Ежелгі Грек философиясы

Аристотель (грекше: Ἀριστοτέλης Aristotélēs) (б.з.д. 384 – б.з.д. 322 жылдар) — грек пәлсапашысы, Платонның шәкірті, Ұлы Александрдың ұстазы. Ол түрлі-түрлі тақырыптарға зерттеулер жазған, соның ішінде физика, метафизика, ақындық өнер, театр, музыка, логика, шешендік өнері, саясат, үкімет, этика, биология және зоология.

Сократ және Платонмен бірге  Аристотель батыс пәлсапасының ең маңызды, оның негізін қалаушы тұлғалары  ретінде қарастырылады. Ахлақ, эстетика, логика, ғылым, саясат және метафизика сияқты мәселелерді қамтитын ең алғашқы  жан-жақты пәслапалық жүйені құрған — Аристотель. Аристотельдің физикалық  көзқарастары ортағасырлық ғылымның қалыптасуына терең әсер етіп, оның ықпалы Ағарту дәуіріне дейін созылды. Бірақ кейін  ол қазіргің заманғы физикаға орын беруге мәжбүр болды. Биологиялық ғыцлымдарда, ол жасаған кейбір бақылаулардың  дұрыстығы тек 19-шы ғасырда ғана расталды. Оның еңбектерінде ең алғашқы  логикалық зерттеулер жасалған, соның  негізінде 19-шы ғасырда қазіргі заманғы  формалды логика ғылымы қалыптасты. Аристотельдің  метафизикалық ілімі яһуди және мұсылман пәлсапаларына зор ықпал  жасады. Ал оның мәсіхшілік пәлсапаға  әсері, әсіресе Шығыс православ  шіркеуінің пәлсапасына және Рим  католик шіркеуінің пәлсапалық схоластика мектебіне қазір де жалғасып келе жатыр. Аристотельдің пәлсапасының барлық қырлары әлі де терең зерттелуде.

Аристотель кезінде көптеген өте  көркем шығармалар мен диалогтар (Цицерон  оның әдеби стилін «алтын өзен» деп  атаған) жазса да, оның жазбаларының көпшілігі бізге дейін келіп  жетпеген. Оның кейбір еңбектері біресе табылып, біресе қайта жоғалып отырды. Кейбір пайымдаулар бойынша, оның жазбаларының тек бестен бірі ғана сақталған.Мазмұны [жасыр]

Аристотель Халкидика түбегіндегі  Стагейра қаласында б.з.д. 384 жылы туған. Оның әкесі Македония патшасы  Аминтастың жеке дәрігері болған. Аристотель ақсүйектерге лайықты тәрбие және білім  алды. Шамамен он жасында Аристотель Афины қаласына барып, Платон Академиясында  білім ала бастады. Ол сонда шамамен  жиырма жыл бойы, б.з.д. 347 жылы Платон қайтыс болғанға дейін қала берді. Содан  соң ол Ксенократпен бірге Кіші Азиядағы Һермиас патшаның иеліктеріне сапар  шекті. Азияда болған кезінде ол Теофрастпен  бірге Лесбос аралына сапар шегіп, екеуі аралдың өсімдік және жануар әлемін зерттеді. Аристотель Һермиастың қызы (не қарындасы) Питияға үйленді. Ол туған қызды ол Пития деп  атады. Һермиас қайтыс болғаннан  кейін Аристотельді Македония патшасы  Филипп өзінің ұлы Александрға тәлімгер болуға шақырды. Ол Александрды сабап  оқытты деседі.

Александрға бірнеше жыл тәлім  бергеннен кейін Аристотель Афиныға  қайтып оралды. Б.з.д. 335 жылға дейін  ол сонда Лүкейон деп аталатын өзінің мектебін ашып алған болатын. Афиныда оның әйелі Пития қайтыс болып, ол Стагейралық Һерпиллида атты бір әйелді кездестіреді. Ол ұл туып, оның атын Аристотель өз әкесінің құрметіне Никомах деп қояды.

