Консалтингтік қызметтерді тұтынуына байланысты экономиканың қалай дамып жатқанын көруге болады. Яғни, нарықтық түрленуіне қарай консалтингтік қызметтерге  деген сұраныс та сондай болады. Қазіргі дамушы елдерде консалтингтік қызметтің болмауы компанияның төмен деңгейлілігін көрсетеді.

     Қазіргі нарық тұрақты емес, конкуренттер қатал. Кәсіпорындар нарықтық қатынастарға әлі де дұрыс бейімделе алмай отыр, соның ішінде бизнес-жоспарлар құруда, бағалау жұмыстарын және қаржылық анализ жоспарларын жасауды толық жүзеге асыра алмайды. Осының бәрі консалтингтік қызмет көрсету арқылы жүзеге асады. Сондықтан, Қазақстанда экономиканы дамытуда кемшіліктерді жою үшін консалтингтік қызмет көрсетуді дұрыс жолға қою керек.

     Нарықтық  жүйенің бөлінбес қасиеті оның көп  секторлылығы, яғни жеке меншік пен  шаруашылықты басқарудың әртүрлі формада  болуы. Әрбір форманың пайдалылығын нарықтың әсерлілігімен анықтайды  және ол әр елде әртүрлі болады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Қазақстандағы тауар нарығының  сипаттамасы 

     2003 жылдың қаңтар-желтоқсанында республиканың  экономикалық айналымына енгізілген  отынның негізгі табиғи түрлерінің (мұнайдың, газ конденсатын қоса, табиғи газ бен тас көмірдің) жалпы ресурстары 150,3 млн. тонна шартты отын болды, бұл 2002 жылғы қаңтар-наурыздағы деңгейден 10,8% жоғары. Республиканың табиғи отын ресурстарының құрамында мұнай, газ конденсатын қоса – 51,1%, тас көмір – 36,8% және табиғи газ – 12,1% алады.

     Республикада  табиғи газ рыногының 45,3% өз өндірісінен және 54,7% импорттан қалыптасты. Мұнай мен көмірдің ресурстары іс жүзінде республикада өндіру есебінен (ресурстардың жалпы көлемінен тиісінше 95,7% - 99,6%) қалыптасты. Республиканың ішкі рыногында мқнай ресурстаның жалпы көлемінен, газ конденсатын қоса 17,5%-ы, газдың 30,5% және көмірдің 68,2% пайдаланылды.

     2003 жылдың қаңтар-желтоқтанында өңдеуге  9382,6 мың тонна мұнай мен газ  конденсаты келіп түскен (ресурстардың  жалпы көлемінің 17,5%). Мұнай өнімдерінің  ресурстары негізінен (ресурстардың жалпы көлемінің 78,9% - 99,4%) өз өндірісімізден қалыптасады. Республика кәсіпорындарының өндірістік қуаттары жүктемесінің аздығы салдарынан мұнай өнімдерінің рыногында олардың импорты орын алып тұр. Мәселен, 2003 жылдың қаңтар-желтоқсанында ресурстардың жалпы көлеміндегі импорттың үлес салмағы: бензин – 21,1%, газойль – 11,9%, жағатын мазут – 1,7%, сұйытылған пропан мен бутан – 0,6% болды.

     2003 жылдың қаңтар-желтоқсанында өндірістік-техникалық  мақсаттағы өнімнің кейбір қадағаланатын  түрлерінің ресурстары 2002 жылғы қаңтар-желтоқсанымен салыстырғанда: фосфор – 1,4 есе (оның ресурс көлемі – 112,7 мың тонна), аллюминий тотығы 2,3%-ға (1420,5 мың тонна), ферроқорытпалар – 13,1%-ға (1405,3 мың тонна), боксит – 8,2%-ға (4737,1 мың тонна) өсті.

