АҚШ-тың әлемнің ең қуатты еліне айналуы

      1949 жылы қаңтарда президент Трумэн  конгресске кең көлемді реформалардың  бағдарламасын ұсынды. Ол “әділ  бағыт” бағдарламасы деп аталды³.

      Экономиканың  даму циклдігі мемлекеттік-монополиялық капитализмнің ең негізгі белгісі  болды. Цикл – капиталистік экономикалық қозғалыстың міндетті түрі болды және соғыстан кейін жаңа жағдайда циклдер ашық модификацияға өтті.

      “АҚШ  экономикасы үшін 50 жылдар ұзақ өзгеше сипатта, өндірісте автоматтандыру жүйесін енгізді. Автоматтандыру технологиясының  енуі төрт басты жолмен жүргізілді.

1. Автоматты машиналар енгізу.
2. Конвейрлік өңдеу әдістері.
3. Автоматты бақылау жүйесі.
4. Электронды-есептеу машиналарын енгізді”⁴.

Автоматты бақылау жүйесі және ЭВМ толық 40-50 ж. шығарылды. Олар

50 ж.  экономикаға революциянизациялық  әсер әкелді. Ол тек ішкі құрылымын өзгертті.   
 

¹ Шаров А.Н. Экономика США. М, 1988, 97-бет.

² Джапаридзе Т.З., Чивошвили М.И. Как создавался совет национальной

   безопасности 1974 г. // США: экономика, политика, идеология. 

   М, 1991, № 5, 93-бет.

³ Мельников Ю.М. Внешнополитически доктрины США. М, 1970, 107-бет.

⁴ Мильнер С.К. Проблемы использования ЭВМ и управление.    // США: экономика, политика, идеология. М, 1971, № 2, 49-58-беттер 
 
 

      АҚШ-тың  “көмек беру” бағдарламасы. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, мемлекет пен сыртқы саудада экономикалық байланыс орнату үшін әскери және экономикалық көмек беруді ұйымдастырды. Ол жекеменшік, мемлекеттік капиталдарды шетке шығаруға көп көмегін тигізді. АҚШ өкіметі “көмектесу” саясатында, шетелдерге жәрдем ақша, зоем беруді шешті. Зоем – белгілі мерзімге дейін алынған ақша, зат.

     “Олардың  көмектескендігі сомасы 1945 ж. 1 шілдеден 1968 ж. 30 маусымға дейін 134 млрд. доллар болған. Берілген экономикалық көмек бұл  сомадан 95 млрд. доллар. Жәрдем ақша – 56 млрд. доллар, ал зоем 39 млрд. доллар болды. Әскери көмек 36 млрд. доллар бұл жәрдем ақша, ал зоем 3 млрд. 1945-1968 ж.ж. аралығындағы барлық сомасы – 39 млрд. доллар”¹.

      “Көмектесу” бағдарламасын жүргізетін ұйымдар  үшеу. Біріншісі, экономикалық көмекті  ұйымдастыратын – халықаралық даму агенттігі (Агенттік – мекеменің, я жеке адамдардың тапсырмасын орындап отыратын ұйым). Ол өз жұмысын “Маршалл жоспарымен” бастады (1948-1951 ж.ж.). Агенттік техникалық көмек, “дамушы зоемдер”, қорғанысты ұстауға көмек көрсетті. Техникалық көмек жәрдем ақша ретінде жүрді.

      “Бұлардың жүргізген көмектерінің ортақ сомасы – 46,7 млрд. доллар”².

      Ал  екінші ұйым – “Әлем ісі үшін азық-түлік” бағдарламасын орындайтын әкімшілік болып табылады (480 заң). Үшінші ұйым – экспортты-импорттық  банк. Ол 1934 жылы құрылған. Соғыстан кейінгі жылдары АҚШ товарын сатып алу үшін қысқа мерзімді зоемдер қойылды.

      “Ол 11 млрд. долларды құрады”³.

