Енбек философиясы

                                         Жоспары:

1. Эргономика негіздері.
2. Адамның жұмыс қабілеттілігі.
3. Техникалық эстетика.
4. Еңбек гигиенасы.

Эргономика негіздері.

Қазіргі өндірістің күннен-күнге автоматтандырылуы  жедел қарқынмен арта бастады,осыған сәйкес енді адамға әрі басқарушы,әрі орындаушы болу міндеті жүктеліп отыр.Адамның психо-физиологиялық мүмкіндіктерін және дене өлшемі сипаттарын,еңбек жағдайларын,жұмыс сипатын кешенді ескеретін оераторшы адамның жұмыс орнын ұйымдастыру қазіргі дамып келе жатқан ғылым-эргономиканың пәні болып табылады.

Эргономика  –бұл ғылыми пән,ол қазіргі өндірістегі  адам еңбегіннақты жағдайда кешенді  зерттейді.

Эргономикалық ізденістер адам-машина жүйелерін зерттейді  және әзірлейді,атап айтқанда,бұл адамды,машинаны,қоршаған ортаны,осылардың нақты жағдайда өзара әрекеттесу сипатын және

Өндіріс сипатын ұйымдастыру  және адам үшін ең қолайлы басқау нысанымен ,машинамен  әрекеттесудің оңтайлы жағдайларын  қамтамасыз ететін жұмыс орындарын  жасау болып табылады.

Адам-машина жүйесі тиімді қызмет етуі және адам денсаулығына зиян келтірмеуі үшін,ең алдымен машина мен адам арасындағы үйлесімділігін қамтамасыз ету керек.Адамның машинамен үйлесімділігі оның антропометриялық ,сенсомоторлық,энергетикалық(биомеханикалық) және жүйке-физиологиялық үйлесімділігімен анықталады.

Антропометриялық  үйлесімділік адам денесінің мөлшерін,сыртқы кеңістікті байқау мүмкіндігін,жұмыс  процесінде оператордың қалпын ескеруді қажет етеді.

Адамның антропометриялық сипатына-адам денесінің  мөлшері,бас,қол,аяқ,табан,иық кеңдігі,жамбас және т.б. статикалық сипаттарыжәне динамикалық сипаттары,дене бөліктерінің бұрылу бұрыштары ,қолжетімді аумағы жатады.

Пайдаланушылардың көпшілігі жұмыс қауіпсіздгі  үшін біркелкі параметрлерді таңдайды.Мысалы,екі  бақылау бастырмасы арасындағы аралық ең үлкен 95-97,5 процентиль мөлшерлі денесі бар адамдар тобы үшін жобаланады.Ал ажыратқышты орнату биіктігін таңдауда 2,5-5,0 процентиль құрайтын адамдардың ең үлкен мөлшері алынады.

Әр  түрлі затардың тұтқа мөлшері  орташа өлшемді 50 процентиль құрайтын орта топ үшін таңдалады.

Жұмыс аймағында төрт зона ажыратылады.Қозғалыста ең оңтайлы қолжетімді аумақ иық,қол,білек  қимылымен шектеледі.Бұл аумақ  дәлдік,ұсақ,жинау жұмыстарыүшін  ең қолайлы болады.Себебі мұнда екі  қол жұмыс істейді.Сондықтан бұл  маңызды және жиі пайдаланатын аймақ.Қолжетімді  2-аумақ қол-иық иінде қозғалу арқылы қимылдау доғаларымен шектеледі.Бұл аумақта жиі қолданылады және мұнда әр түрлі саймандар мен материалдарды орналастыру ыңғайлы.

3-аумақ   қолдың иық иіні арқылы ең  үлкен созылуында доғалармен шектеледі.Мұнда сирек қолданылатын құрал-саймандар қолданылады.4-аумақ запаста,мұнда 2-аумаққа сыймаған құралдармен материалдар орналастырылады.

Жұмыс зонасы антропометриялық  деректерді ескеру арқылы жоспарланады,яғни есепке адам денесінің орта мөлшері алынады.Басқару органы адамның физикалық мүмкіндігіне сәйкес болуы қажет ,өйтпесе жұмыс қажытып жібереді.Адамның бойы,қолдарының ұзындығы,иығының кеңдігі , тізе биіктігі және т.б. ескеріледі.

Екі қолдың әрекеті үшін жұмыс аумағын  көздің көру аумағымен орайластыру қажет.

Адам  заттың түсін жоғарыда 30  дейін,төменде 40 -дейін көреді,бірақ жоғарыда түсті 55-60 ,төменде 70-75 дейін жоспарда  94 дейін айыра алмайды.

