, басынан біліп істеген  хикметімен болса, - дейді. Жә, пайдалы  нәрсе дүниеде көп, бірінің пайдасы  көрініп, білініп тұрады. Кейбірінің пайдасы анық білінбейді. Соның қайсысын хикмет көресің? - деді. Әрине, әшкере пайдаға  бола жаратылғанын хикмет десек керек  деймін, - дейді.

Жә, олай болса, адамды жаратушы хауаси хамса заһри бергенде, тахқиқ ойлап, олардың пайдасының барлығы  түгел оған мұқтаж боларлығын біліп  бергендігі әшкере тұр ғой. Әуелі  көзді көрсін деп беріпті, егер көз  жоқ болса, дүниедегі көрікті  нәрселердің көркінен қайтып ләззат алар едік? Ол көз өзі нәзіктігінен керегіне қарай ашып, жауып тұруы  үшін қабақ беріпті. Желден, ұшқыннан қаға берсін болуы үшін кірпік беріпті. Маңдай теріні көзден қағып тұруға керек болғандығынан, басқа тағы керегі бар қылып қас беріпті. Құлақ болмаса, не қаңғыр, не дүңгір, дауыс, жақсы үн, күй, ән – ешбірінен  ләззаттанып хабар ала алмас  едік. Мұрын иіс білмесе, дүниеде  не тәтті, не қатты не дәмдінің қайсысынан ләззат алар едік? Бұлардың бәрі біздің пайдамыз емес пе?

Көзді, мұрынды  ауызға жақын жаратыпты, ішіп-жеген  асымыздың тазалығын көріп, иісін  біліп, ішіп-жесін деп. Бізге керегі бар болса да, жиіркенерлік жері бар тесіктерді бұл бастағы ғазиз  білімді жерімізден алыс апарып тесіпті, мұның бәрі хикметпен біліп істелгендігіне дәлел емес пе? - депті. Сонда Аристодим  тахқиқ ойлап тексергенде, адамды жаратушы артық хикмет иесі екендігіне һәм  махаббатыменен жаратқандығына шүбәсі қалмады. Олай болғанда және не ойлайсың, һәмма мақұлыхатты жас балаларына елжіретіп, үйірілтіп тұруын көргенде уа һәмма мақұлыхаттың өлімін жек  көріп, тіршілікте көп қалмақшылығын  тілеп, ижтиһад қылуын көргенде, өсіп-өнуінің  қамында болудан басқа істі аз ойламақтары - бұларының бәрі жұрт болсын, өссін, өнсін үшін. Солардың бәрін  жаратқанда көңілдерін солайша ынтықтандырып  қойғандығы һәм мұның бәрі жақсы  көргендігінен екенін білдірмей  ме? - дейді.

Ей, Аристодим! Қалайша  сен бір өзіңнен, яғни адамнан  басқада ақыл жоқ деп ойлайсың? - еді. - Адамның денесі өзің жүрген жердің бір битімдей құмына ұқсас емес пе? Денеңде болған дымдар жердегі сулардың бір тамшысындай емес пе? Жә, сен  бұл ақылға қайдан ие болдың? Әрине, қайдан келсе де, жан деген нәрсе  келді де, сонан соң ие болдың. Бұл ғаламды көрдің, өлшеуіне ақылың жетпейді, келісті көрімдігіне һәм  қандай лайықты жарастықты законімен  жаратылып, оның ешбірінің бұзылмайтұғынын  көресің. Бұлардың бәріне таңғажайып қаласың  һәм ақылың жетпейді, осылардың бәрі де кез келгендікпен бір нәрседен жаралған ба, яки бұлардың иесі бір  өлшеусіз ұлы ақыл ма? Егер ақылменен  болмаса, бұлайша бұл есебіне, өлшеуіне ой жетпейтұғын дүние әрбір түрлі  керекке бола жаратылып һәм бір-біріне себеппен байланыстырылып, пенденің ақылына  өлшеу бермейтұғын мықты көркем законге қаратылып жаратылды, - дейді.

Ол айтты:

Тахқиқ бұл айтқаныңның  бәрі рас, жаратушы артық ақыл иесі екендігі мағлұм болды. Ол құдайдың ұлықтығына іңкәрім жоқ. Бірақ сондай ұлық құдай  менің құлшылығыма не қылып мұқтаж болады? - деді.

Ей, Аристодим! Қате айтасың. Мұқтаж болмағанда да, біреу  сенің қамыңды жесе, сенің оған қарыздар екендігіңе де ұстаз керек  пе? - деді.