      1945-1951 ж.ж. әр түрлі товарларды өткізу  үшін Қаржы Министрлігі және  АҚШ Қорғаныс Министрлігі арқылы  ғана өткізілді. 

      Бұл “көмектесу” бағдарламасы – АҚШ-тың сыртқы стратегиясының ең бір қажетті құралы болып табылады. Бұл бағдарлама тек сыртқы саясатта емес, төтенше АҚШ-тың ішкі экономикасына де өте қажет.

      “Батыс  Европа мен Жапонияға көмек ретінде 95 млрд. доллар берілді”⁴.    

¹ Хрестоматия по новейшей истории. М, 1960, II-том, 256-бет.

² Хрестоматия по новейшей истории. М, 1960, II-том, 257-бет.

³ Лопов А.Т. Фермер и военная экономика. // Новое время.

   М, 1952, №  2, 35-бет.

⁴ Лопов А.Т. Фермер и военная экономика. // Новое время.

   М, 1952, №  2, 37-бет.

II-тарау

АҚШ экономикасының жеке салаларының дамуы. Өнеркәсіптік

монополияның  құрылымы.

      АҚШ-тағы негізгі өнеркәсіпте ұйымдық  бастаушы – фирма болып табылады. Ірі фирмалар ереже бойынша бір  ғана кәсіпорыннан емес (завод, фабрика), бірнеше-ондаған, кейде жүздеген кәсіпорындардан тұрады.

      “АҚШ-та 300 мың фирмалар саналған. Бірақ олардың  рөлі, мөлшері экономикада әр түрлі”¹.

      АҚШ-тағы экономикада шешуші рөлді монополиялық ұйымдар ойнайды. Монополияны өркендету  негізінде өндіріс пен капиталды шоғырландыру мен орталықтандыру жатыр. Шоғырландыру процесін тарату турасыздықты емес, жеке кезеңінде, оның даму темпі өте биік, ал басқасы өте төмен. Шоғырландыру әртүрлі салаларда, дәрежесі де әртүрлі.

      Статистикалық көрсеткіштерде шоғырландыру дәрежесі салаларда жаппай көп өндірістік әдістерімен немесе үздіксіз өндіріспен өте жоғары. “Бұл бәрінен бұрын металлургия, автомобиль өнеркәсібі, шин өндірісі, радиоқабылдағыштар, телевизор, байланыс жабдықтары, генераторлар, трансформаторлар, электр шамдар, бақылау аппараттары, ЭВМ, жазатын машиналар, сурет жабдықтары, тоңазытқыштар, кір жуатын машиналар, каучук т.б. шығарды”².

      АҚШ өнеркәсібінде шоғырландырудың  ең жоғарғы деңгейінің бір себебі: оның құрылымы және жоғарғы үлесі  – осы саладағы өнімі болып табылады.

      “Металлургияның бүтіндей үлесінің барлық түрлері –  машина жасау, мұнай шығаратын, химиялық, резиналық өңдеу өнеркәсібіндегі  таза құны 1939 жылы 41 %, 1953 жылы 48,2 %-ке теңелді. Көптеген фирмалар “Вестингауз”, “Алкоа”  және тағы басқалары қуатты ЭВМ-дарды құрастырады. Олар екі-үшеу-

ін біруақытта қамтамасыз етеді”³.

      1947-1954 жылдары, әсіресе ірі компониялардың  үлестері өнімдерінің таза құны  жоғарғы деңгейге өсті. Ал осы  жылдардан кейін олардың үлесі  бірқалыпты темппен көбейіп отырды.

      АҚШ соғыстан кейін капиталистік әлемде басты және шешуші күш болып қалды. АҚШ капиталистік өндірістің дамуына көлемді әсер етеді. Өндірістік ақша қаражатын жұмсау, негізгі қорлардың көлемді өсуі болып өтті. Көптеген мемлекеттерге қарағанда АҚШ-та, салаларында бірталай көп қуаттылық көрінді. 
 

