Абайдың философиялық ойлары

-align:justify">“Мені” мен  “менікінің” айрылғанын

“Өлді” деп  ат қойыпты өңшең білмес”, - дейді.

   Бұл жерде Абай “адам өлмейді, тек білмейтін кісі ғана тәннен жанның бөлінгенін өлу деп есептейді” деген ой айтып отыр. Бұл пікірін оның көптеген басқа да көптеген пікірлерімен салыстырсақ, Абайдың жанның өлмеуін түсінуі В. Г. Белинскийдің түсінігімен бірдей, Абайша “мені” мен “менікінің” екі түрлі мағынасы бар. “Менікі” дегеніміз адамның денесі, ал “мен” – сол дененің рухани жемісі, өзі өлгенде артта қалдырған ісі, өнері. “Менікі” – дене – өледі, “меннен” айырылады, ал “мен” – дененің рухани жемісі, адамның артына қалдырған игі ісі, өнері өлмейді”. Сондықтан да Абай:

        

“Көп адам дүниеде  бой алдырған,

Бой алдырып, аяғын  көп шалдырған.

Өлді деуге  сия ма, ойлаңдаршы,

Өлмейтұғын артында  сөз қалдырған”, - дейді.

Артында өлмейтұғын мұра қалдырған жанды шынында  да рухани жағынан өлді деп ешкім  де санамайды. Оның көзі жұмылып, жер  қойнына кірсе де, ойы, пікірі, халқына  істеген игі істері өмір сүре бермекші.

“Өлсе өлер табиғат, адам өлмес” – деп Абай енді дүниедегі  өмірден соң тағы мәңгі жасауды  жанның мәңгілік болуын көксейді. Сөйтіп шындап та ахретке, машһарға әзірлене бастайды:

            Дүниеге ынтық, машһарға амалсыздың

              Иманын түгел деуге аузым бармас, - 

деген өлеңдері Абайдың  сол сырын ашып береді. Абай 1897 жылда:

                             Алла деген сөз жеңіл

Аллаға ауыз жол  емес.

Ынталы жүрек, шын көңіл

Өзгесі хаққа  қол емес, -

деген болса, 1902 жылда:

Алланың өзі де рас, сөзі де рас

деп ойы, пікірі аллаға, ахретке берілгендігін тағы мықтап айтып қояды. Сол жылда және:

                          Махаббатпен жаратқан адамзатты

Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті

Адамзаттың бәрін  сүй бауырым деп 

Және хақ жолы осы деп әділетті.

Ғылым мен діннің арақатынасын сөз еткенде де, Абай ғылымды діннен жоғары бағалайды. “Ғылымсыз  ақірет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған қаж  ешбір ғибадат орнына бармайды”, - деп діннің уағыздарын ғылымға  бағындырады.Шын мәніндегі рахат  дінге сенген соқыр сезімде емес, ғылымда, дүниенің әрқилы құбылыстарын білуде, түсінуде, өз білгеніңді халыққа  білдіруде, халыққа түсіндіруде  деп дінді ғылым дәрежесіне түсірсе, “ғылым – алланың бір сипаты, ол ақиқат”, - деп ғылымды құдай  дәрежесіне көтереді.

Абай тек мұсылман дінімен ғана емес, орыс жазушыларының  еңбектері арқылы христиан дінімен  де, Шығыс жазушыларының еңбектері  арқылы буддизммен де таныс болған. Әр түрлі діннен толық хабардар болғандықтан, ол дін мәселелеріне өз заманындағы  ғылыми түсінік тұрғысынан қарауға  ұмтылып, қазақ сахарасында бір  кезде шаманизмнің басым болғандығын, ислам дінін Таяу және Орта Шығыс  пен Қазақстан жеріне араб басқыншылары таратқанын дәлелдейді. “Біраз сөз  қазақтың қайдан шыққаны туралы”  деген мақаласында: “Арабтан Орта Азияға дін исламды үйретушілер көп  әскермен келіп, халықты жаңа дінге  қаратып жүргендерінде, Құтайба  атты кісі Қашқарға дейін келіп, халықты  исламға көндіргенде, бұларда мұсылман болдық депті. Сөйтсе де бұрыннан бақсы-балгерлерге  иланып, отқа, шыраққа табынатын  әдеттерімен исламға тез түсініп  кете алмапты. Ол кезде шала-пұла хат  таныған кісі болса, оны “абыз” дейді екен. Ол “абыз”, демек әуелде шаман дініндегілердің өз молдасына  коятын аты екен. Дүниеде не нәрсенің есебіне көзі жетпесе, сол нәрсені  құдай қылып тұр деп, дін тұтынатұғын  әдеттердің сарқынын біз де кей жерде  көргеніміз бар. Келін түскенде үлкен  үйдің отына май құйып: “От-ана, май-ана, жарылқа” дегізіп бас ұрғызған секілді. “Өлген аруаққа арнадық” деп шырақ жаққан секілді. Жазғытұрым әуелі күн күркірегенде, қатындар шөмішпен үйдің сыртынан ұрып, “сүт көп көмір аз” деген секілді. Бұған ұқсаған көп еді”, - деп  ислам дінін арабтар Орта Азияға әскер күшімен таратқанын, сондықтан  да қазақ ислам дінін тез үйреніп  кете алмағандығын, ал шаманизмнің қалдығы кейінгі кезге дейін созылып келгендігін айтады.Абайдың дін туралы пікірінің тағы бір өзгеше ерекшелігі – халықтар достастығы идеясын ұсыну, өз халқын басқа халықтармен достастыққа шақыру.Маркске дейінгі барлық ойшылдар, социологтар сияқты Абай дін мәселелерін адамгершілікпен тікелей ұштастыра тексереді.

