Туризмнің теориялық аспектілері қоғамдық дамудың экономикалық критериясы ретінде

 

3.2.Ұлттық экономиканың  тиімді дамуына туризмнің тигізетін  әсері

 

Туристік ағымдарды болжаумен  қатар, туризмнің Қазақстан Республикасының  экономикасына тигізетін әсерін анықтау өте жоғары мәнділікке ие болып отыр, елдің экономикасына  туризмнің әсерлері қысқа мерзімді және ұзақмерзімді болып бөлінеді. Қысқамерзімді әсер негізінен тек  қана туристік секторда дамитынын көрсетеді. Егер де экономикаға көпқырлы ұзақмерзімді әсерлері туралы айтатын болсақ, онда бұл әсердің маңызды аспектілері  туралы айту қажет, туризмнің жалпы  жұмыспен қамтылу мен белгілі  бір аймақтар мен салалардың дамуына; қонақ үй индучтриясына, жол салу, қоғамдық тамақтану кәсіпорындары, саяжайлар, аттракциондар, экскурсиялық бюролар мен т.с.с. әсерін көрсетеміз.

Ұлттық экономикаға туризмнің  тигізетін әсерлерін оқып-үйрену үшін бірқатар әдістерді қолдануға  болады. Неғұрлым тиімдісі болып арнайы мультипликаторларды құру болып  табылады. Нақты уақытта мультипликаторлардың үш әртүрлі типтерін бөліп көрсетуге  болады:

1. Кіріс мультипликаторы, оған  туристік шығыстардың әсер етуінің  үш аспектісін енгізеді:

- тікелей әсер ету, яғни туристік  индустрияда өндіруге жұмсалған  шығындардың тікелей табыстарды  қамтамасыз етуі;

- жанама әсерлері туризм үшін  тауарларды жеткізуші-ұйымдарда  байқалады, өйткені олардың кірістері  туризммен байланысты басқа салалар  жағынан сұраныстың өсуі есебінен  көтеріледі;

- ынталандырушы әсері елдің  немесе аймақтың экономикасында  туристердің шығыстары қосымша  табыстар жасайды және осы  қосымша табыс көтерілген тұтынуға  алып келуі нәтижесінде пайда  болады.

2. Өнім шығару мультипликаторы  туристік шығыстардың жалпы өсімінің  нәтижесі арқылы жоғарылаған  тауар айналымын бейнелейді.

3. Жұмыспен қамту мультипликаторы  алдындағыларына қарағандағы айырмашылығы  туристік шығыстардың жоғарылауы  жұмыспен қамту деңгейінің өсуіне  алып келуі мүмкіндігін көрсетеді.  Жұмыспен қамту мультипликаторын  тікелей жұмыспен қамтудың туристік  шығыстардың қосымша жоғарылауымен  шақырылған жанамаға қатынасы  арқылы қарастыруға болады.

Олардың алдындағы тұрған тапсырма – мультипликаторлық эффект қандай болатынын көрсету үшін инвестициялық  салымның қажетті сомасын анықтау. Жоғары дамыған туристік индустрияны  жасау үшін үлкен материалдық  және қаржылық салымдар қажет. Көптеген дамушы елдерге осы мәселені шешу үшін шетелдік капитал қызметіне  жүгінуге алып келеді. Шетелдік тәжірибені есепке ала отырып шетелдік инвесторлармен ынтымақтастықтың біз үшін неғұрлым жағымды нұсқасын таңдап алуға болады.шетелдік инвестицияларды тартумен қатар  мемлекеттік әсер етудің келесідей  құралдарын қолдану қажет, яғни туристік орталықтарды салу кезінде жергілікті жұмыс күштерін қолдану, туристік орталықтарды жабдықтау үшін жергілікті материалдарды  қолдану, туристерді тамақтандыру үшін жергілікті ауыл шаруашылық өнімдерін  шығыстау сияқты.

Жоғарыда атап кеткен параметерлерді есепке ала отырып, туризм экономикасына  шетелдік инсвестициялардың қалай  әсер ететінін анықтауға болады.  Шетелдік инвестицияларды қолдану  кезінде сервис сапасын жоғарлату  үшін шетелдік тауарларды сатып алумен байланысты валютаның шығуы қандай мөлшерде кететінін есептеу қажет. Әлемдік баланстың есептеуі бойынша  туристер үшін импортқа 15-тен 55%-ға дейін  жергілікті емес ресурстармен туристік индустрияны қамтамасыз ету мен  экономиканы дамытуға байланысты түскен түсімдер кетеді.

