АҚШ-тың әлемнің ең қуатты еліне айналуы

      Соғыстан  кейінгі жылдары өткізілген тұрақтандыру саясатының нәтижесі, несие саясатының әділетті шекарасы капиталистік ұдайы өндірістің стихиялық заңның әрекетін орналастырды.

III. Мемлекет және ғылыми-техникалық прогресс.

      Мемлекеттік саясаттағы басты бағыт – ғылыми техникалық прогреске жағдай жасау болып табылады. Бұл экономиканы реттеудегі, мемлекеттік монополизмді біршама жаңа құбылыс болды.

      “АҚШ-тағы ғылыми зерттеу және өңдеудің басты  орындаушысы ретінде төрт сектормен  ажыратылады:

1. Өндірістік фирмалардың зерттеуші – лабораториялары.
2. Мемлекеттік лабораториялар.
3. Жоғарғы оқу орындары және Университеттер.

 

4. Комерциялық емес зерттеуші ұйымдар.

Басты жүргізуші рөлін, орынды, осылардың  ішінен ғылыми

лабораториялар  мен монополия орталықтары алады”².

      АҚШ-та ғылыми-техникалық прогресске аса зор көңіл бөлінеді.

      Екінші  дүниежүзілік соғысқа дейін ғылыми зерттеулерді орындаушылардың барлығында мінезді жекешелену және бытыраңқылық болды. Мемлекеттік ынталандыру  осы бытыраңқылықты жоюмен қабаттас болып қалды. Осы мақсатпен арсенал әдісін ұзақ қолданды. олар: зерттеулерді қаржыландыру, салық жүйесі, патенттік саясат, тарифтік.

      “Мемлекет өзіне ғылыми – техникалық революция  жағдайында, монополиялар, зерттеулерді қаржыландыруды жүргізе алмайтын тапсырмаларды  орындауды міндетіне алған. Мысалы: жаңа өндіріс салаларын құру, ғылыми – знрттеу орталықтарды, жаңа техникаларды енгізуге жағдай жасау”³.

¹ Фишер, Стенки. Экономика. М, 1991, 112-бет. 

² Зинн Г. США после II-ой мировой войны 1945-1971 г.г. М, 1977, 92-бет.

³ Миловидов В.Д. Накопление финансовых активов и американский

  экономический  рост. // Проблемы воспроизводство  и цикла. 

  М, 1990, 120-131-беттер.

      Ғылыми  – техникалық прогресті қолдау, американдық тәжірбиенің айырмашылығы – ол әкімшілік жолмен емес, ғылыми зерттеудегі экономикалық реттеу әртүрлі жағдайдағы бағытта жүрді.

IV. Банктер  жүйесі. АҚШ-тағы банктер 1929 жылы  банкротқа ұшыраған. Дағдарыстың  нағыз қызған кезінде, 1933 жылы  президент барлық банктерді жабуға (уақытша) тура келді. Кейіннен  банктер қайта ашыла бастады.

      АҚШ-та жинақ банксінің екі түрі бар:

1. Мемлекеттік және жекеменшік. Негізгі ролді жекеменшік банктер

ойнайды. Оларды өзара жинақ банклері деп  атайды. Өзара жинақ банклер –  халықтан ұсақ жиналған қорларын қабылдайды да, жинақ кітапшасын беруге дайындайды. Салынған ақшаны алып тастау 30 күн ішінде, ескертілумен алынады. Салушылар, ақша салуға төленген процент есебінде кіріс ала алады.

     “Жинақ  банкісінің активтері 1945ж – 15,5млрд. долларға өсті. Қазір АҚШ-та 490 өзара  – жинақ банкісі бар. Одан өз үлесіне  ірі 100 банктен ¾ активі тиеді”¹.

     АҚШ-та банкпен тығыз байланысты болатын  қарыз – жинақ ассоциациясы.

     Қарыз – жинақ ассоциациясы – қатал  фунцияға негізделген, мамандандырылған  финанс мекемесі. Мобилизация әдісінің негізгі жолы – халықты акция  сату жолымен жинақтауға тартады. Заемдарға, кепілге тұрғын үй құрылысын қояды. Акция иелері осындай ассоциациялардан кірісті дивиденд түрінде алады. Дивиденд – жыл сайын акционерлер арасында бөліске түсетін акционерлік қоғам пайдасының бөлігі. Жинақты алып тастау 30-90 күн ішінде ескертілуімен алуға рұқсат етіледі. Соғыстан кейінгі жылдарда ассоциацияның қарқынды өсуін қадағалап отырды.

      “Олардың  активтері 1945 ж. 8,7 млрд. доллар, 1962 ж. 93,6 млрд. доллар, 1972 ж. 243,6 млрд. долларға өсті.

      АҚШ-та қазір 5,4 мың шамасында ассоциациялар бар. Олардан өз үлесіне 250-ден 40 % ресурсынан келеді”².