Аристотель көптеген еңбектерін өмірінің осы кезеңінде жазған болуы мүмкін. Ол тек кейбір бөліктері ғана сақталған  диалогтар жазған. Бізге келіп  жеткен еңбектерінің көбі «трактат»  түрінде өзінің шәкірттеріне арналған оқу құралы ретінде жазылғандықтан көпшілігі жалпы таратуға арналмаған. Оның ең маңызды еңбектері ретінде  «Физика», «Метафизика», «Никомахтың  этикасы», «Жан туралы» және «Поэтика». Бұл еңбектерлдің арасында өте маңызды  байланыстар мен үндестіктер  болса да, олардың ситілі мен тақырыптары  жағынан әртүрлі болып келеді.

Пәлсападан эстетика, этика, басқару  ғылымы, метафизика, саясат, психология, шешендік өнері және құдайтанутуралы  еңбектер жазды. Ол білім беру, шетелдердің  әдет-ғұрыптарын, әдебиет және поэзияны зерттеді. Оның шығармаларының толық  жинағы ежелгі гректерге белгілі  болған білімнің энциклопедиясы деп  атауға болады. Өз заманында белгілі  болған ғылыми мәліметтердің бәрін  білген адамдардың ең соңғысы Аристотель болған деген жорамал жасалған.[1] Александр қайтыс болғаннан кейін  Афиныда македондықтарға қарсы  теріс көзқарас қалыптасты.

Билеуші Еуромедон Аристотельге «құдайларды  қастерлемейсің» деген айптау жасады. Аристотель «Афинылықтарға пәлсапаға  қарсы екінші рет қиянат жасатпаймын» деп анасының Халкидадағы иелігіне бас сауғалап кетті. Бұндағы оның қиянат деп отырғаны афинылықтардың Сократқа шығарған әділетсіз сот  үкімі болатын. Бірақ бір жыл  өтпей ол Еубеяда ауырып қайтыс болды (б.з.д. 323 жылы). Аристотель соңғы өсиетінде  өзін әйелінің жанында жерлеуді сұрады.[2] Аристотель (б.з.б 384-322)- ежелгі грек философы және ғалымы. Көптеген ғалымдардың, соның  ішінде логика (формальды логика) ғылымының  негізін қалаушы. Қазіргі барша  философия тарихшылары Аристотельді ерте заманның ұлы ойшылы ретінде  таниды, «грек философиясының ұлы  қолбасшысы - философияның Александр  Македонскиі» ретінде мойындайды.

Аристотель Фракиядағы Стагүр қаласында  туған. Афины қаласында  оқып білім жетілдіреді. Он жеті жасында Платон академиясына түсіп, Платон қайтыс болғанға дейін (20 жыл бойы) сонда ғылыммен шұғылданады. Б.з.б. 343 жыл Македония патшасы- Филипп Аристотельдің баласы Александрдың ұстазы болуға шақырады.Александр патша болғаннан кейін Аристотель алдымен Стагирға, одан 335 жыл- Афиныға оралады.

Мұнда  келгеннен кейін өзінің мектебін- ликей  ашады. Бұл мектеп сол  кездегі философия мен ғылым дамыту орталықтарының біріне айналады. Александр өлгенннен кейін Аристотель Афиныдан кетіп, б.з.б. 332 ж. дүние салды. Аристотель өзіне дейінгі философия мен ғылым жетістіктерін қорытып жүйеге келтіріп, әр түрлі ғылым саласынан көптеген еңбектер жазып қалдырған. Кейбір деректер бойынша оның еңбектерінің саны төрт жүзге, екінші бір деректер бойынша мыңға жеткен. Аристотельдің философиялық көзқарасы "Метафизика”, "Жан туралы”, Категориялар” және "Аналитика” деген шығармаларында жете бағаланған. Философияның негізгі мәселесін шешуде Аристотель материализм мен идеолизмнің екі арасында ауытқып отырды. Аристотель ғылым классификациясында философияны ең жоғары орынға қояды. Басқа ғылымдар болмыстың кейбір жақтарын ғана,зерттеумен шұғылданса,философия бастаманың жалпы табиғатын зерттейді.