Аристодим айтты:

Ол менің қамымды  жейтұғынын мен қайдан білем? - деді.

Жә, олай болса һәмма  мақұлыққа да қара, өзіңе де қара, жанды бәрімізге де беріпті. Жанның жарығын бәрімізге де бірдей ұғарлық  қылып беріп пе? Адам алдын, артын, осы күнін - үшеуін де тегіс ойлап  тексереді. Хайуан артын, осы күнін  де бұлдыр біледі, алдыңғы жағын  тексермекке тіпті жоқ. Хайуанға берген денеге қара, адамға берген денеге қара. Адам екі аяғына басып тік  тұрып, дүниені тегіс көрмекке, тегіс  тексермекке лайықты һәм өзге хайуандарды құлданарлық, пайдасын көрерлік лайығы бар. Хайуанның бірі аяғына сеніп жүр, бір өзіңдей хайуанды құлданарлық лайығы жоқ. Адам өзі өзіне сенбесе, адамды да хайуан секілді қылып жаратса, ешнәрсеге жарамас еді. Хайуанға адамның ақылын берсе, мұнша шеберлік, мұнша даркарлік, бір-біріне ғылым үйретерлік шешендік салахият ол денеге лайықты келмейді. Қай өгіз шаһар жасап, құрал жасап, неше түрлі сайман жасап, сыпайылық шеберліктің үдесінен шығарлық қисыны бар? Бірақ адам баласы болмаса, бұл ғажайып ақылды және ғажайыппен жасаған денеге кіргізіп, мұнша салахият иесі қылғаны хиқметпенен өзге хайуанға сұлтан қылғандығына дәлел емес пе? Ол дәлел болса, адам баласын артық көріп, қамын әуелден алланың өзі ойлап жасағанына да дәлел емес пе? Енді адам баласының құлшылық қылмаққа қарыздар екені мағлұм болмай ма? - депті.

Абайдың қара сөздері/Абайдың жиырма сегізінші  қара сөзі

< Абайдың қара сөздері

Мында өту: шарлау, іздеу

Ей, мұсылмандар! Біреу  бай болса, біреу кедей болса, біреу ауру, біреу сау болса, біреу  есті, біреу есер болса, біреудің көңілі жақсылыққа мейілді, біреудің көңілі жаманшылыққа мейілді - бұлар неліктен десе біреу, сіздер айтасыздар: құдай тағаланың  жаратуынан яки бұйрығынша болған іс деп. Жә, олай болса, біз құдай тағаланы айыбы жоқ, міні жоқ, өзі әділ деп  иман келтіріп едік. Енді құдай тағала бір антұрғанға еңбексіз мал береді екен. Бір құдайдан тілеп, адал еңбек  қылып, пайда іздеген кісінің  еңбегін жандырмай, қатын-баласын  жөндеп асырарлық та қылмай, кедей  қылады екен. Ешкімге залалсыз бір  момынды ауру қылып, қор қылады екен. Қайда бір ұры, залымның денін  сау қылады екен. Әке-шешесі бір екі  баланың бірін есті, бірін есер қылады екен. Тамам жұртқа бұзық  болма, түзік бол деп жарлық шашып, жол салады екен. Түзікті бейішке  шығарамын деп, бұзықты тозаққа  саламын деп айта тұра, пендесінің біреуін жақсылыққа мейілдендіріп, біреуін жаманшылыққа мейілдендіріп, өзі құдайлық құдіретімен біреуін  жақсылыққа бұрып, біреуін жамандылыққа бұрып жіберіп тұрады екен. Осының бәрі құдай тағаланың айыпсыз, мінсіз ғафур рахимдығына, әділдігіне лайық  келе ме? Жұрт та, мүлік те - бәрі құдайдың өзінікі. Бұл қылғанын не дей аламыз? Өз мүлкін өзі не қылса қыла береді. Оны айыпты болады дей алмаймыз десең, ол сөзің құдай тағаланың айыбы, міні жоқ емес, толып жатыр, бірақ  айтуға бата алмаймыз дегенің емес пе? Олай болғанда, пенде өз тырысқандығыменен  не табады? Бәрін қылушыға қылдырушы  өзі екен. Пенде пендеге өкпелейтұғын ешнәрсе жоқ. Кім жақсылық, кім  жамандық қылса дағы құдайдан келген жарлықты қылып жүр екен дейміз бе? Құдай тағала әрбір ақылы бар  кісіге иман парыз, әрбір иманы бар  кісіге ғибадат парыз деген екен. Және де әрбір рас іс ақылдан қорықпаса  керек. Жә, біз енді ақылды еркіне жібермесек, құдай тағаланың ақылы бар  кісіге иман парыз дегені қайда қалады? «Мені таныған ақылменен таныр» дегені қайда қалады? Дініміздің бір  жасырын тұрған жалғаны жоқ болса, ақылды, оны ойлама дегенімізге пенде  бола ма? Ақыл тоқтамаған соң, діннің өзі  неден болады. Әуелі иманды түзетпей жатып, қылған ғибадат не болады? Жоқ, сен жақсылық, жамандықты жаратқан - құдай, бірақ қылдырған құдай  емес, ауруды жаратқан - құдай, ауыртқан құдай емес, байлықты, кедейлікті жаратқан - құдай, бай қылған, кедей қылған құдай емес деп, нанып ұқсаң болар, әйтпесе - жоқ.

