Ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің қазақ тіліне берілуінің трансформациялық модельдері

ӘОЖ  81’366: 111.512.122                                        Қолжазба құқығында

                                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ереханова Фатима ТӨреханқызы

 

 

Ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің қазақ  тіліне берілуінің трансформациялық модельдері

 

 

 

10.02.20 – салыстырмалы-тарихи,типологиялық  және салғастырмалы тіл білімі

 

 

 

Филология ғылымдарының  кандидаты 

ғылыми  дәрежесін  алу  үшін дайындалған  диссертацияның

 

 

АВТОРЕФЕРАТЫ

 

 

 

 

                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                   Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

      Жұмыс Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің Шет тілдері теория және практикалық сөйлеу кафедрасында орындалды.

 

 

   Ғылыми жетекші:                              филология ғылымдарының докторы,

                                                               профессор Аяпова Т.Т.

 

 

   Ресми оппоненттері:                         филология ғылымдарының докторы,

                                                                профессор Махпиров В.У.

 

 

                                                                филология ғылымдарының кандидаты,

                                                                доцент Жұмағұлова Б.С.

                                                                 

 

 

   Жетекші ұйым:                           Л.Н.Гумилев атындағы Ұлттық Еуразиялық 

                                                        университеті                       

 

 

 

 

      Диссертация 2010 жылы “____” маусым сағат ____ Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті жанындағы 10.02.20-салыстырмалы-тарихи, типологиялық және салғастырмалы тіл білімі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д14.14.01 диссертациялық кеңесте қорғалады (050022, Алматы қаласы, Ғ.Мұратбаев көшесі, 200).

 

 

                    Диссертациямен Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және  

                 әлем тілдері университетінің кітапханасында танысуға болады.

 

 

 

  Автореферат 2010 жылы  “____” мамырда  таратылды.                                

 

 

 

 

Диссертациялық  кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының  докторы, профессор                                        Д. Д. Шайбакова

КІРІСПЕ

 

Зерттеу жұмысының  өзектілігі. Ағылшын және қазақ тіл білімдерінің сан-салалы теориялық  ұстанымдары бүгінгі күнде аудармаға қатысты зерттеулердің негізгі бағыт-бағдарын анықтауға, маңызды қорытындылар шығаруға мүмкіндік беретіндіктен, бұл тілдердегі материалдарды бір-біріне шебер аударудың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі өзіндік заңдылықтарын сұрыптау және осы тұрғыдағы жұмыстардың өзге ізденістер қатарында алар орнын нақтылау қажеттігі ғалымдардың алдына тың  мәселелер қойып отырғаны даусыз. Осыған орай, ағылшын тіліндегі біріккен сөздерді қазақ тіліне берудің түрлі әдіс-тәсілдері де құнды зерттеулердің дүниеге келуін қамтамасыз етер алғышарттар қатарын құрауда. Ағылшын тіліндегі біріккен сөздер мен олардың қазақ тіліндегі баламаларын тексеру бүгінгі тіл білімінің алдында тұрған күрделі мәселелердің бірі екендігінде дау жоқ. Себебі еліміз бүгінгі таңда түрлі халықтар арасындағы әдеби-мәдени байланыс пен дамудың дәнекері болып табылатын аудармаға, соның мәселелеріне үлкен мән беруде.

      Мәдениетті өркендетуге арналған мемлекеттік бағдарлама қабылданып, соның бір саласы бойынша қазақ тіліндегі әдеби шығармаларды, басқа да түрлі саладағы мәтіндерді өзге тілдерге аударып, дүниежүзіне таныстыру және жаһанның озық ойлы әдеби, философиялық, ғылыми еңбектерін қазақ тіліне аудару бағытындағы істер жандана түсуде. Осы орайда аударма саласында қаншама көп жұмыстар атқарылып жатса да, әлі де бұл саладағы еңбектерді молайтудың теориялық және практикалық маңыздылығын жоққа шығара алмаймыз. Сондықтан ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің қазақ тіліндегі трансформацялық модельдерін қарастыру жұмысы мәселені толығымен жоймаса да, осы бағыттағы ізденістерге белгілі бір үлес болуға мүмкіндігі бар. Бұған дейінгі еңбектерді саралап, озық тәжірибелерінен үлгі алу еліміз бен өзге халықтар әдебиеті мен мәдениеті арасындағы байланыстарды нығайтуға, өркендетуге айтарлықтай септігін тигізерін ескерсек,  шет тіліндегі, соның ішінде ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің сипаты, олардың қазақ тіліне аударылу жолдары туралы ғылыми зерттеулер зәрулігі мен қажеттілігі анық сезіледі.

Зерттеу нысаны. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі біріккен сөздер.