Бірқатар басқа салалардан туристік индустрияның айырмашылығы жоғары капитал  салымдылығымен ерекшеленеді және сондықтанда  оның дамуы үшін үлкен көлемде  қаражат керек. Сондықтанда Қазақстанның туризм индустриясына салынған қаражаттар қандай көбейтінді эффект беретінін  есептеу мақсатты пішімделге.

«Туристік мультипликатордың» әрекеті  шетелдік туристерден алынған ақшалай  қаражаттарды дұрыс қолдану арқылы көрінеді. Бұл қаражаттар туризмге тартылған көппішімді қызмет түрлерінің салдарынан экономиканың басқа салаларына қарағанда тез айналымға түсуі  мүмкін, олар көптеген аралас салаларды  қамтиды – құрылыс, жеңіл өнеркәсіп, көлік, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары  және т.с.с., және осының арқасында экономикалық белсенділіктің жоғарылауына мүмкіндік  береді.

Туризмге деген халықтың қажеттіліктерін  анықтау үшін, ең алдымен, жеке адамның  нақты тұтынушылық тәртібіне  әсер ететін факторлардың жиынтығын  анықтау қажет. Егер де негізгі факторлар  анықталынса, онда екінші тапсырма тұтынушылық  тәртіптерінің (стиль, мінезі) пішімін  бір уақытта анықтаумен жиынтық  тұтынушылық топтарды бөлу болып  табылады. Осы тапсырмаларды шешу көмегімен ағымдағы (репрезентатитвті) сұранысты анықтау әдіснамасын  жасауға болады. 

Туристік қызметтерді тұтынушыларды  сегменттеу көпфакторлы сегменттеу әдісі бойынша іске асырылған, топтарға тұтынушыларды бөлу кезінде негізгі  белгілері ретінде келесідей  факторлар қолданылды: жасы, жанұялық жағдайы, әлеуметтік статусы, тұтынушылардың квалификациялық деңгейі. Осы кезде  туризм сферасындағы қызметтер бойынша  тұтынушылардың тәртібі мінезіне талдау жасалды. Туризм сферасында тұтынушылық  приортеттер әрбір бөлінген тұтынушылық  сегмент үшін анықталды.

Шоп-туризмдегі үлес салмақтың төмендеуіне  қарамастан, салыстырмалы ақыл-ой еңбегіндегі  адамдар материалдық мәселелерін  шешу үшін сауда-саттық бизнесімен айналысуға мәжбүр. Осыған орай, бұл жағдайдағы туристік фирмалардың негізгі тапсырмасы – қызметтер ассортиментін кеңейту, яғни қызметтерді дифференциациялау, әсіресе, егер де фирмалар шоп-туризмге мамандалса, онда республикаға халықтық тұтыну тауарларын жеткізудің басқа  әдістері мен құралдарына көшу нарықтағы  жағдайлардың өзгеруіне алып келеді, ал ол шоп-туризмнің құрып кетуіне  алып келеді.

Әлеуметті-экономикалық топтар рангісінің көтерілуіне қарай элитарлы туризм үлес салмағының жоғарылау тенденциясы  байқалады. Зерттеулер көрсетіп отырғандай, бұл топ үшін туризмнің экстреналды  және экзотикалық түрлерін дамыту мақсатты болып отыр.

Барлық сапарлардың құрылымда  үлкен үлес салмақ спортты-ойын-сауықтық туризмнің үлесіне келеді, саяхат кезінде туристердің тәртібінде белсенді уақыт өткізу приоритетімен  түсіндіруге болады.

Толығымен туристік қозғалыс, тұратын  ел шекарасының ішінде, сондай-ақ шетелдік сапарлармен байланысты, адамдардың әлеуметті-экономкалық және демографиялық  статусымен корреляцияланады, статустық  өсуіне қарай көтеріледі (шоп-туризмнен  басқасы).