     Тұтыну  тауарларының ресурстары біркелкі қалыптаспады. Мәселен, 2003 жылдың қаңтар-желтоқсанында азық-түлік тауарларының басым мөлшерін әзірленген және қант (ресурстағы өндірісі – 91,9% құрады), алкоголь өнімін (90,6%), макарон өнімдерін (93,5%), минералды сулар мен алкогольсыз сусындарды (96,2%), мал еті мен құс (91,7%), сүт өнімдерін (79,3%) отандық өндірушілер шығарды.

     Азық-түлік  емес тауарлардың ресурстары республикада шығарылғанмен, басқа елдерден де әкелінеді. Мысалы, 2003 жылдың қаңтар-желтоқсанында  кілем мен кілем бұйымдарының импорты ресурстардың жалпы көлемінің – 97,8%, фармацевтика препараттары – 89,6%, кір жуатын машиналар – 89,2% болды.  
 
 
 
 
 
 
 

     Қазақстан Республикасындағы табиғи жанармайдың  ішкі нарықта 2002 жылдың қаңтар-желтоқсан  және 2003 жылдың  қаңтар-желтоқсан айларындағы   тұтынылуы (%)

      ⁵

      

     Қазақстан Республикасынан 2002-2003 жылдардағы шет  елдерге табиғи жанармайдың шығуы (мың тонна) 
 

       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     2004 жылдың қаңтар-наурызында республиканың  экономикалық айналымына енгізілген отынның негізгі табиғи түрлерінің (мұнайдың, газ конденсатын қоса, табиғи газ бен тас көмірдің) жалпы ресурстары 42,2 млн. тонна шартты отын болды, бұл 2003 жылғы қаңтар-наурыздағы деңгейден 8,5% жоғары. Республиканың табиғи отын ресурстарының құрамында мұнай, газ конденсатын қоса – 50,5%, тас көмір – 35,5% және табиғи газ – 14,0% алады.

     Республикада  табиғи газ рыногының 47,7% өз өндірісінен  және 52,3% импорттан қалыптасты. Мұнай  мен көмірдің ресурстары іс жүзінде  республикада өндіру есебінен (ресурстардың жалпы көлемінен тиісінше 92,3% - 99,6%) қалыптасты. Республиканың ішкі рыногында мқнай ресурстаның жалпы көлемінен, газ конденсатын қоса 15,6%-ы, газдың 26,3% және көмірдің 71,8% пайдаланылды.

     2004 жылдың қаңтар-наурызында өңдеуге  2038,8 мың тонна мұнай мен газ конденсаты келіп түскен (ресурстардың жалпы көлемінің 15,6%). Мұнай өнімдерінің ресурстары негізінен (ресурстардың жалпы көлемінің 59,5% - 99,6%) өз өндірісімізден қалыптасады. Республика кәсіпорындарының өндірістік қуаттары жүктемесінің аздығы салдарынан мұнай өнімдерінің рыногында олардың импорты орын алып тұр. Мәселен, 2004 жылдың қаңтар-наурызында ресурстардың жалпы көлеміндегі импорттың үлес салмағы: бензин – 40,5%, газойль – 27,0%, жағатын мазут – 7,0%, сұйытылған пропан мен бутан – 0,4% болды.

     2004 жылдың қаңтар-наурызында өндірістік-техникалық  мақсаттағы өнімнің кейбір қадағаланатын  түрлерінің ресурстары 2003 жылғы  қаңтар-наурыздағымен салыстырғанда:  фосфор – 1,5 есе (оның ресурс  көлемі – 15,3 мың тонна), аллюминий  тотығы 3,0%-ға (360,0 мың тонна), ферроқорытпалар – 2,6%-ға (355,3 мың тонна), боксит – 1,9%-ға (1179,3 мың тонна) өсті.

     2004 жылдың қаңтар-наурызында өндірістік-техникалық  мақсаттағы өнімнің кейбір бақыланатын  түрлерінің ресурстары 2003 жылғы  қаңтар-наурызындағымен салыстырғанда: фосфор – 1,5 есе, (оның ресурс көлемі – 15,3 мың тонна), аллюминий тотығы 3,0%-ға (360,0 мың тонна), ферроқорытпалар – 2,6%-ға (355,3 мың тонна), боксит – 1,9%-ға (1179,3 мың тонна) өсті.