Философияның басқа ғылымдардан  артықшылығын Аристотель былай деп  түсіндірді: "Шындығында даналық  бүтіндей үстемдік құрушы, жетекші  ғылым болғандықтан, басқа ғылымдар оған қарсы сөз айтуға дәрменсіз. Сондықтан да мақсат  пен игілікті зерттейтін ғылым бірінші орынға қойылады.” (Метафизика, М., 1934,с45).

Аристотель философиясында болмыс туралы ілімге, табиғатқа, яғни барлық заттардың негізі болып табылатын  алғашқы материяға көп көңіл  бөлінген. "Метафизикада” Аристотель табиғатты жан-жақты зерттеумен шұғылданады. Табиғат – бір жағынан  заттың пайда болуының, зат құрамының  негізі және "әрқайсысындағы алғашқы  қозғалыстың көзі” болатын болса, екінші жағынан, табиғат өздігінен  өмір сүретін заттардың мәні, "табиғат  дегеніміз – форма және мән. Аристотельдің "аспан әлемдерін еш уақытта  көмесек те, дегенмен біз білетіндерден  басқа да мәңгі субстанциялар  өмір сүрген болар еді” деген пікірі сыртқы дүниенің реалдығына күмән тудырмайды. Бұл адам жалпы мен жекенің, ұғым мен түйсіктің, мән мен құбылыстың диалектикасында ұштасып отырады. Шынында да Аристотель Платонның  идея жөніндегі идеялистік ілімін орынды сынап, заттардың реалдығын мойындыуына  қарамастан, жалпы мен жекенің  өзара қатынасы келгенде, жөн таба алмай шатасады.

Аристотельдің пікірінше, философияның пәні жалпы бола тұрса да, ол жекеленген заттардың (құрамды мәндері) – статуя, мемлекет, т.б. түсіндіре білуі керек. Жекеленген заттардың болмыстығын  сезім арқылы білсек, жалпының болмыстығы ой арқылы ашылады. "Метафизикада”  және басқа да еңбектерінде  Аристотель заттарды  табиғатын түсіндірудің төрт түрлі себептерін көрсетеді; материалды себеп, формальды себеп, өндіргіш себеп, мақсатты себеп. Мысалы: үй салудың бастамасы – құрылыс өнері, мақсаты, материясы (тас, кірпіш немесе жер), формасы (ұғым). Аристотельдің пікірінше, заттың мәнін түсіндіруде осы аталған себептердің бәрі бірдей қамтылуы қажет. Жез мүсіннің мәнін түсіну үшін, әрине ең алдымен оның субстраты (материясы) алып қарастыру керек. Бірақ, тек жездің өзінен, мүсіннен, эстетикалық сезім қалай туатынын түсіну қиын. Сондықтан зерттеуді әрі қарай жалғастыра білуге тура келеді.

Осыдан келіп: - Мүсіннің мүсін болуы  неліктен? – деген сұраққа Аристотель: - формадан, - деп жауап берді. Аристотель философиясында форма заттың мәні әрі  іс-әрекеттің көзі болып табылады. Аристотель өзінің форма мен материя  жөніндегі ілімінде олардың өзара  байланысын ашып, бұл жөнінде маңызды диалект пікір ұсынды. Алайда Аристотельдің идеялистік көзқарасы мұнда да аңғарылады: ол – материя дәрменсіз, формаға тәуелді деп түсіндірді. Формасыз материя өмір сүріп, тұтастыққа ие бола алмайды. Сонымен Аристотель форманы алуан түрлі мазмұны бар (түр, себеп-мақсат, құдірет) белсенді және творчестволық бастама деп сипаттайды. Аристотельдің идеялистік қателері, әсіресе оның формасы бірден бір белсенді күш, алғашқы түрткі және материядан бұрынғы нәрсе, құдірет (форманың формасы) деп түсінуінен артық көрінеді.