Абайдың құдайды  залымдардың жазалаушысы деп  түсіндіру, әрине, әлсіздік, қарапайымдылық, бірақ тағы да сол заманның тұрғысынан қарағанда оның бұл пікірі – “беттеріне ақыретті ұстап” өмірлерін халықты  алдауға сарп еткен дін иелері мен молдаларға ислам дінінің  өз дәлелдерін қарсы күрес құралы ету тәсілі.Құдай мен адам “ара қатынасы” жөнінде Абайдың пікірін  қорыта айтсақ, ол – деистік бағыттағы  ағартушы. Деизмнің негізгі өкілдері Вольтер (1694-1778), Ж. Ж. Руссо (1712-1778), А. Н. Радищев (1749-1802). Олардың пікірінше, құдай Будда, Христос сияқты жеке адам емес, ол бір ерекше күш, барлық нәрсені ақылға сиымды етіп, бір-бірімен  байланыстырып жаратқан, бірақ табиғаттың, қоғамның жеке адамның күнделікті іс-әрекетіне  араласпайды.

Деизмнің философиялық жүйелердегі алатын орнын анықтай  кеіп, К. Маркс деизм “ыңғайлы да оңай әдіс ретінде діннен арылудан басқа ештеңе де емес”, - дейді.

Абай деизмді  білді ме, білмеді ме кім білсін. Алайда оның дін жөніндегі ойлары осынау ағымның арнасына саяды. Ойшыл  ақынның дін жөніндегі түсінігінің  өз кезеңі үшін прогрестік мәні зор. Біріншіден, Бүкіл Таяу Шығыс пен Орта Азияда және Қазақстанда ислам дінін  үстемдік етіп тұрған заманда Абай дінге шүбә келтіріп, құдай мен  иман, дін - әділеттілік, шындық, адамгершілік, махаббаттың жиынтығы – алланың  өзі, алланың әр түрлі сипаттары, басқадай ештеңе емес деп түсініп, пікірін  батыл айтады. Академик М. Әуезовтың  айтқанындай, Абайдың діні – “ақылды, сыншыл ойдың діні”, “адамгершіліктің діні”, “сыртынан барынша діншіл көрініп отырған өлеңнің өзінде де, Абай ислам дінінің үгіт-өсиетін  өте шартты түрде ғана, шамалы, шақты  жерде ғана керекке жаратады”.

Егер мұсылман ғұламалары ғасырлар бойы “ақыр заман”, “қиямет қайым” дегендерді халық  санасына сіңіріп, табиғат пен қоғам  өміріндегі өзгерістерді, ғылымдағы  жаңалықтарды сол “ақыр заман” мен “қиямет қайымның” таяп келе жатқанының белгісі деп түсіндірсе, Абай ескі заманның орнына жаңа заман, жаман заманның орнына жақсы заман  келеді деп, өз халқын жақсылық атаулыға, білімге бастап: “Сөз түзеледі, тыңдаушым  сен де түзел”, “сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тауып бар қалан”, - дейді.

