Қазақстан Республикасының экономикасының дамуы

Жоспар 
 

КІРІСПЕ 

    Ұлттық  экономиканың жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастар негізіндегі экономикаға өтуіне байланысты еліміздің қысқа мерзімді кезеңде әлем тамыған дамыған елдер қатарына қосылуы үшін ұзақ мерзімді стратегиялармен жақсы жасалған мемлекеттік бағдарламалардың алатын орны, жалпы экономиканы жоспарлауда еліміз үшін қажет басым салаларды дамыту бүгіндегі маңызды қызметтің бірі.

    Экономика ұлттың дамуының басты басымдығы, ал экономикалық өсiмнiң тұрақты дамуы  және мемлекеттiң әлемдiк рыноктағы  орны бүгiнгi жаһандану заманында  ел экономикасының бәсекеге қабiлеттiлiгi арқылы анықталады. Сондықтан ендiгi жерде Қазақстан Республикасының және ұлттық экономика салаларының алдындағы негiзгi мiндетi бәсекеге қабiлеттi экономиканың қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттiң бәсекелестiк қабiлетi елдiң халықаралық аренадағы ролi мен беделiнiң артуынан, мемлекеттiң өз азаматтарының өзектi проблемаларын шешу қабiлетiнен, мемлекет ұсынатын қызметтер мен өнеркәсiп өнiмдерiнiң сапасының әлемдiк деңгейде артуымен көрiнiс табады.  

      Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын  бүгінгі таңда өзекті мәсселеге айналып отырған ұлттық экономиканың болашақ дамуына байланысты болып отырған «Қазақстан Республикасының қалыптасу және даму стратегиясы » деп алдым. Бұл тақырыпты орындаудағы негізгі мақсатым Қазақсатан экономикасын экономикалық-әлеуметтік және саяси тұрақты әрі қарқынды дамуын қамтамасыз ететін ұлттық экономиканы жоспарлап, атқарылып жатқан бағдарламалардың өзектілігіне тоқталу болып табылады.  
 
 
 

1 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНЫҢ ЕГЕМЕНДІ МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ 

1. Қ.Р-да жүргізілген  реформалар және жоспарлар негізіндегі даму барысы

    Тарихтан  берi келе жатқан қазақ елiмiз көптеген әр қилы замандарды басынан өткiзiп, Кеңес Одағы құрамында 70 жыл социалистiк  құрылыста болып келiп, 1991 жылы өз тәуелсiздiгiн алғаннан кейiн мүлдем басқа, адамдар психологиясына жат көрiнетiн нарықтық экономикаға өттiк. Яғни бұл жүйеде тиiмдi қызметтер атқару үшiн ұлттық экономикаға пайдалы, жан-жақты бағдарланған экономикалық саясат, реформалар, заңдар және қысқа немесе ұзақ мерзiмдi стратегиалар шығару, сондай-ақ оны iске асыру керек болды. Яғни бір сөзбен айтқан кезде даму жоспарларын даярлап, оны іске қосу қажеттігі туындады.

    Елiмiздегi экономикалық циклмен дамуы егемендiгiн  алған жылдардан бастап құлдырау және соңында 1994-1995 жылдары дағдарыстың  жоғары дәрежесi көрiндi. Ал 1996 жылдан бастап елiмiз экономиканың жандануы, инфляцияның төмендеуi, ЖIӨ-нiң өсуi сияқты крсеткiштер оң бағытта өсiп экономикалық  жандану және өсу сатысындамыз.

    Республикадағы  экономикалық дағдарыстар ең алдымен  оның терең тамыр жайып, қоғамдық өмiрдiң барлық саласына әсер етiуiмен сипатталады. Мұның өзi өндiрiс құлдырауының қаусап-күйреу кейпiнен, оның тиiмдiлiгiнiң күрт төмендеуiмен көрiнедi.

    Жалпы елiмiздегi экономикалық дағдарыс 1991 жылдан басталған жоқ, ол сонау Кеңес  басшылығының 1985-1991 жалдардағы экономикалық саясаты экономиканы дағдарысқа сол кезден бастап бұрған едi. Әуелi кәсiпорындар, сонан кейiн аймақтар қалыптасқан шаруашылық байланыстарын үзе бастады, бартерлік қарым-қатынастарға көштi, мемлекеттiк тапсырыс бойынша өнiм өткiзудi тоқтатты, барлық таза пайданы тұтыну қорларына айналдырды. Мемлекеттiң бюджетiнiң тапшылығы мен инфляция өсе бастады, ақша жүйесi құнсызданып, экономиканы тиiмдi басқару құлдырап кеттi. 1990 жылдары елiмiзге келетiн өндiрiтiк инвестициятоқталды. 1990 жылы өндiрiс көлемi абсалюттi түрде құлдырап, елiмiз экономикалық дағдарысқа кiрдi. 1991 жылы өнеркәсiп өндiрiсiнiң құлдырауы 8 пайызға жеттi. Экономикада жаппай аласапыран басталды.