Абайдың қара сөздері/Абайдың жиырма тоғызыншы  қара сөзі

< Абайдың қара сөздері

Мында өту: шарлау, іздеу

Біздің қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығы  да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғыны да бар.

Әуелі «Жарлы болсаң, арлы болма» дейді. Ардан кеткен соң, тірі болып жүрген құрысын. Егер онысы  жалға жүргеніңде жаныңды қинап  еңбекпенен мал тап деген сөз  болса, ол - ар кететұғын іс емес. Тыныш  жатып, көзін сатып, біреуден тіленбей, жанын қарманып, адал еңбекпен мал  іздемек - ол арлы адамның ісі.

«Қалауын тапса, қар жанады», «Сұрауын тапса, адам баласының  бермейтіні жоқ» деген - ең барып тұрған құдай ұрған сөз осы. Сұрауын  табамын, қалауын табамын деп  жүріп қорлықпенен өмір өткізгенше, малды не жерден сұрау керек, не аққан  терден сұрау керек қой.

«Атың шықпаса, жер  өрте» дейді. Жер өртеп шығарған атыңның несі мұрат? «Жүз күн атан болғанша, бір күн бура бол» дейді. Тәңірге жазып, мінбей-түспей арып, шөмеңдеп диуаналықпен бір күн болған буралық неге жарайды?

«Алтын көрсе, періште  жолдан таяды» дейді. Періштеден садаға кеткір-ай! Періште алтынды не қылсын, өзінің көрсеқызар сұмдығын қостағалы  айтқаны. «Ата-анадан мал тәтті, алтынды  үйден жан тәтті» дейді. Ата-анасынан мал тәтті көрінетұғын антұрғанның  тәтті дерлік не жаны бар. Бұлардың бәрінен де қымбат ата-анасын малға  сатпақ ең арсыздың ісі емес пе? Ата-ана  шамасы келсе, михнаттанып мал жиса да, дүниелік жиса да, артымда балаларыма қалсын дейді. Ол ата-ананы малға  сатқан соң, құдайға дұшпандық іс емес пе? Осындай білместікпенен айтылған сөздеріне бек сақ болу керек.

Абайдың қара сөздері/Абайдың отызыншы қара сөзі

< Абайдың қара сөздері

Мында өту: шарлау, іздеу

Қырқын мінсе  қыр артылмайтұғын осы бір  «қырт мақтан» деген бір мақтан бар, сол неге керек, неге жарайды? Ол ар, есті білмейді, намысты білмейді, кең толғау, үлкен ой жоқ, не балуандығы жоқ, не батырлығы жоқ, не адамдығы жоқ, не ақылдылығы, арлылығы жоқ. Мойынын  бұрып қойып: «Өй, тәңірі-ай, қойшы  әрі, кімнен кім артық дейсің, кімнің басы кімнің қанжығасында жүр, ол менің  қазаныма ас салып беріп жүр ме, мен онан сауын сауып отырмын  ба?» - деп бұлғақтап, немесе: «аяғаным жаным ба? Өй, енесін ұрайын, өліп кетпей неге керек? Азар болса атылып, я  осы үшін айдалып кетсем де көнгенім-ақ! Әйтеуір бір өлім бар ма?» - деп  қалшылдайтұғын кісі көп қой.