Сенсомоторлық үйлесімділік адамның қозғалу қимылдарының жылдамдығын және әртүрлі  тітіргендіргіш түрлеріне сенсорлық реакцияларын алдын ала ескеруді талап етеді.

Кейбір  қимылдау операцияларының уақыттық сипаттары:1)Саусақ қозғалысы 0,17 секунд;2)Алақан қозғалысы  0,33 секунд3)Педальды қолмен(аяқпен ) басу 0,72 секунд;4)Аяқты бүгу және жазу 1,33  секунд;5)Қолды бүгу және жазу 0,72 секунд;6)Жүру (бір адым) 0,61 секунд;7)отырған қалыпта денені 45-90 бұру 0,72 секунд;8)екінші аяқты біріншіге қойып 45-90 бұру  1,34  секунд;9)Жоғары-төмен отыру 1,25  секунд;10)төмен-жоғары отыру 1,56 секунд;11)затты қою :1)нақты орынсыз 0,36 секунд;2)дәл орнына 0,55 секунд.

Энергетикалық (биомеханикалық) үйлесімділік басқару  органдарына жұмсалатын күшті анықтауда  адамның механикалық мүмкіндігін ескереді.

Адам  басқару процесінде басқару органдарына  белгілі бір күш жұмсайды,себебі күш жұмсау болмаса,адам салақсыйды,өз әрекетінің дұрыс орындалғанына  сенімін жоғалтады.

Мұнда басқару органдарына жұмсалатын күш адамның биомеханикалық параметрлерімен үйлесімді болуы қажет.Өте үлкен күш-жігер адамды шаршатады.

Психо-физиологиялық  үйлесімділік адамның жарыққа ,жарық  шоғырына ,берілетін сигналдың жиілігіне ,түріне және машинаның басқа да эстетикалық параметрлеріне  реакциясын ескереді.

Оператордың жұмыс орнын ұйымдастыруды қарастырайық.

Оператордың жұмыс орны деп істеушінің өндірістік процесті жүргізу және байқау мақсаты  үшін жабдықталған кеңістік бөлігін  айтады.Оператордың жұмыс орны боп ,оның еңбек қызметін іске асыратын және басқару органы мен қосымша жабдықпен,ақпаратты көрсету құралдарымен жабдықталған жүйедегі орны айтылады.

Жұмыс орны оператордың отырып,тұрып кезектескен  жұмысына есептеліп жасалады.Сонымен  қатар ,осы не басқа жұмыс қалпын ескере отырып,ұзақ біркелкі созылған жұмыстан қашқан жөн.Осы себепті еңбектің кейбір түрлері үшін отырып және тұрып істеу қалыбы қолайлырақ,бұл бұлшық еттерге түсетін жүктемені қайта реттеуге мүмкіндік жасайды.Оператордың кез келген жұмыс жағдайында ,оның қалыбы физиологиялық тұрғыда негізделген болуы қажет.Ол үшін дене бөліктерінің оңтайлы қалыптары қамтамасыз етілуі қажет.

Негізгі жұмыс  қалпын дұрыс таңдау еңбек өнімділігіне жағдай жасайды.Жұмыс қалпы қозғалыстар  сипатына тәуелді,сондықтан ыңғайлы  жұмыс қалпында жұмысшы ең жеңіл,өнімді,қауіпсіз жұмыс орындау үшін жұмыс орнын дұрыс жоспарлау және ұйымдастыру қажет.Егер жұмыс процесінд бұлшық еттің аз мөлшері әрекет етсе,онда-отырған ,ал үлкен тобында –тұрған қалып қолайлы.

Адамның жұмыс  қалпының маңызды эргономикалық  мәні бар.”Тұрған” жұмыс қалпы үлкен энергетикалық шығынды қажет етеді және тез шаршауға соқтырады.Ал “отырған ”жұмыс қалпы азырақ шаршатады және сондықтан тиімді.Жұмыс орны ойланып ұйымдастырылғаны дұрыс,ал басқару органдары адамның денесінің салмағы оның тірек ауданы орталығына түсетіндей етіп орналасуы қажет.Ондай болмаған жағдайда адамның дене қалпы тұрақсыз болады  және бұлшық еттің елеулі күш салуын қажет етеді.Бұл адамның тірек-қимыл аппаратынауруға соқтыруы,тез қажуға ,жарақатқа келтіруі мүмкін.

 

Адамның жұмыс қабілеттілігі.

Жұмыс қабілеттілік деп жұмыстың белгілі бір көлемін берілген бір уақытта адамның орындай алатын мүмкіндігін айтады.

Өндірістік жағдайда әр түрлі факторлардың әсерінен ауысымда жұмыс қабілеттілігі өзгеріп  отырады және шартты түрде бірнеше  кезеңге бөлінеді.