Зерттеудің  пәні. Ағылшын тіліндегі біріккен сөздерді құрылымдық және семантикалық тұрғыдан салыстыра-салғастыра зерттеу негізінде оларды қазақ тіліне берудің трансформациялық модельдерін екі халықтың ойлау ерекшеліктерін және ұлттық құндылықтарын зерттеп ұсыну. Соның негізінде төмендегі міндеттер қойылды:

• жалпы аударма теориясының негізгі бағыттарын ағылшын тілін қазақ тіліне аударма жасаудағы негізгі бағыттарын айқындап жүйелеу және зерттеу жұмысына теориялық негіз дайындау;
• ағылшын тіліндегі біріккен сөздерді қазақ тіліне трансформациялауда аударманың тиімді түрлерін теориялық және практикалық тұрғыдан айқындау;

       - ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің құрылымдық үлгілерін және олардың семантикалық мағыналарын талдау;

• қазақ тіліндегі біріккен сөздердің құрылымдық үлгілерін және олардың семантикалық мағыналарын талдау;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі біріккен сөздердің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау;
• ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің қазақ тіліндегі баламаларын табу барысында екі халықтың ойлау ерекшеліктеріне және ұлттық құндылықтарына лайықты баламалар іздестіру арқылы трансформациялық модельдерін ұсыну;
• ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің іштей трансформациялануын когнитивтік лингвистика ілімі тұрғысынан айқындау.

Зерттеудің  ғылыми жаңалығы:

• ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің қазақ тіліндегі трансформациялық модельдерін жасауда қолданылатын аударма әдіс-тәсілдерін қолдану теориясы мен практикасының негізгі мәні ашылды;
• когнитивтік лингвистика тұрғысынан ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің іштей трансформациялануға мүмкіндігі бар екендігі нақтыланды;
• ағылшын тілінің материалдарын қазақ тіліне аудару жолдарының негізгі бағыттары айқындалып, жалпы аударма теориясының мақсаттарына орай қосымша теориялық негіз әзірленді;
• ағылшын және қазақ тілдерінің біріккен сөздерді зерттеу принциптеріндегі ұқсастықтар және  өзгешеліктер анықталды;
• ағылшын тіліндегі зат есім және сын есім негізді біріккен сөздерге этнолингвистикалық тұрғыдан баламалар қарастырылды;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі біріккен сөздердің формалдық модельдері жасалып, семантикалық мәндері ашылды;
• ағылшын және қазақ тілдеріндегі біріккен сөздердің морфологиялық және семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары сұрыпталды.

Қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдар:

• аударманың трансформациялық модельдерін жасауда қолданылатын әдіс-тәсілдердің теориялық және практикалық маңызы қазіргі аударма жұмыстарының мазмұнынан айқын көрінеді;
• ағылшын  тіліндегі біріккен сөздердің негізгі ұғымдарының бірнеше үлгіде берілуі олардың когнитивтік лингвистика тұрғысынан іштей трансформациялануын көрсететін құнды фактор саналады;
• ағылшын тіліндегі біріккен сөздерді қазақ тіліне трансформациялауда орын алмастыру, сөз қосу, ауыстыру, бір компонентін түсіріп тастау және т.б. әдіс-тәсілдері қолданылады;
• ағылшын тіліндегі күрделі сөздерді қазақ тіліне аудару теориясының лингвистикалық және экстралингвистикалық бағыттары аудармаға қосымша теориялық негіз бола алады;
• ағылшын және қазақ тілдерінде күрделі сөздерді зерттеу принциптерінде ұқсастықтармен бірге айырмашылықтар да бар;
• ағылшын тіліндегі зат есім және сын есім негізді біріккен сөздерге  қазақ тілінен баламалар қарастыруда этнолингвистикалық факторлар және екі халықтың ойлауы, ұлттық құндылықтары, туыс емес екі тілдің ерекшеліктері ескерілуі тиіс;
• ағылшын, қазақ тілдеріндегі біріккен сөздердің құрылымдық сипаты мен мағыналық ерекшеліктері аударма модельдерін жасауда маңызды рөл ойнайды;