Аристотель философиясының елеуліи  бір саласы категорияларды зерттеу  болып табылады. Категорияларды ол болмыстың негізі болады деп түсіндіреді  және олардың мазмұнын, ақиқаттылығын  болмыспен байланыстылығына қарап  анықтауға тырысады. Жан-жақты маңызы бар ұғымдарға Аристотель 10 категорияны  жатқызады. "Өзара байланыссыз  айтыла салған сөздердің әрқайсысы  – деп жазады ол, - бірде мән, бірде  сапа, бірде сан, бірде қатынас, бірде  орын, бірде жағдай, бірде әрекет, бірде қайғы-қасірет (азап шегу, жапа шегу) болып келеді”. Аристотельдің  категориялар жөнінде ілімінде жүйенің  жоқтығы, категориялардың эмпирикалық  күйде бейнелегені философия  тарихында әлденеше рет атап көрсетілді. Алайда, оның жалпы ұғымдарды тұңғыш рет терең зерттеп, мән категориясын басқа категориялардың негізі ретінде  қарағанын ұмытпауымыз керек.

"Егер де бастапқы мәндер  болмаса, деп көрсетеді Аристотель  – онда басқа еш нәрсе де  болмаған болар еді”. Аристотель  қозғалыстың түрлері мен таным  негізін зерттеу ісіне де көп мән береді. Аристотельдің пікірінше, мүмкіншіліктің шындыққа айналуын жете түсіну үшін осы айналудың формасыболып табылатын қозғалыстың жалпы белгілері мен  оның нақты түрлеріне талдау жасау керек. Аристотель "Метафизикада”, "Аналитикада” т.б. еңбектерінде таным туралы ілімді дамытады. Ол обьективтік шындықты танып білуге болатындығана күмән келтірмейді. Аристотельде барлық жерде обьективтік логика субьективтік логикамен араласып жатады және сонымен қатар, қай жерде болса да обьективтік логика көрініп тұрады.

Танымның обьективтілігінде күмән  жоқ. Ақыл ойдың күшіне, танымның күшіне, қуатына, обьективтік ақиқаттылығына аңғырт сену”.

Аристотель сезімдік танымның сатылары (түйсік, қабылдау, бақылау) мен ойлау, формаларына да (ұғым, пікір, ой тиянағы) терең талдау жасайды. Ол қарапайым  эмпирик қана емес, терең ойшыл  эмпирик деп бағалаймыз. Аристотельдің  энциклопедиялық ілімінде оның қоғамдық-саяси  көзқарастары елеулі орын алады. Бұл  арада ақымыстының "Политика”, "Никомаха этикасы” т.б. шығармаларын атап көрсеткен  жөн. Көне дәуірдегі барлық философтар сияқты Аристотель де қоғамның дамуын негізінен идеялистік тұрғыдан түсінді. Ол өзінің әлеуметтік-саяси көзқарасында құл иеленушілертабының өкілі болып, құл иеленушілікті табиғи деп  таныды. Алайда оның қоғамдық-тарихи зерттеулерінің маңызы көзге дейін жайылған жоқ. өйткені Аристотель грек т.б. шығыс  мемлекеттерінің өмірін суреттейтін  көптеген материалдарды жинап, бір  жүйеге келтірді. Аристотель "Политикада”  мемлекеттің, семьяның шығуын тереңірек  зерттейді. Оның пікірінше, мемлекеттің  пайда болуына,ең алдымен, адамдардың бірігіп жұмыс құрып, өзара қатынас  жасауға ұмтылуы себеп болды. Яғни Аристотель мемлекеттің шығуын табиғи дамудың нәтижесі деп түсінеді. Ол адамдардың басқа хайуанаттардан айырмашылығы – ой еңбегімен шұғылдануында  деп тұжырымдайда. Саяси іс-әрекетке ерекше мән беріп, саясаттан тысқары  қалған адамдар адамшылығынан айырылып, тағы айуандарға ұқсап кетеді, - дейді.