Абайдың философиялық көзқарастарын сөз еткен кезде, дәл философиялық категориялар төңірегінде  талдау жасап: “сана” мен “материяның”, “рух” пен “табиғаттың”, “ойлау”  мен “болмыстың” ара қатынасын  қалай шешті, қалай түсінді, “материалист пе” әлде “идеалист пе”, (бұл  онтологиялық мәселе) немесе таным  теориясында ойлау мен сезімнің арасын қалай түсінді, “рационалист пе” әлде “сексуалист пе” деген  кесімді сұрақ қойып, оған кесімді  жауап талап ету қажет бола қояр ма екен?

Абайдың сырлы  да қырлы, терең мұрасынан аталған  философиялық категориялырдың алуан  түрлі көріністері мен элементтерін табуға болады, яғни Абайдың дүниеге  көзқарасы бұл сауалдарға тікелей  жауап бермейді, ол таза гносеологиямен шұғылданған жоқ. Абайдағы философиялық көзқарастың негізгі түйін, арнасы моральдық проблемалар төңірегінде  шешімін іздеп, дамиды. Ол өз кезеңіндегі  қоғам мініне наразылық білдіріп, сынап, заманын адамгершілік идеясын  уағыздаумен түзетпек болады. Шынында  да, онтология мен гносеология  жалпы болмыстың философиясы  болса, этика ежелден күнделік өмірдің  философиясы болып саналып келеді. Этика дүниеде, қоғамда қалай  дұрыс өмір сүрудің жолдарын көрсететін, өмірдің мәні неде, қайткенде адам бақытты бола алады, басқа адамдармен қатынасты қалай жасау керек, “ар-ұят”, “намыс”, “борыш”, “міндет”, “жақсылық”, “жамандық” деген не? Міне, осы сұрақтарға жауап беретін  философия ғылымының бір саласы.

Қазақ ағартушыларының  дінге көзқарасын дұрыс түсіну үшін олар өмір сүрген ортадағы табиғат  пен тіршілік, өлім мен өмір, жан  мен тән, адам мен құдай олардың  арақатынастары туралы мәселелер сол  кездегі философиялық ой-пікірлердің, дүниеге көзқарастардың ең негізгі  мәселелері болғанын ескерту қажет.

Дүниеге көзқарастың  мұндай негізгі мәселелері ежелден  дін мен ғылымның, идеализм мен  материализм, дін иелері мен ғалымдардың  талас-тартысында ашылды. Қазақстан  сияқты танымы ғылыми дәрежеге толық  көтерілмеген елде, бұл мәселелерге  ол кезде ешкім дәлелді жауап  беріп, дәйекті шешім айта алмады. Тек танымы ғылыми дәрежеге көтерілген елдерден үлгі алып, халықтың сана-сезімі өсіп, халық ішінен ақыл иелері, ағартушылар  шыға бастаған кезде ғана құдай мен  дүние, табиғат пен адам,өлім мен  өмір туралы ғылыми болжау айтылып, дәйектірек түсінік беріле бастады. Бұл мәселені қоя білудің өзі –бұрынғы қарапайым  түсініктен жоғары сатыға көтерілгендікті  көрсетеді.

Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінің жазылған жылдары  толық анықталмаған. Дегенмен оның өмірге, қоғамға деген көзқарасын анықтауға болады. Біреулер оны түгелдей идеалист санаса, екіншілері оның көзқарасында материализм ұрығы да болды десті.

Абайдың қай кезеңде, дәл қай шығармасынан бастап материалистік  танымға келгенін анықтау қиын. Бірақ  көптеген өлеңдері мен қара сөздерінің арқауы осы материалистік ұғымға негізделген. Мысалы, “Қырық үшінші сөзінде” Абайдың материализмді біршама  түсінгенін байқаймыз. Ал “Жетінші сөзінде” ол тәннен жанды артық бағалаған  еді. 1898 жыл Абайдың философиялық көзқарасының айрықша бір кәмелетке  жеткен кезеңі ме дейміз. Дәл осы  жылы ол Крыловтан он бір мысал  аударып, үлкен сатираға келеді. Сол  тұста ислам дінінің кертартпалығын да қатты сынайды. Осы кезеңде  оның философиялық ойлары да өзінің шарықтау шегіне жеткен сияқты.

“Қырық үшінші сөзінде” Абай жан мен тәнді тұтас  түсініп, адам дүниені бес сезім  арқылы танып біледі дейтін ұғымға келеді: “Адам ұғлы екі нәрсе  бірлән: бірі – тән, бірі – жан .Ол екеуінің орталарында болған нәрселердің қайсібірі жибили, қайсібірі кәсіби оны білмек керек. Ішсем, жесем демектің басы жибили, ұйықтамақ та соған ұқсайды… Ақыл, ғылым – бұлар кәсіби. Көзбен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады”.

