Үнді философиясының негізгі бағыттары және мектептері

«Тэрэвада» деп аталатын шәкірттері Будданың өзін қастерлеп табынса,  махаяаналықтар көп будда бар деген бағытты ұстанады және болашақта оны дүниеге қайта оралып адамзатты құтқарады деп сенеді. Тарни яғни, тибеттік буддистер өздерін махаяаналықтарға жатқызғандарымен дінтанушылар оны жоққа шығарады және мүлдем басқа бағыт екендігін дәлелдейді. Тибет буддизмі ловон Бадамжунайдан бастау алады. Әр кімнің ағартушылыққа қатысы бар дейтін махаяаналық көзқарасқа сүйенгенімен кейін өзгерістерге ұшырап бөлінген. Махаяана Боддармадан басталып алдымен чань деген атаумен дамып, кейін Жапонияға зэнь деген атпен еніп жетілдірілген. Осылайша нирван болу технологияны жүзеге асыру барысында у-шү, кун-фү, каратэ, жижицү сынды философия, өнер, спорт түрлерін өмірге әкелген.  

Буддизм десе болды, көз алдымызға тибет ламалары келеді. Тау қойнауын мекендеген, өркениеттен тым шалғай артта қалған ұлт тибеттіктердің өзіне  аталмыш дін III ғасырда енді делінгенімен, шын мәнінде Будда дүние салғаннан кейін 1200 жыл өткен соң ғана оның ілімі терең сіңді деген дерек бар. Тым биік таулы мекеннің суының өзі тым сылдыр болып келетіндіктен тибеттер етті дүмбілез күйінде жейтін, бақсылықты пір тұтатын «бон» дейтін сенім-нанымдағы мәдениетсіздеу жұрт болған. Осындай мешеу елге келген жаңа өркениет ілімі алғашында ескі салт-дәстүрдің тасасында қалып жатты. Содан да болар, «үш асыл» үғымының саны дереу төртке ауысқан. Төртіншісі, әрине, лама еді. Лама деген пендеге олар көзсіз табына бастады. Оған барын беріп, дұға оқытып барып Жаратушыдан несібе сұрайтын болды. Пұтқа табынудың түрлі салттары мен әдеттері Будданың керемет қағидаларымен араласты да адам танымастай былыққа батты. Салдарынан лама атты  жұрттың тапқан-таянғанын аузынан жырып алып, жейтін паразиттік топ пайда болды.  Олардың негізгі айналысатын шаруасы дұға қылу, діни рәсімдер жасаумен қатар құтқару мен құртудан тұратын неше түрлі дуаларды ойлап табулары еді.

Бір мыңыншы жылдар тұсында Адиша деген ғұлама ғалым Тибетке келуі дін ісіне үлкен бетбұрыс жасады. Ол ең алдымен Будданың айтқан жазмыш, тағдыр туралы баршаға түсінікті жайлар мен нирвандық жайындағы тылсым сыры көп күрделі жағдайлардың ара жігі ажыратылған, діни қағидалар біршама жүйелі түсіндірілген. Әр істің қайтарымы мен жауабы бар, сондықтан, салауатты өмір сүрудің арқасында азаптан аулақ тұруға болады. Адам баласы тойымсыздығының салдарынан ғана теріс қадамдарға барады, күнәға батады. Әр жасалған теріс қадам зобалаң әкеледі. Бұл әрине, қарапайым философия. Адам өмірінің  этикасы, мораль, тұрмыс нормасы – адал, таза ғұмыр кешу. Дуа жасау деген елді адастыру, жалпы, буддизм ешбір сиқырлықты, торшылдықты дәріптемейді дегенді Адиша тибеттерге  үйретіп бақты.           