Әрбір әлеуметті-кәсіби топтардың  ішінде туристік қызметтерге төлемқабілетті сұраныс айырмасы мен туристік тұтыну мінезіндегі айырма негізінен жанұядағы  табыссыз мүшелерінің санымен және сомалық жанұялық табысқа байланысты, адам басына шаққандағы табыстардың  деңгейімен шартталған.

 Сонымен бірге, әрбір топта  респонденттер бар екенін айтып  кеткен жөн, өйткені олар негізінен  ұйымдастырылмаған өзіндік әрекеттегі  демалысты қалайды, ол өте арзан  және қол жеткізерлігімен түсіндіріледі. 

Туристік тұтынуды оқып-үйрену мен  туризмді дамытуды болжау   Қазақстанда  жағымсыз аспектілерді минимумға дейін  жеткізуге және жағымды аспектілерін күшейтуді көрсетеді.

Толығымен, экономикалық және маркетингтік аспектілер туристік саланың дамуын анықтайды және тұтынушыларға бағытталған  мүлдем жаңа туристік өнімді жасауға  мүмкіндік беретінін атап өткен  жөн. Оны қалыптастыру макро-, және микродеңгейлерде туристік қызметті активизациялау көмегімен  мүмкін болады.

2001 жылдың 13 маусымында күшіне енген  «Қазақстан Республикасындағы туристік  қызмет туралы» Заңды басшылыққа  және әлемдік туризм тәжірибелерін  еске ала отырып, қазақ жеріндегі  бұрынғы тазы жүргізу, құс салу, үкі асырау үрдісін, құрт, қызыл  ірімшік қайнату, қазы ай налдыру, қымыз ашытудың ұлттық технологиясын жолға салып, ретке келтіру қажет. Қазіргі шетел туристерін зауыт – фабриктер, олар шығарған өнімдер қызықтырмайды. Оларды еліміздің өзіне тән табиғи дәстүрлері мен салттары ғана елең еткізеді. Сондықтан тарихи және мәдени мұражайларға таяу ұзын жолдың бойында ұлт аспаптарында ойнаушыларды, ұлт дәмханаларын, ши, өрмек тоқу, тері илеу, күдері дайындау, қамшы өру, арқан есу, сақина соғу шеберлерін тұрақты орналастыру мәселесін шешу керек.

Туризм саласының болашағын  айқындайтын ұсыныстар әзірленіп  жатыр. Алдымен туристік саланың  құқықтық – нормативтік базасы мен  мемлекеттік үйлестіруді жетілдіруіміз  керек. Бұл туризмді экономиканың кірісті  саласы мен  бәсекеге қабілетті индустриясы  ретінде дамытуға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

          Дипломдық зерттеуді жүргізу барысында біз келесідей шешімдер мен қортындылауларға келдік:

          1. Нарықтық экономика – туризм  үшін неғұрлым жағымды орта. Туризм  рекреациялық, танымдылық және емдік  мақсатта орындалады, бірақ сонымен  бірге жаңа инфрақұрылымды құру, аралас салаларды дамыту, елдің  төлемдік балансын жақсарту және  валюталық түмімнің ағымы сияқты  экономикалық аспектілерге және  үлкен мәнге иелік етеді.

          Қазақстанда соңғы 12 жылдың ішінде  туризм сферасында түбегейлі  институционалды және сапалы  өзгерістер болды. Нарықтық экономика  элементтерін енгізу, мемлекеттік  туристік кәсіпорындарды акционерлік,  жеке және біріккен кәсіпорындарға  қайта құру сыртқа шығу туризмі  мен шоп-туризмге бағытталған  Қазақстанның отандық туристік  өнімін қалыптастыруға мүмкіндік  берді. 

          Қазақстанның аймақтарын рекреациялық  аймақтандыру сапарлық мақсаттар  бойынша туризмді қайта құруға  мүмкіндік берді. Еліміздің территориялық  артықшылықтарын және оның аттрактивтігін  бағалауды есепке ала отырып  ішке кіру туризмін дамыту  үшін приоритетті болып тау,  танымдылық және рекреациялық  туризм табылады. Қазақстандағы  көрсетілген туризм түрлерінің  құрылымы елде мамандандырылған  аңшылық туризмнің, оқиғалық туризмнің,  көштік, этникалық, өткенді еске  түсірушілік, діни және жастар  туризмінің қызмет етуі мен  әрі қарай кеңеюі үшін мүмкіндіктері  бар.