Өздерің көріп жүрсіңдер, осы айтқан сөз бойына лайық қазақ  көрдіңдер ме? Өлімге шыдайтұғын қазақ  көргенім жоқ, өлімге шыдамаймын деген  де қазақ көргенім жоқ, кеңірдегін ғана көрсетеді-ау: «қиылып қана қалайын» деп. Егер осы сөз бойына лайық  кісі көрінсе, ақылы жоқ болса  да, қайратыменен-ақ кісі айдындыратұғын адам болғаны ғой! Егер шын айғайды  көргенде, кірер жерін таба алмайтұғын дарақы, жұртты осы сөзімен айдындырамын, «мына кәпірден кісі шошитұғын екен»  дегізіп айдындырайын деп айтып  отырған құр домбытпасы болып, босқа  қоқиып отырса, соны не дейміз? Ай, құдай-ай! Жанға мырзалық қылатұғын, ердің  жадағайда-ақ сертке тұрғыштығы, малға  мырзалығы, дүниені бір тиын есеп көрмейтұғын жомарттығы - әртүрлі  белгісі бойынша тұрмас па еді? «Ұялмас  бетке талмас жақ береді» деп, көп былжыраған арсыз, ұятсыздың  бірі дағы.

Абайдың қара сөздері/Абайдың отыз бірінші  қара сөзі

< Абайдың қара сөздері

Мында өту: шарлау, іздеу

Естіген нәрсені  ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі - көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші — сол нәрсені естігенде  я көргенде ғибрәтлану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек; үшінші — сол нәрсені ішінен бірнеше  уақыт қайтарып ойланып, көңілге  бекіту керек; төртінші - ой кеселі нәрселерден  қашық болу керек. Егер кез болып  қалса, салынбау керек. Ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір  қайғыға салыну, я бір нәрсеге  құмарлық пайда болу секілді. Бұл  төрт нәрсе - күллі ақыл мен ғылымды  тоздыратұғын нәрселер.

Абайдың қара сөздері/Абайдың отыз екінші қара сөзі

< Абайдың қара сөздері

Мында өту: шарлау, іздеу

Білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмек керек, білмей іздегенмен табылмас.

Әуелі - білім-ғылым  табылса, ондай-мұндай іске жаратар  едім деп, дүниенің бір қызықты нәрсесіне  керек болар еді деп іздемекке  керек. Оның үшін білім - ғылымның өзіне  ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектіктің өзін дәулет білсең және әр білмегеніңді білген уақытта көңілде  бір рахат хұзур хасил болады. Сол рахат білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да сондай білсем екен деп үміттенген құмар, махаббат пайда  болады. Сонда әрбір естігеніңді, көргеніңді көңілің жақсы ұғып, анық өз суретімен ішке жайғастырып алады.

Егер дін көңілің  өзге нәрседе болса, білім-ғылымды  бір-ақ соған себеп қана қылмақ үшін үйренсең, ондай білімге көңіліңнің мейірімі асырап алған шешеңнің мейірімі секілді болады. Адамның көңілі шын  мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тезірек қолға түседі. Шала мейір шала байқайды.

Екінші - ғылымды  үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек. Бахасқа бола үйренбе, азырақ бахас көңіліңді пысықтандырмақ үшін залал да емес, көбірек бахас  адамды түземек түгіл, бұзады. Оның себебі әрбір бахасшыл адам хақты  шығармақ үшін ғана бахас қылмайды, жеңбек үшін бахас қылады. Ондай  бахас хусідшілікті зорайтады, адамшылықты  зорайтпайды, бәлкім, азайтады. Және мақсаты  ғылымдағы мақсат болмайды, адам баласын  шатастырып, жалған сөзге жеңдірмекші  болады. Мұндай қиял өзі де бұзықтарда болады. Жүз тура жолдағыларды шатастырушы  кісі бір қисық жолдағы кісіні түзеткен кісіден садаға кетсін! Бахас - өзі де ғылымның бір жолы, бірақ  оған хирслану жарамайды. Егер хирсланса, өз сөзімшіл ғурурлық, мақтаншақтық, хусідшілік бойын жеңсе, ондай адам бойына қорлық келтіретұғын өтіріктен де, өсектен  де, ұрсып-төбелесуден де қашық болмайды.

Үшінші - әрбір хақиқатқа  тырысып ижтиһатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айрылма! Егерде ондай  білгендігің өзіңді жеңе алмаса, кімге  пұл болады? Өзің құрметтемеген нәрсеге  бөтеннен қайтіп құрмет күтесің?