 Адам баласы қиындықтан мәңгілікке  ажырап нирван болғысы келсе,  дүниауи пендешілік атаулының  бәрінен бас тартуы қажет деп уағыздады. Ол үшін Сиддарта сынды тақуалыққа көшіп, әйел, бала-шаға, ата-ана, туыстарды ұмытып, олардан іргені аулақ салу керек екен. Осы дүниедегі барлық істі өзіне қатысы жоқ деп санап, оған мүлде араласпайды. Қысқасы, аталмыш уағыздың өзі аса күрделі, сенуге келмейтін әрі түсініксіз жай еді. Расында, қарапайым пенде үшін жаным жай тапсын деп бүкіл қоғамнан тыс кетуі қаншалықты маңызды еді. Алайда, сондай топтар, яғни, лама атты сопылар пайда болды. Қатардағы азаматтар үшін олардың тірлігі тылсым сырға толы сиқырлы әлем іспетті көрінер еді. Сондықтан, мұң, зарларын айтып барады, медет сұрайды. Ақысына оны-мұнысын ұсынады. Осылайша, қиналып еңбек етпей-ақ қарын тойдыратын тәсіл пайда болды. Адамдардың көбі оларға қызыға қарайды. Жүре келе ламалардың топырлаған шоғыры қалыптасып үлгерді. Көбейген сайын өзара бәсекелестіктері де үдей түсті. Бірінен екіншісі асып түсу үшін жұртты таңдандыратын, алдап арбайтын неше түрлі ғажаптарды ойлап табады, өзара «клиент» таласып төбелеседі. Адиша тибеттердің  буддистік ұғымдарын ретке келтіргенімен бәрібір бұрмалаудан тыс тұра алмады.             

 Публицист Б. Баабардың мәлімдеуінше, 1400 жылдары Тибет елінде Зонхов  деген азамат діннің бұрмалаушыларға қарсы күрес ашқан. Ол өзінің қалыптастырған әділдік жолындағы ағымын буддизмнің сары бағыты деп атаған. Сарылар тобы өздерін жемқорлардан айыру үшін сары қалпақ пен жағасыз арнайы шапан киетін болған. Нирван болу үшін олар да отбасы құрудан үзілді, кесілді бас тартқан. Сөйте тұра жыныстық қатынасқа тиым салмаған көрінеді.

Данышпан Зонхов нирвандықты аңсаған ламаларды жөнге салып, Будда ілімінің тек ламаларға ғана емес, жалпы қарапайым жұртқа да арналғандығын, оның қағидасының өміршеңдігін дәлелдеуге тырысқан.  Ламаларды діни уағыз айтып, халық арасында ағартушылық ісін жүргізуге шақырған. Ол Буддадан кейінгі дін ғұламалары – Нагаржуна, Адиша, Шантив, Асангалардың тәмсілдерін салыстырған кітап жазып таратқан.             

 Азиядағы көшпенділер мен  түркі тектес халықтар арасынан  буддизмді қабылдаған бір ғана ұлт монғолдар екені белгілі. Жоғарыда сөз еткен тибеттік буддизмнің Монғол жеріне таралуының өзіндік себебі болды. Юань патшалығы құлағаннан кейін қытайдың ұлы қорғанынан еліне қуылып келген монғолдар бірнеше хандықтарға бөлініп алып, өзара жауласып қырқысты. Осы тұста олардың басын қосып, ынтымақтастыратын идеология қажет болды. Тибет жағының да өз мүдделері бар еді. Ондағы сан түрлі діни ағым өзара қызу бәсекеге түсіп, итжығыстан көз ашпай жатты. Қай бірі суырылып алға шығу үшін жаужүрек көшпенділерден әскери көмек алуға ықыласты еді. Екі жақты осындай саяси мүдде табыстырса керек. Тибет елінде буддизмнің «шарын шажин» деп аталатын топтары мемлекет билігін қолға алып, Далай лама деген атақпен бір сопы ел басқарған тұста монғол тайпалар буддизмге топырлап еніп жатты. Бұл үрдіс сол тұста шығыста күш ала бастаған мәнжулерге, қытайдың   Миң, Шиң үкіметіне қатты ұнады. Осылайша, асау көшпенділерді ауыздықтап қолға түсірудің өте күрделі айласы жүзеге асып, монғолдар 1911 жылға дейін мәнжудің, кейін 1921 жылға дейін қытайлардың отарында болып әбден әлсіреп тоз-тозы шықты. Шындықты шарқ ұрып іздейтін буддизм қағидалары Монғолияда әсіре бұрмаланып сау тамтығы қалмады. Бақсы, балгер, көріпкелдер, ақ және қара магияшылар секілді буддизмге мүлде қабыспайтын жат көріністер көз сүріндірді. Будданың тағылымы догмалыққа салынып, өңі айналдырылды. Тылсым сыр, парапсихология, экстрасеанстан аяқ алып жүру мүмкін болмай ламалардың өзі Жаратушыға серік қосудан қаймықпайтын жағдайға жеткен. Мұның бәрі айналып келгенде онсыз да артта қалған жабайы қоғамдық сананы одан ары кері тартып бұза түсті. Қарапайым адамдар арасында қандай күнәға барсаң да  оны ламаға берген қайыр, садақа арқылы жуып-шаюға болады деген пендешілік ұғым қалыптасқан.