     Тұтыну  тауарларының ресурстары біркелкі қалыптаспады. Мәселен, 2004 жылдың қаңтар-наурызында азық-түлік тауарларының басым мөлшерін әзірленген және консервіленген балықтан басқа (ресурстардың жалпы көлемінің импорты – 62,7%) қант (ресурстағы өндірісі – 89,6% құрады), алкоголь өнімін (98,7%), макарон өнімдерін (93,4%), минералды сулар мен алкогольсыз сусындарды (97,4%), ұн (99,9%), мал еті мен құс (90,4%), сүт өнімдерін (79,6%) отандық өндірушілер шығарды.

     Азық-түлік  емес тауарлардың ресурстары республикада шығарылғанмен, басқа елдерден де әкелінеді. Мысалы, 2004 жылдың қаңтар-наурызында кілем мен кілем бұйымдарының импорты ресурстардың жалпы көлемінің – 99,6%, фармацевтика препараттары – 89,1%, кір жуатын машиналар – 76,7% болды.  
 
 
 
 

     Қазақстан Республикасындағы табиғи жанармайдың  ішкі нарықта 2003 жылдың қаңтар-наурыз және 2004 жылдың  қаңтар-наурыз айларындағы тұтынылуы (%) 

⁶ 
 

     Қазақстан Республикасының 2003 жылдың қаңтар-қыркүйек айларындағы шет елдерге шығарылған мұнайдың көлемі (мың тонна)

      

     

 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

     Сонымен, қорыта айтқанда, нарықтық қатынастар ерте заманнан пайда болған. Ол шаруашылықты жүргізудің құралы. Нарықтың қалыптасуының  өзі айырбас пен қоғамдық еңбек  бөлінісінің дамуымен тікелей байланысты. Нарықтық қатынастардың дамуын мынанадай  негізгі кезеңдерге бөлуге болады: а/ нарық элементтерінің пайда болуы, б/ натуралдық айырбас кезеңі нарығы, в/ тауар баламасы кезеңінің нарығы, г/ тауар емес балама кезеңінің нарығы. Ал нарықтың өзін 3 түрге бөлетінін жоғарыда айтып өттім. Олар еркін, монополиялы, реттемелі нарық.

     Бұрынғы Совет Одағында нарық монополиялы болды. Еркін бәсеке шектелді, ал ол экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер етті. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми-техникалық прогрестің баяулауына, бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде қоғамның барлық қайшылықтарының шиеленісуіне әкеліп соқты. Нәтижесінде, сұраным мен ұсыным сұрақтары әкімшілдік, әміршілдік тәсілмен шешілетін, тұтынушылардың мүддесіне бағдарланбаған өндірушілер нарығының типі қалыптасты.

     Міне, сондықтан Совет Одағы құрамындағы  Қазақстан да осындай күй кешті. Қазақстан 70 жылдан аса уақыт бойы аграрлы-шикізатты кіріптар ел күйінде  қалды. Қазақстанда қоғамдық прогресс дамымай, өндіргіш күштерінің дамуы  тежелді.

     Қазір Қазақстанның алдында тарихи әділетсіздіктерді жеңіп, Қазақстанды көркейту міндеті тұр. Ал ол міндет нарықтық экономиканың дамуымен тікелей байланысты. Нарықтық экономиканы дамытуды Қазақстан үкіметі 3 кезеңге бөліп отыр. Бірінші кезеңде микроэкономикалық тұрақтандыру: мемлекет меншігінен белсенді түрде алу, оны жекешелендіру және тұтыну нарығын тауарлармен толтыру. Екінші кезеңде экономиканың шикізаттық бағытын біртіндеп жоюды жалғастыру, көлік жүйесі мен телекоммуникацияны жедел дамыту, дамыған тауар және валюта, капитал, жұмыс күші, бағалы қағаздар, интеллектік меншік нарығын құру. Үшінші кезеңде экономиканың шапшаң дамуы, Қазақстанның әлемдік саудадағы айқындамасының нығаюы және дүниежүзіндегі жаңа индустриялды елдер қатарына кіруімен сипатталатын болады.