          Шетеледер тәжірибелері көрсетіп  отырғандай, туризм сферасында дұрыс  қалыптастырылған мемлекеттік саясат  оның пайдалылығын қамтамасыз  етугуі мүмкін және әлеуметті-экономикалық  дамудағы бірнеше мәселелерді  шешуге көмектеседі. Шетелдік  туризмді дамытуға бағытталы  мен дамыту кезінде, қымбат  және қымбат емес орналастыру  құралдарын үйлестіріп, шетелдік  туристердің саранымына жауап  беретін туристік өнімді құру  арқылы болашақта Қазақстан Рнеспубликасында  ішке кіру туризмін дамыту  мүмкіндігі бар. Бұл жағдайда  туризмді елдің мамандануының  негізгі түрлерінің біріне айналдыра  отырп, халықаралық туризмді сапалы  дамыту үшін икемді салық саясатын, пайызсыз займдар мен несиелер  беру, соның ішінде валютада, дотациялар  қарастыру мақсатты болар еді. 

          2. Экономикалық күйзеліс жағдайында, белгіленген экономикалық және  саудалық байланыстардың бұзылуы,  жұмыссыздық өсуі кезінде туристік  қызмет көлемі мен туристік  өнімнен бас тарту болған жоқ,  бірақ туризмде құрылымдық қайта  құру байқалды – қызметтердің  жалпы көлемінде сауда-саттық  туризмі жоғарылады, неғұрлым үнемді  турларға сұраныс көбейді. 

          Туристік сферадағы бар сертификациялау  мен лицензиялау жүйесі өз  қызметтерін толық көлемде орындап  отырған жоқ. 2001 жылы қабылданған  соңғы лицензиялық жүйе туристік  саланың дамуына теріс әсерін  тигізді. Лицензияны туризмнің  түріне байланысты және ішке  келу туризмімен айналысатын  туристік фирмалардың қызметтерін  ынталандыру  мақсатында беру  қажет. Туризмдегі тұтынушыларға  қызмет көрсету сапасын жоғарлату  үшін кешенде Қазақстанның жекелеген  аймақтарында қызметтерді сертификациялауды  жүргізу мақсатталынған: туристік  фирмалар, қонақ үйлер және қоғамдық  тамақтандыру кәсіпорындары.

          Туристік қызметтің жақсаруы  маркетингті тиімді қолдану көмегімен  қамтамасыз етілуі мүмкін. туризм  нарығын сегменттеу әртүрлі сегменттердің  приоритеттері айрықшаланатынын  көрсетті: жоғары табысы бар тұтынушылар  рекреациялық туризмді талғайды, орташа және төмен табыстылар  – шоп-туризмді.

          Туризмде фирмалар арасындағы  бәсеке жоғарылауда, сондықтанда  бәсекелестерінің артықшылықтары  мен кемшіліктерін оқып-үйрену  керек, осыған орай фирмамен  тұтынушыларын таңдауға әсерін  тигізетін неғұрлым маңызды қызметтік  көрсеткіштері есепке алынған  туристік фирмалардың рейтингтік  бағаларының варианттары құрылған.

          3. Дипломдық жұмыста ішке кіру  туризмін дамытуға мемлекеттік  қолдаудың қажеттілігі негізделген.  Осы мақсатта шетелдік туристерді  қабылдаумен айналысатын туристік  фирмалар үшін жеңілдік шарттар  қолдануға болады: қызмет етуінің  бастапқы жылдарында жиынтық  табыстан алынатын салықтан, қосымша  құн салығынан босату, сонымен  қатар туристердің негізгі ағымы  жоспарланып отырған аймақтарда  туристік инфрақұрылым объектілер  салумен айналысатын ұйымдарды  субсидиялау және жеңілдетілген  несие беруді қарастыру.

          4. Туризмді дамытуға ынталандырушылық  әсер ету инвестициялаудың арқасында  жүргізіледі. Сондай-ақ, инвестициялаудың  сондай мақсатталынған жүйесін  қолдану керек, әсіресе жергілікті  жұмыс күшін және жергілікті  өндіріс материалдарын қолдануды  іске асыратын.