Аристотель адамды саяси жануар деп қарауы оның адам мемлекет, қоғам  жөніндегі мәселерді шешудегі ұстанымы болды. Бірақ Аристотель мемлекеттің  шығу себептерін қоғамдық өмірден, ондағы даму қайшылықтарынан іздемей, адамның  өз табиғаты мен мүдделерінен іздейді. Аристотель құл иеленушілермемлекетінің  әртүрлі формаларына (монархия, демократия, олигархия) терең талдау жасап, олардың  ішінен мемлекеттің алғашқы формасы  боолып табылатын монархияны алдыңғы  қатарға қояды. Мемлекет билігін  қолына алған "кемеңгер адам” қоғамның материалдық және моральдық  жағынан өркендеуіне зор ықпал етеді деп ойлайды. Аристотельдің этикалық көзқарасы оның адам жөніндегі ұғымына негізделген. Этикалық идеялар тек қоғамда ғана іске асырылып отырады. Платонның адамды сезімнен тыс о дүниеге тәуелді деп санауына қарсы шығып, Аристотель адамға белсенділіктің тән екендігін атап көрсетеді. Стагирктің пікірінше, мемлекеттің азаматы реелды сезімдері басылып, жаншылған жағдайда емес, қайта жер бетіндегі қасиеттіліктер мен "сыртқы игіліктерді” игеруіне сонымен бірге адамгершілік пен ғылымға деген анта жігерінің дамуына сай қалыптасады. Аристотель өз ілімінде адамгершілік пен этиканы адамдардың маңызды сипаттымасы деп таниды.

"Политикада” ол былай деп  жазады: "Мейірбандық пен зұлымдық, әділеттілік пен әділетсіздік, т.б.  семья мен мемлекеттің негізін  қалайтын  ұғымдарды сезім тұрғысынан қабылдау адамның ғана қолынан келеді”. Философ адамгершіліктің көзі енжарлық пен дәрменсіздікте емес, керісінше белсенделік пен жасампаздық деп дұрыс түсінеді. Адамның әділетті, жігерлі болуы оның игілікті ісімен тығыз байланысты.

Александр Македонский Аристотель шәкірті болғандықтан, оған патша  тағына отырғаннан кейін Александр  Аристотельге ескерткіш орнатып, былай  деп жазыпты: "Бұл ескерткішті  Никомаха ұлы, данышпан, құдіретті Аристогтельге  қойған Александр”. Кезінде ол Платонды өмірден идеяны жоғары қойғаны, нақты  өмір оның көлеңкесі дегені үшін қатты  сынға алды. Бірақ, Аристотель түр  мен мазмұн арақатынасын зерттеп, алғашқыны  түрге берген. Мәселен, кірпіш –  түр, ал сол кірпіштің негізі болып, қалыпқа құйылған материал (батпақ) – материя, яғни мазмұн деп қарады. Ол формальды логиканың Аристотель ашқан 1.Дәлме-дәлдік; 2. қайшылық; 3. жоққа  шығару заңдары.

Аристотельдің ілімін дамытып, дүниеге  танытқан ұлы шәкірттерінің бірі ұлы жерлесіміз - Әбу Наср әл Фараби болды. Аристотельдің философиясы  орта ғасыр мен жаңа дәуірде қазіргі  батыс философиясында талқылауға түсті, әр кезеңде ойшылдар өзінше түсінуге және өзінше түсіндіруге де тырысты. Алайда оның мұралары адамзаттың ақыл-ойына  өлмес азық бола берері анық.