Ресейлік ғалым  Майский 1918 жылы Монғолияда болған сапарында мынандай қызықтың куәсі болғанын жазады. Таңертеңгілік христиандар шіркеуінде бір бай көшпенді азаматтың шоқынып тұрғанын байқап қалады. Түс мезетінде оны буддистер ғибатханасында бір ламаға тарни оқытып жатқанын тағы көреді. Ал, кешкісін әлгі байекең үйінің ауласына костер жағып қойыпты да бір бақсы отты айналып зікір салып жүр дейді. Бір-біріне қарама қайшы діни рәсімдерді неге бұлайша сапырылыстырып жүргенін сұраса, әлгі отағасы айтатын көрінеді, «бірі болмаса бірінің көмегі тиер, әйтеуір Жаратушы біреу ғана емес пе?». Міне, прагматиканы қараңыз!

1937-38 жылдары 800 ғибдатхана орындары  сталинизмнің салдарынан қиратылғанда  бәрін монғолдардың өз қолдарымен өртеулері дінге деген жоғарыдағыдай салғырттықтың кесірі болса керек.  Ал, буддизм бұрмаланбай өз болмысымен сақталғанда бәлкім, басқаша болар ма еді. 1980-жылдардың ортасында еуропалық ғалымдар жасаған бір есептік баяндамада  «марксизмді діннің деңгейіне көтеріп,  оны өз ритуалымен, сенім-нанымымен ұстанатын әлемдегі бірден бір халық осы көшпенділер ұрпағы» – деген тұжырым жасауы кездейсоқтық болмаса керек. 90-жылдары социалистік жүйе күйреген тұста да олар ең алдыңғы қатарда тұрып, марксизмді мансұқтағаны белгілі. 1991 жылы жасалған зерттеулердің нәтижесінен белгілі болғаны, Монғолия тұрғындарының 80 пайызы өздерін буддист деп есептейді екен.