¹ Соединенные Штаты Америки: экономика. М, 1972, 89-бет.

² Мельников Ю.М. Вычислительные машины и программирование на ЭВМ. 

  М, 1972, 100-бет.

³ Соединенные штаты Америки. М, 1972, 93-бет.  
 

      “АҚШ  президентінің экономикалық есебі  бойынша: 1947-1948 жылдары жалпы ұлттық өсім жеке өндірістердегі қаржы жұмсаудың негізгі капиталы төмендеді. 1949-1957 жылдары 10-11 %-ке төмендеп кетті. Өңдеуші өнеркәсіптің негізгі капиталының орташа жылдық өсуі 1947-1957 жылдары 43 % болды”¹.

      “ИМЭМО  экономистерінің есептеулері бойынша АҚШ-тың өндірістегі ұлттық кірісінің үлесі 1948 жылы 13,5 %, 1957 жылы 11,6 %”².

      “АҚШ-та жұмыспен қамту туралы мәліметтер өте  айқын. 1949 жыл мен 1953 жыл аралығында орташа жылдық жұмыспен қамту материалдық  өндіріс салаларында жалдамалы еңбек (өңдейтін, шығаратын өнеркәсіп, құрылыс, транспорт, қоғамдық пайдалану кәсіпорындары) 3771 мыңға өсті. Сауда, қаржы облыстарында мемлекеттік қызмет ету – 4860 мың немесе екеуінің барлық қосындысында 8631 мыңға өскен”³.

      “1948 жыл мен 1953 жыл аралығында машина жасау өнімінің индексі 73 %-ке өсті, ал қаруланусыз – 33 %-ке көтерілді. Осы кезеңде жаңа әскери өнеркәсіп құрылды.

Қаруландыру өндірісі өте жоғарғы деңгейге өсті”⁴.

      АҚШ басқа капиталистік мемлекеттер  сияқты сыртқы саудасын кеңейту мақсаттарына жетеді, әртүрлі амал қолдана отырып.

      “1948-1949 ж.ж. Гавандық конференция болды. Ол сауда және жұмыспен қамту туралы еді, АҚШ-та халықаралық-халықтық саудада  жан-жақты ұйым құруға қарсы болды”⁵.

АҚШ-тың  салық саясаты.

      Салықтың  өте үлкен мөлшері мемлекет бюджетіне түседі. Салықтың ставкасының маңызды дифференциациясы – барлық мүмкіншілігі бар жеңілдіктердің үлкен саны бар. Оны салық заң шығарушыларынан алып тасталады.

      Дифференциация  – бүтінді түрлі формаға, элементке, бөлшекке мүшелеп бөлу. Ал, салық саясатын экономикаға әсері бар басты рычагқа айналдырды.

      АҚШ-тағы салық жүйесінің ең негізгі элементі – кіріс салығы және жеке адамдардан алынатын, корпорациялардан алынатын – жанама салықтар, акциз алымдары, мүлік салығы, әлеуметтік сақтандыру қорындағы жарналар болып табылады. Бұл салықтардың негізгі түрлерінің көпшілік бөлігі мемлекеттік бюджетке түседі.

      Федералды салықпен қатар, шарттар мен жергілікті басқару органдары алатын салықтар да бар.

¹ Соединенные штаты Америки. М, 1972, 95-бет.

² Лон В.И. США в военные и послевоенные годы 1940-1960 г.г.

  М, 1964, 206-бет.

³ Хансен Э. Послевоенные экономика США. М, 1966, 184-бет.

⁴ Манукян А. Тенденции и перспективы капиталистической экономики. 

  // Международные  отношения и мировая экономика.  М, 1964, 25-37-беттер.

⁵ Сергеева А. Президент Трумэн о своей политике. // Новое время.

  М, 1950, № 21, 13-бет.  
 