     Енді  Қазақстандағы нарықтың артықшылықтары мен кемшіліктеріне келетін болсақ, нарық бағаға еркіндік әкелді. Еркін бәсекелестік орнатты. Еңбек өнімділігін арттырды. Тұтынушы мен өндіруші арасында байланыс орнатты. Қазақстан рыногында тауар молайды. Бірақ, кемшіліктері де бар.

     Ол  кемшіліктер: 1/. «Қоғамдық тұтынуды»  нарық шеше алмайды. Білім беру мәселесін, медицина, тәртіп сақтау қызметін үкіметтің  араласуынсыз нарық ешқандай шеше алмайды. 2/.«Сыртқы эффект» деп аталатын жағдайларға байланысты болатын  кемшіліктер. Бұл экология саласындағы мәселелер. Мысалы: Теңіз кенішіндегі экологиялық жағдай өте ауыр. Ол мәселені тек үкіметтің араласуымен ғана шеше алады. Су тасқыны, жер сілкіну зардаптарын да тек үкімет жоя алады. Қарт, мүгедек адамдарға көмек көрсетуге де нарықтың әлі келмейді. 3/.Нарық жұмыссыздықты жоя алмайды. Осы мәселелерді шешу жолында үкімет бюджеттен ақша бөліп отырады.

     Қазақстанда нарықтың кемшіліктерін жою үшін орта және шағын кәсіпкерлікті әлі  де дамыту керек деп ойлаймын. Осы  орта және шағын кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын жақсартып, Қазақстандағы нарықтың дамуын ары қарай жылдамдатады.

     Қазақстанда нарық механизмін көп адамдар  түсінбейді. Сондықтан консалтинг қызметінің де ролі зор. Консалтинг дегеніміз - нарықты  басқарудағы консультациялық қызмет. Бизнес-жоспар жасау үшін, бағалау және қаржылық анализдер жасау, т.б. үшін консалтинг қызметінің маңызы ерекше.

     Қорыта  айтқанда, Қазақстан нарығы болашақта  өз кемшіліктерінен арылса, Қазақстан  үкіметінің гүлденетіндігіне дау жоқ. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланған әдебиеттер:

     1. Жүнісов Б. «Нарықтық экономика  негіздері» Алматы-1999

     2. Әубәкіров Я.Ә. «Экономикалық  теория негіздері» Алматы-1996

     3. Қ.Бейсембетов «Аль-Пари» журналы  2002-1, 66 бет

     4. Шиденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық  теория» Алматы-Ақтөбе - 2003

5. Түркебаев  «Основы рыночной экономики» Қазақстан даму институты  Алматы-2001

     6. Оразәлі Сәбден «XX ғасырға қандай  экономикамен кіреміз» Алматы-2000

     7. Мамедов «Современная экономика» Ростов на Дону -2001

     8. Уоттс Майкл «Нарықтық экономика  әліппесі» Алматы «Қазақстан»-1998

      9. «Қазақстан нарық жолында» Алматы, 2003, 157 бет

 10. Байтұрсынов Ж.М., Әуелбаев С.М.  «Нарықтық экономика» - Алматы, 2000, 158 бет

11. Жүнісов  Б.А. «Нарықтық экономика негіздері», Алматы, 1998, 123-130                 бет

      12. Сакс Дэн «Рыночная экономика», Алматы, 2000, 60-70 бет

13. Қазақстан  Республикасының Статистика жөніндегі  агенттігі, 2004, 56,57 бет

14. Қазақстан  Республикасының әлеуметтік-экономикалық  дамуы, Алматы, 2004 жыл