Буддизм – Үндістанда б.з.д. VII – Vғ.ғ. шамасында пайда болған. Буддизмнің негізін қалаған Сидхарта Гаутама. «Будда» термині «жарқырау», «сергу»  деген мағынаны білдіреді. Буддизм  ілімінде төрт түрлі ақиқат ілім негізделген. 
1.Азаптану. 
2.Азаптанудың себебі. 
3.Азаптанудан босану. 
4.Азаптанудан босануға апаратын жол. 
Будда кейіннен нағыз шындыққа жетудің және нирванаға жақындаудың сегіз сатылы жолын атап өтеді: 
1.Шынайы сенім. Дүние қайғы-қасіретке толы, оны тоқтату үшін ой мен бойдағы құмарлықты басу керек деген Будда сөзіне сену;  
2.Тура, әділ ұмтылу. Өз құмарлығың мен қызбалықты шектейтін қасқа жолды біржолта айқындау; 
3.Шыншыл сөз. Айтпақ сөзіңді мұқият қадағала, ол зұлымдыққа итермейтін, қайта дұрыс, рақымды болсын; 
4.Дұрыс істер.Теріс ниетті, қас қимыл-әрекеттен сақтану, игі іске икемді болу; 
5.Дұрыс өмір. Тіріге зиян келтірмейтін, құрметтеуге тұрарлық өмір сүру; 
6.Дұрыс ой. Ойыңның бағытын саралай отырып, одан, күдікті, күмәнді нәрсені қудалап, жағымдыны жалғастыру; 
7.Ақ ниеттер. Зұлымдықты ойыңа алма; 
8.Тура, дұрыс пайымдау. Ойыңды үнемі және төзімділікпен жаттықтыру, шындыққа жетпек талпынысты өзіңе шоғырландыру, оның тереңдету қабілетін шыңдау. 
     

Біздің жыл санауымыздан  үшмыңдай  жыл бұрын  Ежелгі Үнді жерінде  қауымдық қоғам ыдырыап, оның орнына құлдық қоғам қалыптаса бастады. Осыған орай ежелгі үнді қоғамы  4 варнаға  бөлінді,олар: брахмандар(абыздар ), кшатрийлер(әскербасылар),вайшьилер(ауқатты  шаруалар ) және шудралар(құлдар).Әр варна  тұйықталған әлеуметтік топ болады да, әрқайсысы  қоғамда өзіне тиесілі  оын алды және өздеріне  ғана тән  дәстүрлі мамандықтары болды. Мысалы, брахмандардың  үлесіне-ой еңбегі, кшатрийларға-әскери қызмет, вайшьилерге- ауылшаруашылық , қолөнер кәсібі, саудагерлік тисе, шудраларға-қара жұмыс қана тиді. Ежелгі үнді қоғамының осы даму кезеңіне сай мифологиялық, философиялық көзқарастары  қалыптасты. Онда негізінен үнді мәдениетінің ескерткіші ведаларда  жиынтықталған.Ведалар 4 бөлімнен тұрады: 1. Самхит-құдайларға  арналған гимндер жинағы ; 2.Брахман-самхитті түсіндіретін  әртүрлі мифологиялық  әңгімелер, ритуалдар т.б; 3.Араньякта (орман кітабы ) брахманға тән  ритуалдардың орнына құдайларды  іштей  сыйлап –құрметтеу, олар туралы ойланып-толғану  сияқты  көзқарас; 4. Ведалардың ең соңғы  сатысы «Упанишадта» дәстүрлі варналарды  бір-біріне қарсы  қоюдан гөрі, олардың  арасындағы айырмашылықты  ең жоғарғы  білім арқылы  жоққа шығаруға  болады  деген идея уағыздалады. Упанишадтың  басты тезисі Брахман  туралы.Ғарыштың негізінде мәңгі  мәнділік –Брахман жатыр.Ал одан барлық заттар дамып өскен. Олай болса Брахман- бар әлемнің генетикалық, түпнегіздік  бастамасы және оладың соңы. Брахман 2 түрлі болады.Біріншісі-қозғалмайды, нақты өмір сүреді, бірақ жойылып  кетуі мүмкін, ал екіншісі-жойылмайды, өлмейді, қозғалыста болады және ақиқат.Бірінші  Брахман көптүрлі болса, екіншісі –жалқы. Кейбір жағдайларда  брахманмен қатар, синоним ретінде,Атман ұғымы қарастырылады. Атманның табиғаты-бір жағынан дене сияқты болса,екінші жағынан рух  сияқты. Рухты Атман –тіршіліктің  негізі , ал екеуі қосылып, барлық денелердің ішкі бастамасы, негізгі және соңы болады.Атман  тек  бастама ғана емес, ол-саналы тіршіліктің иесі, әлемді жаратушы. Брахман және атманмен қатар тұрған ұғымдардың бірі-пуруша және «мен». Пуруша(еркек)-ол әлем, адам түрндегі әлем.Сондықтан  атман бастапқыда пуруша түрінде  болып,’мен әлемді жаратамын’,-деп: аспан  суын,сәуленің бөлшектерін,өлімді,суды жаратты.Осыдан біз Атманның саналы екенін түсінеміз.

