Көне Қытай ойшылы Конфуцийдің пікірлерін философиялық тұрғыдан талдау

                                                  

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

 

 

Пән-Бастау факультеті

 

Гуманитарлық пәндер кафедрасы

 

 

 

 

«Философия» пәнінен 

№1 СӨЖ (ЭССЕ)

 

Тақырыбы: «Көне Қытай ойшылы Конфуцийдің пікірлерін

                        философиялық тұрғыдан талдау»

 

 

 

 

 

                                                  Орындаған: Ахметов Жаңабатыр

                                                                              Қаржы-экономика факультеті,

                                                                       менеджмент мамандығының                 

                                                   2  курс студенті                  

                                             

                                          Тексерген: Нұрышева Г.Ж.,

                                                                    (философия ғылымдарының докторы) 

                                                 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2011

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

    

     Бүгін бүкіл әлемде конфуциандық ілімі мен оның негізін салған әйгілі Конфуций(б.з.д 551-479 жж.) туралы естімеген адамды табу өте қиын. Оның аты қытай тілінде Кун-цзы немесе Кун-фунцзы болып естіледі (Дана Кун). Ескі кітаптарды оқып отырғанда оны Оқытушы деп атайтын коремиз, осыдан-ақ оны миллиондаған адамның көрегендік, адамгершілік идеалы ретінде санайтынын білеміз. Конфуций пікірлерін бүкіл әлем философтары, саясаткерлері, ғалымдары қолданады. Қазіргі кезде оның фразаларын тіпті шала сауатты қытай шаруаларының ауызынан естуге болады. 

     Конфуций принциптерімен қазіргі уақытта Қытайдан басқа Жапония, Корея, Вьетнам, Сингапур сияқты Оңтүстік-Шығыс Азия елдері өмір сүреді. Принциптер бұл елдердің ұлттық мәдениетіне сіңгені соншалық: тіпті адамдар өздерінің Конфуций тілімен сөйлеп жатқанын сезбей қалады.

     Конфуций оқушылары  оның пікірлерін жазып, оны  «Лунь Юй» кітабында біріктірген(б.з.д 6 ғ.), қазақшаға аударғанда «Әңгімелер мен Пікірлер». Негізінде, ол Оқытушының шәкірттерімен әңгімелерінің қысқа жазбаларынан, Конфуцийдің ықшамды пікірлерінен тұрады. Өзінің өмірін ол бірнеше жолдармен бейнелей алды: «15 жасымда мен өз зейінімді оқуға бөлдім. 30 жасымда дербестікке ие болдым. 40 жасымда күдіктіліктен құтылдым. 50 жасымда Аспан еркіндігін танып-білдім. 60 жасымда жалған мен ақиқатты айырдам. 70 жасымда – мен өз жүрек қалауыммен жүрдім және салтты бұзбадым».

     Бұл пікірде Конфуций  адам және дәстүр идеалы секілді.  Оның “Аспан еркіндігін” тану оқуынан “жүрек қалауына бағынуға” және ол қасиетті деп санаған “өзін-өзі ұстаудың нормаларын ерікті сақтауына” дейінгі жолы қытай дәстүрінің көрегендік бағдарына айналды. Оның ілімі көпжақты. Ол 2,5 мың жылдан бері ұрпақтан-ұрпаққа келе жатқан этикалық, рухани және әлеуметтік нормалардың жиынтығын құрайды. Бұл ережелер адамды тәрбиелеу, оның отбасында, қызметте, қоғамдағы өзін-өзі ұстау жайлы болды.

     Ғасырлар бойы Конфуций  ілімінің түсіндірмесі көп рет  өзгеріске ұшырап отырды, ол әр  түрлі сипатқа ие болды. Ең  соңында конфуциандылық мемлекетті әділетті және үйлесімді басқару принциптері және адамдар қарым-қатынасы туралы саяси және әлеуметтік ілімге айналды. Бұл түрде ол қазірге дейін белгілі. Қытай ұстазы атанған адам насихаттаған Конфуций ілімі ерекше бір қызығушылық тудырады.