      Кредит  жүйесі. Банк-кредит және финанс жүйесі әр елде әр түрлі. Құрылымының пайда  болу тарихы да ұқсамайды. Ал негізгі  мемлекеттік реттеу әдістері анықталған финанс рыногының элементтері және олардың әрекеттестігінің пайда болуына жағдай жасайды немесе кедергі болады.

      АҚШ-та кредит жүйесін реттеу туралы заң  және сансыз көп түзетулер 50 жылдардың  басында қайта жалғасты.

      “Заң  шығарушылар ең жоғарғы банкілік құрылым құруға ұмтылды. Кредит институттарын ұлттық және штаттық, комерциялық және инвестициялық бөлімдерге бөліп кіргізеді. Ол процент орнатуға және банкілік

қызметтің бірнеше түрлеріне негізделген”³.

¹ Виноградов С. Банки США и ФРГ. // США: экономика, политика, идеология.

  М, 1991, № 3, 64-бет.

² Виноградов С. Банки США и ФРГ. // США: экономика, политика, идеология.

  М, 1991, № 3, 65-бет.

³ Усоскин В.М. Монополистический банковский капитал США. М,1964, 29-бет. 
 
 

      Басқа штаттарда және көптеген басқа негіздерге филиал ашуға тыйым салынады.

      Бір кезде американдық қоғамда және экономикада басқа да процесстер дамиды.

      Соғыстан  кейінгі конверсия жеке тұтынушыға, демографиялық жылжуларға, халықтың мәдени деңгейінің өзгеруі, техникалық прогресс және комерциялық банктердің қызметінде дара клиенттермен операцияны бірталай үлес салмағының өсуін қатардағы басқа факторлар байланыстырды.

      Ірі корпорацияның несиеленуімен салыстырғанда, халыққа қызмет көрсетуі азырақ стандартталған. Олар ерекше икемділікті талап етеді. Конверсия – мемлекеттік зоем шарттарын өзгерту.

      “АҚШ-тың  мемлекеттік механизмінде ең негізгі  орынды Ұлттық қауіпсіздік Советі алады. Ол 1947 жылы Ұлттық қауіпсіздік заңы негізінде қабылданған”¹.

      Ұлттық  қауіпсіздік Советі – АҚШ президентінің  ең жоғарғы кеңес беретін ұйымы. Оның негізгі жұмысы – Заңмен келісе отырып, ішкі және сыртқы, әскери саясатта ұлттық қауіпсіздік сұрақтары бойынша жұмыс жүргізіледі.

      “Әскери қызметтерде нәтижелі қарым-қатынас  және басқа министрліктер, өкіметтік  ведомостволарда ұлттық қауіпсіздік  сұрақтары төңірегінде жұмысын қамтамасыз ету ұйғарылған. Олардың жұмыстарының тәжірибесі мынандай: күштердің компоненттерін ұтымды пайдалану, мемлекетке әсері бар дипломатия, әскери күш, экономикалық потенциал, жаңалық, ғылыми-техникалық прогресте табысқа жету”².

      Компонент – бір нәрсенің құрамындағы бөлік.

      Потенциал – бір елдің өзіне (соғысқа, экономикаға) қажет құрал күштерінің жиынтығы. Ұлттық қауіпсіздігін Трумэн тұсында  құрды.

      “АҚШ-та ленд-лиз туралы заң қабылданды. Г. Трумэн тұсында тағы 1947 жылы басқару  комитетінің штабы, АҚШ-тың барлау қызметі де осы жылы құрылған. Барлау қызметі экономикада көп қызмет атқарды”³. АҚШ-тағы өкімет экономиканың өсуін жылдамдатуға шаралар жүргізді. Себебі: бұл кезде шетелдерде өндірістің өсу темпі төмендеген еді, басқа елдерге қарағанда АҚШ-тың позициясы дүниежүзілік экономикада салыстырмалы түрде әлсіреді. Ол кейінгі күшеюдің ішкі және сыртқы саясатта, американдық капитализмнің көрінісінің қосымша факторы болып табылады.  

¹ Джапаридзе Т.З., Чибошвили М.И. Как создавался Совет национальной

  безопасности  в 1947г. // США: экономика, политика, идеология. 

  М, 1991, № 5, 50-57-беттер.

² Экономика и национальная безопасность США. М, 1989, 102-бет.

³ Владимиров Т. Разведывательная служба США, 84-88-беттер.

  // США: экономика,  политика, идеология. М, 1971, № 2. 

     АҚШ өкіметінің басты назары: мемлекеттің  экономикалық өсу темпіне әсер ету  проблемасын қарастыру еді. Экономикалық өндіріс жоғарғы сый-өнім берумен  ерекшеленеді.

      Капиталистік  мемлекеттерде, әсіресе Америка  Құрама Штаттарында экономикалық өсу темпін жылдамдату жөнінде маңызды іс жүргізілді.