   Ведалар негізінде қалыптасқан  философиялық ілімдер сол ведалардың  беделін мойындау-мойындамауына  байланысты эр-түрлі бағыттарға  бөлінеді: жайнизм, буддизм, даршандар,  чарвактар-локаяттар,санкхья т.б.

           в) Локаята (Чарвака). (Лока-"аймақ", ел, кеңістік, элем, жер, өмір. Ал көпшілік түрде - "адамдар, халық, адамзат" деген мағыналар береді). Локаяттар Веда ілімдерін жоққа шығарады. Осы тұрғыдан Веда дінін, оның беделін, ғүламаларын, ілімдерін сынға алады. Веданың дінбасылары, локаятиктердің пікірінше, халықты алдап, соның арқасында байып жүр. Локаяттардың пікірінше, дене өлгеннен кейін жан өмір сүрмейді. Олардың пікірінше, элемдегі барлық денелер, заттар махабхут деп аталатын 4 түпнегізден түрады. Олар: ауа (ваю), от (ап), жэне жер (кишта). Махабхуттар белсенді және эрекетшіл келеді. Махабхуттар өзіне тэн күштің, белсенділіктің арқасында өзара байланысқа түсіп, бірігіп, ыңғайлы келгенде, бұрын жеке алғанда өздерінде жоқ қасиет-сана пайда болады. Ал денелер өлгенде, олар қайтадан өздерін өмірге экелген махабхуттарға бөлшектенеді, ал бөлшектенген махабхуттармен бірге сана да жойылады.

Локаяттар өмірдің мэні бақытта, ал бақыттың өзі-ляззат деп түсінген. Олардың түсінігінше, ляззат пен қасірет байланысты, бірақ, қасірет буддизмдегі сияқты өмірдің мәні емес, оны толығымен жою мүмкін емес, оны азайту, жеңілдету өз қолымызда. Табиғатты элеуметтік қүбылыстарды танып білуде ақыл-ойдан, сырт күш туралы ілімдерден, беделдіктен пайда жоқ, білімді тек сезім мүшелері арқылы ала аламыз. Кейінірек келе, локаяттар сушикши (нэзік) жэне дхурта (тү_рпайы, дөрекі) деп аталатын екі салаға бөлінеді.

Ежелгі Қытайдың қола дэуіріне темір дэуіріне өтуіне байланысты ауылшаруашылығы мен қала түрғындарының еңбектерінің бөлінуіне, ақшалай-тауарлық қатынастардың қалыптасуына, ой жэне дене еңбектерінің бөлінуіне, эртүрлі сатыдағы элеуметтік топтардың пайда болуына экеліп соқтырды.

Ежелгі Қытай мемлекеті-шын мэніндегі шығыстың деспотия болатын. Мемлекет басшысы-эрі монарх, эрі жрец ж/е жалғыз ғана жер иесі болды. Әртүрлі рангтағы аристократия мемлекеттік қызметте болды. Олардан кейін элеуметтік сатыда-рубасылары, отбасы басылары түрады. Ал қүлдар болса, олар жануарлар сияқты элеуметтік сатыдан тыс қалды.

Заң болған жоқ, сондықтан элеуметтік сатыда жоғары түрғандардың өктемдігінен ешкім тыс қала алмады. Бірақ, мемлекет басшысының алдында эртүрлі элеуметтік сатылардың бэрі тең болды. Халық арасындағы қарым-қатынас күрделі, шым-шытырық ритуалдарға негізделді.