 

 

 

 

 

 

Конфуций пікірлерін талдау

 

     Бір күні Конфуций билеуші болғанда өз ісіңізді неден бастайсыз деген сұраққа былайша жауап берген екен:

     Атауларды түзетбеген кезде,

     Сөз орынсыз болады;

     Сөз орынсыз болғанда,

     Істер істелмейды;

     Істер істелмегенде,

     Салт пен музыка  гүлденбейді;

     Салт пенен музыка  гүлденбегенде, 

     Жазалауда ортақшылық сақталмайды;

     Жазалауда ортақшылық  сақталмағанда,

     Халық қол-аяғын қоярға  жер таппайды.

     Сондықтан да бекзат  ер өзі айта алатын нәрселерді  атайды;

     Өзі айтатын нәрселерді  орындай алады.

     Оның сөздерінде тыйым  салынған ештеме жоқ!

 

     Конфуций көрсеткен  ақиқат көрінісі диапазоны және  оның өзі үшін мемлекетті басқару  тақырыбының принциптік маңызы оның бұл жерде өзінің маңызды бағдарламалық мәлімдемесімен шыққанын көрсетеді. Бұл бағдарламада «атаулар» мен «сөйлемдер» бірінші орын алады – конфуцийлік ілімде сөздің қандай роль ойнайтынын көрсететін, қандай жағдайда да есте қаларлық факт.

     Жоғарыда келтірілген  цитата бірін-бірі қайталайтын  екі сөйлемнен тұрады. Бірінші  сөйлемдегі «атауларды түзетуден» бастау қажеттілігі басқарушыға қатысты, ал екінші сөйлемде – бұл басқарушы бекзат ер образы ретінде көрсетілген. Ең басында екеуінің де әрекеті «атаулармен» байланыстырылады, одан соң «істермен» және «айтқанын орындаумен» алмасатын «сөйлеу» жүреді. Берілген контексте басқарушының «атауларды түзетуі» бекзат ердің бір нәрсені «атауымен» бірдей.

     Бұл «Нақылдардағы» «түзету», «дұрыс» (чжэн) сөздерін ұғынумен түсіндіріледі: «түзелу» дегеніміз «өз орнын табу» болып табылады. «Түзетілген атау» дегеніміз басқа, жарасымдырақ жерге қойылған атау, «атауларды түзету» олардың орнын, атын ауыстыру, ал басқа атаулар бергенде басқаша атайды. Осылайша «атауларды түзету» ат қою, атау актіне айналады.

    Конфуцийдің «Атаулары» - бұл жеке адамдардың есімдері емес. Олар географиялық шыңдықты, материалдық өндірістің заттарын білдірмейді.

    «Нақылдардағы» Конфуцийдің ең сүйікті істерінің бірі – белгілі бір өмірлік жағдайды, мінез-құлық типін, адамды немесе нақты тұлғаны таңдау және оларға атау беру. Мысалы, «алыстан досын келген» жағдайды ол «қуаныш» деп атайды. «Адамдарға танымал емес» екеніне «ренжімейтін» адам «бекзат ер» атағына ие болады. Сонымен, Конфуций ілімінде «түзетілуге» түсетін «атаулар» қатарына оның ілімінде қолданылатын әлеуметтік – этикалық түсініктер кіреді.

     Сонымен бірге Конфуций  жиі аталатынның мағынасын түсіну үшін заттан атауға емес, атаудан затқа жүреді. Ол «басқарманы» «жақындардың қуануы мен алыстағылардың келуі» жағдайымен теңейді. Бұл басқарма туралы пікір – ақиқаттың белгілі бір феноменінің «атауы» алғашқы ұстаз «орындылық» талап ететін «cөздердің» бірі ретінде түсінілуі мүмкін. Бұл сияқты айтуларды ол «сөздер» деп атайды. Жиі іс тек тұлғалар, оқиғалар, мысалдар туралы «істермен» шектеліп қалады, бірақ сонда да олардың «атаулары» контексте тұспалданады. Бұдан шығатыны: «атаулар» ұғым болып табылса, онда «сөздер» осы берілген ұғымдардың анықтамасы болады.

     Бұл сөз бен адам танымының, даналығының ерекше байланысын білдіреді:

                       Сен сөз білмесең,

                           Адамдарды ештене арқылы танып-біле алмайсың

   

     Бұл даналықтың өз ерекшелігі «Нақылдардың» ішіндегі тақсыр әйелін атау фрагментінде ашылады:

 

Елдің патшасының әйелін патша  «жұбай» деп атайды. Ал жұбайы өзің «ересек  қыз», ел адамдары «патша жұбайы» деп атайды. Басқа елдер алдында өзің  «көңіл бөлуге       тұрмайтын кіші тақсыр» деп атайды.  Басқа елдің адамдары да оны «патша жұбайы» деп атайды.