Бірінші кезең  -  жұмысты бастау ,мұнда шартты тітіргендіргіштер әсерінен орталық жүйке жүйесінің белсенділігі артады,зат алмасу процесі деңгейі өседі,жүрек-тамыр жүйесінің қызметі күшейеді,бұл жұмыс қабілетінің артуына келтіреді.Бұл құбылыс адам ағзасы қызметінің деңгейін осы жағдайда қамтамасыз ететін түрлі психо-физиологиялық функциялардың іске қосылуымен ,әр түрлі реттегіш  процестердің жүруімен  шартталады.

Екінші кезең-салыстырмалы тұрақты жұмыс қабілеті,мұның  негізгі белгісі  орталық жүйке  жүйесінің қызметінің үйлесімді деңгейіне байланысты.Бұл кезеңде еңбек тиімділігі айтарлықтай үлкен.

Үшінші кезең-шаршауға байланысты жұмыс қабілетінің төмендеуі.

Төртінші кезең-жұмыс  қабілетінің екіншілікті артуы.Мұның  негізінде жұмыс бітуінің аяқталуы және одан кейінгі демалыспен  байланысты шартты –рефлекторлық механизм жатады.Жалпы жұмыс қабілеті жұмыс ортасының жағдайына тәуелді болады.Жағымсыз микроклимат,шу,демалатын ауада әр түрлі химичлвқ заттардың болуы жұмыс қабілетін елеулі төмендетеді.

Жұмыскерлердің  денсаулығына  және ағзаның қалыпты қызметіне әсер ететін еңбектің негізгі факторлары:бірқалыпты қайталанып отыратын бұлшық еттің жұмысы,жұмыс қалпын ұзақ уақыт өзгертпеу,жүйкенің және мінез-сезімнің жүктемесінің артуы.Еңбек қызметінің негізгі түрлері процесінде жоғарғы жүктеме асқын жүктемеге ауысуы мүмкін.Артық жүктеменің денсаулыққа зияны үш бағытта көрініс табуы мүмкін:асқын жүктеме түрлі кәсіби ауруларға соқтыруға жағдай жасайды,жүйке-психика,жүрек –тамыр және т.б.аурулардың тәуекелдігіне апарады,ескі ауруларды қоздырады.Дәл осы факторлар өндірістік жазымға келтіруге себеп болады.

Өндірісті автоматтандыру және механикаландыру нәтижесінде  дене еңбегі жеңілдеді,дененің ірі  бұлшық еттері қатысуын қажет ететін жұмыс үлесі азайды;қазір көбінесе бұлшық еттердің шағын саны қатысады,бірқа осы шағын бұлшық ет күштері бір ауысымда жүздеген және мыңдаған санға жетеді;жүрек-тамыр жүйесі,демалу жүйесі энергошығындары азаяды.Бір қызығы адамның дене еңбегі азайған сайын оның жеңіл дене еңбегінде де шаршауы жиілейді.

Жеткіліксіз дене  жүктемесі  гипокинезияға  келтіруі мүмкін,яғни,еттің немесе жүйке жүйесінің ауруына байланысты ерікті қимылдар төмендейді,демек қозғалыс күшінің нашарлауына байланысты қимыл нашарлайды.Интеллектілік жүктеме шамасының азаюы жадтың,еріктің,назардың,логикалық ойлаудың және басқа жоғарғы психикалық қызметтердің төмендеуіне ,сондай-ақ,орталық жүйке жүйесінің жағымсыз ойсуына әкеледі.Конвейірлік,ағындық,механикалық желілердің кең қолданылуы ,аса күрделі емес бірқалыпты қозғалысты талап ететін операциялардың қарапайымдалуы,бөлшектенуі,еңбектің бірсарынды болуына және төмен энергия жұмсалуына соқтырады.Бірсарынды жұмыс жағдайында сергектіліктің төмендеуі айтарлықтай ерік күшін қажет етеді,бұл қолайсыз жағдайларда жүйкені жұқартады.

Еңбек пен демалысты  тиімід ұйымдастыру шаршауды азайтады.Жұмыс режімдерінің және демалудың жүйелігі оның оңтайлы ұзақтығын,мазмұнын,ауысымын қарастырады.

Режімдер  тәуліктік,апталық,жылдық болуы мүмкін.Жұмыс  күнінің режіміне енгізілген қысқа  кақытты үзілістер тиімді болуы  үшін оларды жұмысшылар шаршамай тұрып ұйымдастырған дұрыс.Үзілістер жиілігі және ұзақтығы жұмыс сипатымен анықталады.Жүйкенің үлкен жүктемесінде қысқа және жиі тыныстаулар (3-5  минут )қажет.Керісінше үлкен бұлшық ет жүктемесінде үзілістер 10 минутқа дейін ,бірақ онша жиі болмауы қажет.Еңбек қызметінің сипатына байланысты демалыс кезінде қызметкерлер тыныш,арнайы физикалық жаттығулар,массаж жасай алады.Еңбек өнімділігін арттырудың тиімді құралы адамның шаршағанын жоятын,көңілін көтеретін,жазым алуын азайтатын    өндірістік  эстетика болып табылады.