      АҚШ өкіметі салық саясатын тек қана мемлекеттік кіріс көзі ретінде  белсенді қолданып қана қоймай, ол басты  экономикалық реттеуші қызметі ретінде саналады. Соғыстан кейінгі, дағдарысқа қарсы реттеу әдісі – салықтық тұрақтандырушылардан азғана нәтиже тапқан болатын. АҚШ-тың экономикалық әдебиетінде көптеген онжылдықтар бойында бірінші болып салық-автоматты тұрақтандырушы ретіндегі рөлі өсті. Экономикаға айқын әсер

көрсетуші - әртүрлі әкімшіліктер қабылдаған, салық жүйесі туралы реформалар. Соғыстан кейінгі қабылдаған салық реформасына  заң шығарушылардың басты бағыттары  – ірі капиталы үшін қолайлы жағдай туғызды.

      1954 жылы салық саясаты қайта қарастырылды. Ол өзгешелеу болды.

      “С. Хористің – американдық экономистің  бағасы бойынша: корпорациялар 64 % пайда  тапты. Ал 30 % жылына халықтық топтары 5 мың доллардан төмен кіріс  кіргізді”¹.

      Соғыстан  кейін АҚШ-тың салық жүйесі көп  өзгертілді. Ол көп түрлі үлкен бөлшектерімен ерекшеленеді. Бірақ салық саясаты өкімет бағыттаған ортақ принципке әсер бермеді. 

II. Несие  саясаты.

      Мемлекеттің экономикаға несие облысы арқылы әсер етуі екі амалмен жүзеге асырылды:

1. Тікелей компонияларды  несиелеу арқылы;

2. Жеке несиелерді реттеу арқылы;

Бұл екі түрі, несиелеу қызметтері 30-жылдары  дамыды. Тікелей

жекеменшік  кәсіпорындарды несиелеу көп уақыт  “қайта құрушы қаржы корпорациясымен” және оның қызметімен байланысты болды. Қазіргі кезде мемлекеттік міндет – қарыз беруші ретінде, негізінен ауыл шаруашылық өндірістер және тұрғын үй құрылысына, ал сонымен бірге шетелдік мемлекеттерге қарыз беру шоғырландырылды.

      “Жеке несиелік қызметіне мемлекеттің  әсер етуінің басты жолы – Федералды  қор жүйесі (ФРС) болды. Ол АҚШ-та Орталық  банк міндетін атқарды.

      Оның  қарамағында мынандай басты реттеуші құралдары бар: банктік-мемлекеттік  қорлар мөлшерін өзгерту, қарыз беруге процентті және есеп ставкасын өзгерту, ашық рынокта бағалы қағаздармен  операция жүргізу, қор 

биржасында  несие алу, несиемен жұмыс істеудің үстіне бақылау қою².

      Мемлекеттің несие саясаты циклдікке қарсы  бағытталуымен ерекшеленеді. Өкіметтің  тұрғын үйлерге, кредиттер аудандағы  операциясы сақтандырумен шектелмейді.

¹  Лопов Н. Фермер и военная экономика. // Новое время. М, 1952, № 2, 8-бет.

² Соединенные Штаты Америки: экономика. М, 1972, 164-170-беттер. 

      Мемлекеттік органдар тұрғын үйлердегі кредиттерге  ең жоғарғы шектегі проценттік ставка қойды. Мемлекет сақтандыру операциясына, компонияларға несие беруге, әскери сұраныстарды орындаушыларға, кеме жасайтын. Компонияларға, фермаларға таратты. Мемлекеттің несие саясатына буржуазиялық теория тұрғысында “капитализмдерді реттеуші” деген ат (орын) белгіледі.

      “Экономикалық кеңес берушілер Советі тұжырымында, несие саясатының рөлі былай ұсынылған: Мемлекет несие саясаты экономиканың өтіміне, жол ашушылығы және несие жағына әсер етуші ретінде, экономикалық тұрақтандырушының ең басты құралы болып табылады”. Несиені реттеу “теориясы несие рыногында мемлекет рөлін өсіреді”¹.