 

 

 

Әлеуметтік келісушілік  идеялары және адам проблемасы

 

     Дегенмен, жасырын үміт  орындауындағы сәтсіздіктер дана  ісіне сырттай қатты әсер етпеді. Нағыз тұңғыш ашушы энергиясымен  ол өз идеяларын ашып, өз шәкірттеріне  беріп отырды. Әлеуметтік гармония идеясын дамыта отырып, Оқытушы сяо идеясын ұсынды, бұл дегеніміз – ол дәріптеген ата-баба аруағына табыну негізінде  жатқан перзенттік ізеттілік. «Ата-анаға тірі кезінде ереже бойынша қызмет ету, олар қайтыс болғаннан соң ереже бойынша жерлеу және ереже бойынша оларға құрбандық шалу» - бұл сяоның байытылған баяндауы. Балалар өз ата-анасының денсаулығын, тамағын, керек-жарағын ойлауы, оларға құрметпен қарауы керек болды. Ата-баба аруағына табыну мен сяо төменгі массалық деңгейде адамдардың әлеуметтік қатынасын реттеп отырды.

     Адамдар тең емес  және олар жанұядағы және қоғамдағы  орнына байланысты тең бола алмайды, бірақ оның уақытқа және жағдайға байланысты өзгеруіне қарамастан, әркім өз орнын білуі керек. Және адам белгілі бір дәрежеде өз тағдырының иесі, өйткені көп нәрсе, көпшіліктің туғанда дәрежесі биік болуына қарамастан, оның қабілетіне, тырысуына және басқа қасиеттеріне байланысты шешіледі. Басқа сөзбен айтсақ, атақ атақпен, байлық байлықпен, бірақ тұлғаның өзіне де көп нәрсе тәуелді. «Адам табиғатынан бірдей; айырмашылық – тек олардың өмір сүру образында», - деп Луньюйде айтылған. Конфуций адамның шексіз мүмкіндіктеріне әрең сенді, және бұл сенімді жоққа шығарып, білімнің таралуына мүмкіндік туғызуға тырысты. Оның эпистемологиясының (танып-білу теориясы) принциптері негізінде келесі тезиске алып келді: «Егер білсең, білемін деп есепте; егер де білмесең, білмеймін деп есепте – міне осы білу болып табылады». Ең бастысы – білімді сүю, танып-білуге өмір бойы талпыну. Сонымен қатар алған білімді дұрыс қолдана білу қажет: «Ойланусыз оқу бекер, ал оқусыз ойлану қауіпті». Бұл нақыл сөздің екі бөлігі де кең мағыналы: ойлану және бір нәрсе ойлап табу үшін, көп нәрсе білу керек; бұны істеуге не істеу керектің бәрін білмей тұрып, бір нәрсені істеудің қажеті жоқ. «Оқу және уақыт өте келе білгенінді жүзеге асыру – бұл жағымды емес пе?» - оған ерекше үн беретін бұл қанатты сөзден Луньюйдің мәтіні басталады.

     Сонымен, Конфуций  үшін адам – бұл біліммен  жарақталған және білімге талпынатын  адам, ол үшін білім – ең  алдымен адамгершілік білім, яғни  өмір заңдарын танып-білу. Оқытушы ақылгөй және гуманист болған, ол білімге сүйсінуге, барлық көрікті мен қуантатынның алдында бас июге, ертеден қалған нормаларды қатаң сақтауға, шаманы сезіну мен гармонияны бағалауға және осының бәрін істеп үлгерген адамдарға сүйсінуге үйретті.