      “Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде экономикалық өсу темпі халықтың бір адамға жылына 1-2 % тұрақсызданды. Ал кейін  бұл іс те тұрақтана бастады”¹.

      “Дүниежүзілік дағдарыс кезінде 30 млн. адам жұмыссыз қалған. Ал АҚШ-тағы 100 мың фирма тоқтап қалды (барлық банктердің тең жартысы).

      1933 жылы кпиталистік дүниеде өнеркәсіп  өндірісінің көлемі қысқартылды. 1929 жылмен салыстырғанда 46% -ке халықтың кіріс- 58%-ке, акционерлік капитал 70%-ке төмендеген. Америка бұл дағдарыстан екінші дүниежүзілік соғыс алдында ғана шыққан еді”².

     Америкадағы ұлы депрессия (дағдарыс) – I, II-дүниежүзілік соғысқа қарағанда көп әсерін тигізді. Ал Батыс Европалықтарға II дүниежүзілік соғыстың алғышарты-дағдарыс болып табылды. Бірақ мұндай жағдай апатқа айналған жоқ.

      “Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықтың шаруашылықты бәсеңдету немесе тарату әдістемесін жасады (Батыста). АҚШ-та бұл әдістемені қолға ала бастады. Олардың басты құралдары, тежеу  болды. Яғни, арзан банктік қарыздармен немесе жоғарғы, төменгі бағадағы салықтармен, мемлекеттік бюджетпен, иньекциямен қаржыландыру”³.   

  (Иньекция – бір нәрсені жіберу).   

      Әлеуметтік  саяси қауіпсіздік – бұл жұмыссыздармен жәрдем ақысы болды. Ұлттық құралдардыдағдарысқа қарсы қолданды. Тіпті, оларды толықтыратын соғыстан кейінгі жылдарда құрылған көп жақты, халықтың экономикалық қатынастарды жөнге салу институттары құрылған еді.

      “Олардан  тағы валюта – кредит саласында  халықтық валюта қоры және халықтық қайта  – құру банктері, саудада тариф бойынша, саудалық орындары басты келісім өркендеу үшін құрылды. Тариф – белгіленген баға, нарық көрсеткіш”⁴.

      Орталық банктердің басшылары ай сайын базельдік  банк, халықтың есеп төңірегінде, қаржы  саясатында келісіп, есеп берісті. Дамыған капиталистік елдердің бірлескен ұйымдары да кездеседі. Олар экономикалық ынтымақтастықтарды және экономикадағы тенденцияны талдайды. Шаруашылықтың өркендеу саясатын ұстады. 

¹ Зинн Г. США после II-ой мировой войны 1945-1971 г.г. М, 1977, 88-бет.

² Хансен Э. Послевоенная экономика США. М, 1966, 192-бет.

¹ Манукян А.А. Особенности развития экономики США. // Вопросы экономики.

  М, 1955, № 1, 99-бет.

² Мельников Ю.М. Внешнополитические доктрины США. М, 1970, 83-бет 

Экономикадағы мемлекетті реттеу.

1. Мемлекеттік меншік.

АҚШ-тағы мемлекеттік меншіктің қалыптасуының  басты көзі-құрылыс. Ол

 

өкімет  органдарының бюджетімен іске асырылады. “Соғыстан кейінгі кезеңдегі  құрылыстың ортақ көлеміндегі мемлекеттің  үлесі 30%-тен аз емес”¹.

      Мемлекет  құрылыс нәтижесінде пайда болған объектілер – мемлекет

меншігінің  динамикалық элементі. Соғыспен  милитаризация экономикаға циклдік  фактордың әсерімен бейімделген. Оның белгілі өсуі дағдарыс жылдары болып  өтті.

      “АҚШ-тағы мемлекеттік меншіктің ерекше кескіні - әскери мүліктің өте

үлкен мөлшері. Бұл меншіктің түрінің  ең үлкен өсімі екінші дүниежүзілік соғыс және соғыстан кейінгі қаруландырудан жарысу жылдары еді”².

      АҚШ-тың  мемлекеттік мүлігінің көлемі, кейде  бағалары үстінде оның

ерекше  пішіні есепке алынбады. Бұл мемлекетте капитализмнің дамуының ерекшеліктерімен қамтылған. Сөз негізінен, бәрінен бұрын мемлекеттік капитализм меншігі – жер туралы. Дамыған капитализмнің ертедегі сатысында пайда болған.

      “Бұл  оталған жерлер, қоғамдық қоры соғыс  нәтижесінде пайда болды.

АҚШ-тың  құрылуы кезінде мемлекет қармағындағы мүлік – почта мекемелері болған. XIX ғасырда каналдар, темір жолдар, жол заставалары болса, XX ғасырдың басында муниципалитетке сумен жабдықтау және жергілікті көліктердің жекелеген түрлері, жүйелері жатты”³.

      XX ғасыр ағымында жергілікті басқару органдарының қызметі кең етек