Қазақ философиясы қалыптасуының тарихи ерекшеліктері

Анахарсис туралы пікір айтқан философтар біршама, солардың арасында Секст Эмперик анахарсисті «жеті  ғұламаның» бірі деп санайды. 
Плутархтың пікірінше, Милет мектебінің негізін салушы, гректің бірінші философы Фалестің Анахарсис туралы пікірі өте жоғары болғанын ескерсек, скифтік Анахарсистің көне заман философиясы тарихында, мәдениетінде еңбегі зор болған.

Ол Солон өлгеннен кейін, өз туған еліне Скифияға қайта  оралып, өзінің алған білімін, тәлім-тәрбиесін, заң ережелерін өз елінде қолдануға  әрекет жасайды. Анахарсис елді жаңа құрылыс орнатпақ болып, заң жүйелерін  өзгертуге ұмтылған. Геродоттың түсіндіріуі  бойынша, басқа халықтар сияқты скифтер  де өзге елдің салт-дәстүріне, оның ішінде, әсіресе, элладалықтардың ғұрпына  сескене қараған. Сондықтан да, Анахарсистің реформаторлық идеясы, озық ойын іске аспай, туысы Савилийдің қанды жебесінен  қазаға ұшырайды. Соңғы демі үзілерде ол: «Эллада жерінде ақылым мені қорғап еді, ал өз еліме кеп, мен қызғаншақтықтың  құрбаны болдым» депті (Плутарх).

Грекиядағы Анахарсиске  қойылған мүсін бар. Онда: «Басқа пәле тілден» деген қанатты сөз қашап жазылған. Ұлы бабамыздың кезінде гректің атақты «жеті ғұламасының» тобына кіргенін ескерсек, оның философиялық ойларының терең де салиқалылығын, аумақтылығын зерттеу болашақтың ісі екендігіне көз жеткіземіз. 
 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сонымен зерттеудің нәтижесін  екі түбегейлі мәселелер төңірегінде  түйіндеуге болады: көшпелілік өркениетке арқа сүйеген қазақ философиясының уақыт пен кеңістік арнасындағы  білмдерін топшылау және мәдениеттің  типтік ерекшелктерін анықтау.

Ұлы Даладан авторлар көшіп-қонатын  «ареап» емес, оны игере білген адамдардың асқан шеберлігі мен  парасаттылығын, киелі қажеттері  мен адамгершілік мұраттарын тапты. Әрбір халықтың өзіндік Отаны бар, әрбір адам өз табиғатының аясында, өзінің ата-бабаларының тәжірибесіне сүйене отырып өмір сүреді. Бірде-бір мәдениет кеңістікке бекер келмеген. Мәдени кеңістік әмбебапты сипатта болады, өйткені ол уақыт және тарихпен қамтылып тұр. Философия тарихын оқу дегеніміз табиғи және тарихи құбылыстар мен оқиғалардың өзара тоғысуын және олардың адам санасында бейнеленуінің әмбебапты білімдерін (мифологиялық, діни, көркем-өнерлік, теориялық, философиялық тағы басқа) тұлғалық тұрғыдан тұтас қарастыру. Бұл – мәдениет болмысын айқындауға апаратын жол.

Әлемдегі көптеген өркениеттердің арасынан қазақ философиясы мен  мәдениетін бөліп алудың да себебі бар. Ғасырлардың талай қыр-сырларынан өткен қазақ философиясының ертедегі грек мифологиясындағы өзін-өзі жағып  жіберіп, сол күлден қайта тіріле беретін қасиеті бар қиял-ғажайып  құс – феникспен теңеуге болады.

Әлемде өркениеттің ең ертедегісінің бірі Шумерден бастау алатын, сақтар, кейін ғұндар арқылы дүниенің жартысында ізін қалдырған, кейінірек  орта ғасырларда философия мен мәдениеттің  тамаша үлгілерін адамзат қорына қосқан Кіндік Азия - әлем қайнарының бірі. Шын мәнінде философия әмбебапты  дүниетаным және оның рухани тамырлары  дүниежүзілік сұхбат аймағынан нәр  алады. Бұл тұрғыдан алғанда Платон мен Аристотельді, Бэкон мен Спинозаны, Кант пен Гегльді білу арқылы біз  әл-Фараби мен Абайды терең түсінеміз.

Қазіргі кезде еліміздің  рухани өміріндегі өзекті мәселелердің бірі отандастарымыздың философиялық мәдениетін өркендету болып табылады. Оған қоғамымыз басынан кешіп  отырған қайшылықтарды әлемдік  философия тарихының өзекті мәселелерін  танып, талдап, зерттеу арқылы шешіп  құрылып жатқан азаматтық қоғамның ерекшеліктерін халыққа ашып көрсету  арқылы қол жеткізуге болады.

ХХ ғасыр шығыс пен  батыс философиясының компаративистік  тәсілделуі арқылы ұлттық философияның ерекшеліктерін зерттеуге мүмкіндік  туды. Түркі тілдес философияның ерекшеліктерін зертеуге мүмкіндік туды. Түркі тілдес философияның қыр - сыры арқылы туысқан елдердің рухани көкжиектеріне назар салу міндеті тұр. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 
1. Бейсенов Қ.Ж. Қазақ топырағында  қалыптасқан ғақмиятты ой кешу  үрдістері – А.: 1994

 
2. Алтаев Ж. Философия және  мәдениеттану: оқу құралы – 2-ші  басылымы – А.: 2001 – 272 б.

 
3. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында  – Алматы

 
4. Нұрпейіс К. «Ұлттық рух» //Ақиқат, 2000, № 10, 3-9 б.

 
5. Қысқаша философия тарихы –  А.: 1999 – 272 б.

 
6. ХХІ ғ. Ұлттық философияның  көкжиегі көріне ме? //Ақиқат, 1998,

    №11, 12-20 б. 
7. Орынбеков М. Ежелгі қазақтың дүниетанымы – А.: 1996, 168 б.

 
8. Өмірәлиев Қ. VІІІ – XII ғ. Көне  түрік әдеби ескерткіштері –  А.: 1985

 
9. Тұрғынбаев Ә.Х. Философия тарихы  – А.: 2001 – 378 б.