Мұнда Абай сырттағы дүниені бес сезім арқылы танимыз  деп материалистік ұғымды алғашқы  орынға, сананы (ақыл, ғылым) екінші орынға қояды. Сөйтіп жанмен тән бірлігін мойындайды. Сананы жибили деп танушыларға қарсы  тұрып: “Кейбіреулер айтады: ақыл жибили болмаса да, талап – жибили. Талап  берген адам ақылды тапты. Талабы жоқ  кісі таба алмады” – дейді. О  да бекер” , -  дейді Абай. Мұнда  екі түрлі идеалистік бағыт сыналған. Бірі – ақылды алғашқы дейтін жүйе, екіншісі – талапты құдайдан келген сый деп түсінетін ұғым. Балалар  мен молдалар ақыл, талап, байлық, кедейлік, құлдық бектік – тағдырдан, тәңірден келген жазмыш. Ол әркімнің маңдайына  жазылған. Біреуді құдай қожалық  етуге жазса, басқаларын құлдыққа жазған. Сондықтан бұл дүниеден теңдік аламын деп талаптануға болмайды деген. Абай осы идеализмге қарсы тұрып, ақыл да талап та адамның өз табиғатына байланысты дейді.

Абайда диалектика элементі де бар. Бірақ онысы эволюция тұрғысында қалған пікір. Оған ақынның: “Дүние - үлкен көл, заман – соққан жел, алдыңғы толқын – ағалар, артқы  толқын – інілер, кезекпен өлінер, баяғыдай көрінер” (37-сөзі), - деген пікірі де дәлел. Мұнда өмірдің өтпелігі айтылса  да, сапалық өзгеріс жоқ, бір ғана сандық көрсеткіш бар. Сонымен Абайдың  философиялық пікірлерінде материализм  ұрығы мен идеализм сарыны қатар  жүр, олар жіктеліп, жүйеленбеген. Мұның  өзі Абай көзқарасындағы заман таңбасы  еді.Өзінің поэзиясына Абай халық тілін  негізгі құрал етеді. Сондықтан  біз оны қазақтың жаңа жазба әдебиетінің  жыл құсы дейміз. Әлеуметтік көзқарасы  жағынан Абай үлкен ағартушы-демократ болды. Ол ескіліктің қай түрін болса  да сынға алып, халықтар достығы  идеясын жақтайды, прогреске бастайды.

Қазақтың ұлы  ағартушы-ойшылы Абай Қазақстанның қоғамдық ой тарихында ерекше орын алады. Ол өз халқының демократияшыл мәдениетін жоғары сатыға көтеріп, Қазақстанда  прогресті, ағартушылық қозғалыстың  негізін жасап, кейінгі ұрпаққа  ағартушылық дәстүр қалдырды.

Ойшыл ұлы ақын Абайдың туындылары өз кезеңіндегі  әлеуметтік ой-пікірдің сарқылмайтын бұлағы, алуан салалы энциклопедиясы. Ақын халықтың жоғын жоқтап, мұңын  жырлады, ал халық онан ақыл сұрап, кеңес  алып жарыққа ұмтылды. Абай халықтың игі қасиеттерін бойына сіңіріп, жанына рухани азық етті, халық мұрагері болды, ал халық өз перзенті – Абайдың  мұрагеріне айналды.

Міне, сондықтан  да, Абай қалдырған ұлы мұра көп  тексерілді, тексерілуі де керек, тексеріле  де бермекші. Бүгінгі ұрпақ Абайды өз тұрғысынан сөз етсе, келешек  ұрпақ өз тұрғысынан сөз етіп, ақын мұрасын өз кезеңіндегі қоғам  дамуының дәрежесі тұрғысынан қарастырып, үлкен рухани тірегіне айналдырары  анық деп білеміз.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. “Абай дін туралы” Б. Ғабдуллин, Алматы “Қазақстан”,1998
2. “Абай” Есімов
3. “Философия” Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов, Алматы “Атамұра” 1994
4. “Абайды оқы, таңырқа” М.Мырзахметов, Алматы “Ана тілі”, 1993
5. “Қазақ әдиебетінің тарихы” Ә.Қоңыратбаев, Алматы “Санат”, 1994
6. “Абайдың ақындық әлемі” З.Ахметов, Алматы “Ана тілі”, 1995
7. “Әкем Абай туралы” Т.Құнанбаев, Алматы “Ана тілі”, 1993