     Адам игілігі –  Конфуций доктринасындағы ең  жоғары мақсат пен құңдылық. Бірақ оның гуманизмі мен Қайта өрлеу уақытындағы еуропа гуманизмі арасындағы айырмашылық, философтың адамдардың әрқашан не қалап, нені жақсы көруін ескеруді талап ету мен демократиялық көңіл-күй арасындағы айырмашылық секілді болды. Конфуций ілімінде адамдар – субъект емес, ол ең алдымен объект – қамқорлық, басқару, ақыл беру объектісі. Бірақ бәрі емес. Цзюнь-цзы – бұл субъектер («цзюнь-цзы құрал емес»), ал оларға қарама-қарсы сяо-жэнь (жоғары мораль туралы емес, ал күнделікті өзгермейтін пайда туралы ойлайтын адамдар) объектер болып табылады, оларды басқару керек және олардың қызығушылығына байланысты жоғарыморальды цзюнь-цзы қамқорлық көрсетуі керек.

 

 

Конфуциандылықтың тарихи маңызы

 

     Конфуций патернализмі, ол құрметтеген ата-бабаға және  даналарға табыну секілді, дәстүрге  енді және дәулетті топтар  билігінің көңілінен шықты. Бірақ  Оқытушының максимализмі, оның адамгершілік  ымырасыздығы өрескел болды, және  Конфуцийді қызметке алмауы мүлдем кездейсоқтық емес. Әрине дананың чжоулық Қытайдағы өмірінің соңында бұл аз нәрсе білдірді. Ол осы қарапайым статусында өмірден өтті, ұзақ қайғы кезінде оның шәкірттері оның бейітінің қасында өмір сүрген. Дәл осы шәкірттерінің күш салуының нәтижесінде «Луньюй» трактаты құрастырылды. Конфуцийдің афоризмдері, нақты нұсқаулары Ұлы Оқытушының консерватор ғана емес, оның новатор да болғанын көрсетеді. Оның мақсаты Аспан асты елін көркейту болды, ол әлеуметтік-саяси және этикалық-әкімшілік конструкция арқылы құрылған көне даналардың Жарқын Өткенін идеал ретінде санады.

     Елу жасқа жеткен шағында, Лу патшалығында жоғары дәрежелі мемлекет қызметшісі болып жұмыс істеп жүрген Конфуций қызметінен кетіп, он үш жыл бойы Ежелгі Қытайдың Лу патшалығынан басқа мемлекеттерін аралай бастады. Дегенмен сол кездері билік құрып тұрған діндер Конфуций идеясына қарсы шықты. Өз идеясын еш жерде орнықтыра алмаған ұстаз  еліне қайтып келуге мәжбүр болды. Конфуцийдің ең басты 72 шәкірті болса, солардың 12-сі қандай жағдайда да қасынан шықпай, даналық ойларымен сусындаған көрінеді. Ол елге оралғаннан кейін де ұстаздықпен айналысып, көне даналық кітаптарын жинап, өңдеп, мазмұнын байытты. Әрі оларды таратты. Б.з.б. 136 жылы Конфуций ілімі мемлекеттік идеология болған кезде ол «Он мың ұрпақтың ұстазы», - деп жарияланып, 1503 жылы мемлекет оны қасиеттілер, әулиелер қатарына қосады, 1911 жылы болған ұлттық-буржуазиялық революциядан кейін ол ресми түрде ардақталады. Ілімдегі теориялар Конфуций ілімінде қоғам – «қайырымды мырзалар» мен «қауқарсыз адамдар» болып екіге бөлінеді. Конфуций ілімі бойынша қо-ғамдағы алғашқы топта бес қасиет болуға тиіс: адамгершілік (жэнь), парызды өтеу (и), әдептілік пен сыпайылық (ли), зейінділік пен білімділік (чжи), берілгендік(синь).    
     Конфуций Ежелгі Қытайдың бес классикалық шығармасын: «Шуцзин (тарих кітабы), «Шицзин» (әндер мен гимндер кітабы), «Лицзин» (рәсімдер туралы жазбалар), «Юэцзин» (музыка туралы кітап), «Ицзин» (өзгерістердің канондық кітабы) жинастырып, қайта әңгімелеп, оларға түсіндірмелер берген.

 

 

Қорытынды

    

     Менің ойымша, Конфуцийдің  ойлары өзінің пайда болған  шағынан бері ерекше құндылыққа  ие, және тіпті қазіргі заманда  да өз құндылығын жоғалтпаған.  Менің конфуций кітаптарын оқып  отырғанда көңіл бөлгенім: оның көп шығармалары құрылым жағынан қазіргі заман адамына жүйесіз, байланыссыз болып көрінгенімен, олардың философиялық, танымдық мәні жоғары бағаланады.