Мысалы, тірілердің өлгендерге, олардың рухына, табиғат құбылыстарына, жерге ж/е аспанға деген қарым-қатынас негізінде қалыптасқан діни көзқарас, эдет-ғүрып, дәстүрлермен тығыз байланыстағы ритуалдар, жоғары элеуметтік сатыда тү_рғандар мен төменгі сатыдағылардың арақатынасын нақтылап, айқындайды, т.б.

Қытайлықтардың сол кездегі  дүниетанымдық көзқарастары "Бес  кітап" деп аталатын кітаптарда шоғырланған. Бұл кітаптар өздерін білімді деп санайтын эр адамның көзқарастарын қалыптастыруда үлкен роль атқарады.

Ежелгі Қытайда ғылымның да кейбір салалары пайда бола бастады. Мысалы: математика, астрономия, медицина. Осы ғылымдар саласындағы жетістіктер негізінде Ай мен Күннің түтылу мезгілін анықтады, астрономиялық қүбылыстар мен жердегі құбылыстардың байланысын айқындауға, күнтізбе, уақыт есептеу т.б. тәсілін ойлап, табуға мүмкіндік туды. Бірақ, ғылым элі де болса элжуаз қалыпта еді. Бүл жағдай философиялық ілімдердің деңгейіне эсер етпей қойған жоқ.

Біздің дэуірімізге дейінгі үшінші ғасырдың аяғында п/б ежелгі Қытай философиясы кейінірек негізгі алты философиялық бағытқа-мектекптерге бөлінді. Олар: конфуцийшылдық, моизм, заң мектебі (легистер), даосизм, тұрпайы философтар (натурфилософия) ж/е Атаулар мектебі. Біз бүл аталған философиялық мектептердің ішіндегі ең көрнектілері - конфуцийшылдық, даосизм, ж/е легистерге ғана қысқаша тоқтаймыз.

а) Бүл философиялық ағымның п/б жэне қалыптасуы, осы ағымның негізін қалаушы Кунфуцзы, оның ізбасарлары Мэн-цзы ж/е Сюнь-цзының есімдерімен тығыз байланысты.

Кун-фу-цзы (б.д.д.. 551-479 ж.ж) кедейленген ақсүйек әскербасының отбасында өмірге келген. Ата-анасымен ерте айырылған ол, тек 15 жасында ғана білімге құштарлық танытады. Оның көптеген ізбасарлары болды. Олар үстазының ж/е өздерінің ой-пікірлері, қағидалары мен түжырымдарын жиынтықтап, "Әңгімелер мен пікірлер" (Лунь Юй) деген конфуцийшылдық ілімінің негізгі шығармасын дүниеге келтірді. Қытайлықтардың көптеген ұрпақтары бұл кітапты үлгі түтып, басшылыққа алған.

Кун-фу-цзының ілімінше, ең жоғарғы  жаратушы күш-аспан. Ол жерде әділеттілік  болуын қадағалап отырады. Ал қоғамдағы  теңсіздік, әртүрлі сатыдағы топтардың  болуы ол- эділеттілік. Олай болса, аспан осы теңсіздікті қорғайды. Кун-фу-цзы өзінің ілімін аспан денелерінің заңдылықтарын н/е, бабалар рухын зерттеуге арнамайды. "Өмірдің не екені білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан біліміз" - дейінің өзі осыған айғақ.

Керісінше, оның қарастыратын негізгі  мэселесі - адамдар арсындағы қарым-қатынас, тэрбие мэселелері. Осыған орай ол мынадай үғымдарға көбірек көңіл бөледІ. Олар: "тең орта", "адамгершілік" ж/е "өзара сүйіспеншілік" осы 3 үғым бірігіп "дао" (дүрыс жол) қүрайды. Әр адам осы даоның жолымен өмір сүруі қажет.

"Тең орта" - адамдардың сабырсыздықтың  арасындағы іс-әрекеті. Өмірде мүндай "ортаны" ұстап, іс-эрекет жасау оңай емес, себебі, адамдардың көпшілігі сабырсыздық көрсетсе, бір тобы тым сақ келеді.