Зерттеудің  әдіснамалық негізі. Қазақ тіл білімінде біріккен сөздер теориясының  сипатын айқындау, оның аударма теориясы ұстанымдарымен сабақтасар тұстарын зерделеу үшін ХХ  ғасырдың 20-жылдарынан бастап қазақ тіл ғылымы саласында дүниеге келген А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,                             Н.Т.Сауранбаев сынды заңғар ғалымдардың зерттеу жұмыстары, одан кейінгі жылдарда морфология саласында жазылған А.Ысқақов, Қ.Аханов, С.Исаев, М.Балақаев, Ж.Шәкенов, Б.Қасым, Қ.Күдеринова сынды және т.б. ғалымдардың ғылыми-теориялық еңбектері негізге алынды. Ағылшын тіліндегі біріккен сөздерге қатысты Г.Пауль, О.Есперсон, И.Арнольд, Е.Круисинг, К.Гобилд, А.И.Смирницкий, П.В.Царев, Б.А.Ильиш, Г.Марчанд, М.Д.Степанова, О.В.Афанасьева, О.Д.Мешков, В.Л.Каушанская, В.В.Елисеева, С.С.Хидекель, М.Блох, Р.Квирк сынды ғалымдардың еңбектері теориялық негіздеме мақсатында зерделенді. Сондай-ақ, аударматану саласы бойынша В.Н.Комиссаров, Я.И.Рецкер, Ю.А.Найда, Л.С.Бархударов, И.И.Ревзин, В.Ю.Розенцвейг, Кэтфорд Дж, Р.К.Миньяр-Белоручев, И.Н.Гарбовский, А.Д.Швейцер, Е.В.Бреус, Л.К.Латышев, А.Попович, В.Оболевич, А.И.Федоров және отандық З.Қ.Ахметжанова, А.С.Ермағамбетова, З.Р.Загидуллин, М.Т.Қожаева, А.М.Алдашева, Ж.А.Жақыпов, Н.Сағындықова, Р.Сәрсенбаев сынды зерттеушілердің ғылыми ой-толғамдарымен қатар тақырыпқа қатысты зерттеу еңбектерінің деректері мен ғылыми тұжырымдары пайдаланылды.

       Зерттеудің негізгі дереккөздері. Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде ағылшынша-орысша, ағылшынша-қазақша аударма сөздіктер, ағылшын тіліндегі классикалық әдебиеттердің аударма материалдарынан алынған екі мыңнан астам кеспе қағаздар қолданылды.

Теориялық құндылығы. Ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің қазақ тілінде берілу процесіндегі аударма теориясының негіздерін анықтау арқылы, онда қолданылатын жалпы ұстанымдар мен ұғымдарды талдап көрсету негізінде тек ағылшын тіліндегі немесе қазақ тіліндегі трансформациялық модельдерге қатысты теорияның ғана емес, жалпы аударма теориясы саласының сипатын жүйелеуге  мүмкіндік пайда болады. Зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар  жалпы аударма теориясы, этнолингвистика, ағылшын және қазақ тіл білімі, лингвомәдениеттану мәселелерін жан-жақты сұрыптауға, олардың теориялық принциптерін негіздеуге көмектесе отырып, жаңа ғылыми бағыттардың өзек ала бастауына әсер етеді.

Ағылшын тілінен қазақ  тіліне аударылған көркем шығармалардан  жинақталған тілдік деректер қазақ  тілінің сөздік құрамын байытып, сол арқылы жалпы тіл білімінің  де сұранысын  өтей алатындықтан, соңғы жылдарда іргесі қаланып жатқан лингвоконцептология  ілімін де дамытар маңызды арналар қатарына жатқызуға болады.

Диссертацияда ұсынылған  қағидалар мен ғылыми талдаулар  аударматанудың теориялық мәселелерін  дамыта келе, қазіргі кездегі терминдерге қатысты көкейтесті проблемаларды шешуге де ат салысып, жалпы аударматану ғылымының  теориялық тұжырымдарын  дамытуға өз үлесін қосады.

Практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін ағылшын тіліндегі біріккен сөздерді қазақ тіліне аудару жұмыстарында, шет тілін үйрету барысында, практикалық сабақтарда  қолдануға болады. Диссертацияда ұсынылған тың көзқарастар мен пікірлер қазақ тіл ғылымындағы аудармаға қатысты бағыттың дамуына септігін тигізетіндіктен, жасалған тұжырымдар мен анықтамаларды қазіргі ағылшын және қазіргі қазақ тілінің теориялық курстарында, аударма теориясы және салғастырмалы грамматика пәндерін оқытуда, жоғарғы оқу орындарына арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар дайындауда, арнайы курстар мен семинарлардың жаңа бағдарламаларын  жасап жинақтау барысында жан-жақты пайдалануға, сонымен қатар ағылшын-қазақ тіліндегі біріккен сөздер сөздігі ретінде пайдалануға болады.

Зерттеудің  жарияланымы мен талдануы.

Диссертация тақырыбы бойынша  жарияланған ғылыми мақалаларда  жүргізген зерттеу жұмыстың нәтижелері, басты қағидалары және негізгі тұжырымдары жеткілікті мөлшерде көрініс тапқан. Оның негізгі мазмұны, қағидалары мен қорытындылары автордың 9 ғылыми мақалаларына өзек болған, оның ішінде үш халықаралық ғылыми–практикалық конференцияларда: “М.О.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері” атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы (2008); “Қазақ мемлекеттілігі және түркі әлемінің тарихи-мәдени құндылықтары” халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы (2009); “Оқыту үдерісіндегі инновациялық технологияларды қолдану мәселелері” атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы (2009). Диссертация жұмысының тақырыбы бойынша Білім мен ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен тізіміндегі республикалық ғылыми басылымдарда 5 мақала және Қырғызтанда жарық көретін “Түркологиялық жинақ” журналында 1 мақала жарияланған.