Техникалық эстетика.

Техникалық  эстетика-қозғалыстың ғылыми-әдістемелік  негізін жасайтын және пәндік ортаның  негізінің қалыптасуының әлеуметтік,эстетикалық,функциональдық,эргономикалық ,техникалық аспектрлерін зерттейтін ғылыми пән.Техникалық эстетиканың әлеуметтік –мәдени рөлі адамдардың еңбек ,демалыс және тұрмысының қолайлы жақтарын жасау болып табылады.

Өндірістік  эстетика техникалық эстетиканың бөлігібола отырып ,өндіріс мәдениетін көтеру,еңбектің қолайлы жағдайларын жасау мақсатында өндірістік кәсіпорындардың заттық ортасын эстетикалық жетілдіруін ,қалыптастырудың негізгі ережелерін ,принциптерін,әдістерін әзірлейді.

Техникалық  эстетика еңбек процестеріе көркем бастау енгізеді,бұл еңбек рухын  көтереді,өндіріс жағдайында адамға оң сезімдердің тәсілдерін әзірлейді.

Техникалық  эстетика еңбек процесінде ағза қызметіне  зиян әсерлерді азайтады және жүйке  шаршауын төмендетеді,себебі ол техникалық пәндерге ,экономикаға,эргономикаға,сәулетке ,көркем өнерге сүйене отырып,адамды ыңғайлы,жетілген және әсем техникамен қоршайды.

Техникада барлық жағдайда қолданатын әсемдік  формалары жоқ,әр жұмыс орнының ,әр машинаның мазмұнға сәйкес түрі бар.Құрамдалатын кез келген нысан әлемдік танытуы  қажет.Бұл тек механикалық тетіктер емес,бұл “адам-машина”жүйесінің өзара қатынастары.

Бірақ эстетика мазмұнындағы басты нәрсе-еңбек.Еңбекті  эстеттеудің үш түрі бар:

-еңбек  процесін эстеттеу;

-жұмыс  ортасы эстеттеу;

-еңбек  өнімін эстеттеу.

Жұмыс процесін эстеттеу өндіріс мәдениетін және еңбек мәдениетін қамтиды.Өндіріс  мәдениетінің талаптары өндірістің өз процесімен,бұйымдардың сыртқы безендірілуін қоса отырып,өндірістің көп түрлі технологиясымен аяқтай отырып,техникалық құжаттаманың жобалануы және қойылуынан бастап,өз процесімен қанағаттандырылуы қажет.

Жұмыс күшін эстеттеу кең міндеттер кешенін қамтиды,еңбек өнімділігінің өсімінің елеулі резервтерінен тұрады.

Еңбек өнімін эстеттеу көркем безендендіркуге  негізделеді.Еңбек өнімі соңғы  түрде және тұтастай әсем болумен  бірге ,оның әрбір материалының машинаға ,бөлшекке,затқа ,құралға айналуы да әдемі болуы қажет.Еңбек өнімін эстетикалық маңызды әдістерінің біріоның көркем дизайны болып табылады.

Көркем  құрастыру –адам қызметінің саласы,оның мақсаты,адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін толығырақ  қанағаттандыратын үйлесімді зат ортасын жасау;бұл процесс тұтастай мазмұн мен сапаның диалектикалық өзара байланысындағы бұйымдардың түрлерін жинақтау және өнеркәсіп бұйымының ең оңтайлы формасын іздестіру болып табылады.

Көркем құрастыруда  компазиция,көлемдік-кеңістіктік құрылым сияқты ұғымдарды пайдаланады.

Бұйымға мөлшерлік  пен үйлесімділік беретін негізгі  құралдар пропорциялар,масштаб,ырғақ,қарсылықты түстер,реңк,симметрия,асимметрия болып  табылады.

Пропорциялар  формалардың тұтас және өз арасындағы бөліктердің өзара  мөлшерін көрсетеді.Пропорциялар форманы үйлестіру құралы болып табылады.

Масштабтылық-белгіленген  өлшемде заттың жасалатын шамасының  белгіленген қатынасы.Масштаб-бұл  бір заттың екінші затқа немесе бірнеше  затқа олармен салыстырғандағы  өлшемі.

Ырғақ-элементтерді қайталау,кезектестіру,күшейту,азайту жолымен көрінісін және байланысын қамтамасыз ететін компазициялық құрал.