    Осылайша 70 жыл бойы экономикада ортақ  меншiктiк негiзде, экономиканы бiр орталықтан басқарып келген шаруашылық механизмiмiз Кеңес Одағының ыдырауымен оның құрамындағы елдердiң барлығы саналарына тым жат болып келетiн нарықтық экономикаға өттiк. Осы уақыттарда барлық буындағы басшылар нарыққа көшудiң жолдары жайында ұзаққа созылған пайдасы жоқ бос шарушылыққа көштi. Сыңаржақты жасалған бағдарламалар мен жоспарлар пайда болды.

    Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өтуде ең алғашқы мiндет – ол экономиканы ырықтандыруға, шаруашылық жүргiзудi демократияландыруға негiзделген, инфляцияны тежеуге бағытталған қатаң қаржы – ақша саясатымен ұштастырылған түбегейлi реформа жүргiзу болатын.

    Сондай-ақ бұрыннан берi қызмет етiп келе жатқан экономикалық жүйе, елдердiң экономикалық қарым – қатынасы бұзылуы салдарынан экономиканың құлдырауы одан сайын өрши түстi. Нарықтық жағдай бiрден халыққа ұғынықсыз түнек болып көрiндi, яғни нарықтық экономикаға сенiмсiздiкпен қараушылық пайда болды, ал бұл мәселе ендi ғана халықтың сенiмiне ие болып отырғаны баршамызға белгiлi.

    Осылайша  елiмiздiң тәуелсiздiк алған оншақты  жыл жалпы дағдарыстарға толы болды. Ол дағдарыстарды былай жiктеуге болады:

• экономикалық өсудегi дағдарыс;
• инфляциялық дағдарыс;
• төлем қабiлетi дағдарысы;
• инвестициялық дағдарыс;
• әлеуметтiк саладағы дағдарыс;

Экономикалық  өсудегi дағдарыс: себептерi мен жалпы  көрiнiсi.

     Елiмiздiң  нарықтық қатынастарға өтуi барысында  жалпы экономика өтпелi кезеңде  болып отыр. Экономикалық өсудегi дағдарыс елдегi 1991-1998 жылдар аралығындағы ЖIӨ-нiң құлдырауымен байланысты. Әлемдiк тәжiрибеде экономикалық өсудiң дағдарысы , яғни ЖIӨ көлемi үш жылда 9%-дан асып кетсе экономикалық өсудегi дағдарыс деп аталады. Ал Қазақстанда болса ЖIӨ-нiң көлемi 1998 жылы 1991 жылға қарағанда 31,2%-ға төмендедi.

     Осы аралықта. экономикалық өсуде ЖIӨ-нiң  1996 жылы – 0,5%, 1997 жылы – 1,7%-ға шамалы өсу қарқыны көрiндi. Бiрақта 1998 жылы қайтадан ЖIӨ-нiң 1,9%-ға төмендеуi байқалды, яғни ол жылы әлемнiң бiрнеше елдерiнде қаржы дағдарыстары болып едi. Бұдан көретiнiмiз елiмiздiң экономикасының өсуi тұрақты емес, өйткенi ол басқа экономикалық өзгерiстерге тәуелдi. Оның басты себебi бiздiң экономикамыздың шикiзаттық бағытта болуы, яғни әлемдегi шикiзат бағасының өзгеруi бiздiң экономикаға зор ықпал жасайды. Осыған байланысты елiмiздiң басты саясаты ұлттық экономиканы тұрақтандыру саясаты болып табылады, ол үшiн өндiрiстi шикiзаттық бағыттан жайлап өңдеушi индустриялы-инновациялы дамуға өту болып отыр.

     1991-1995 жылдардағы экономикалық өсудегi дағдарыстың басты себебi инфляциялық  жағдай болып табылады. Өйткенi 1992-1994 жылдарда елiмiзде инфляция қарқыны тым үлкен болды. Инфляция деңгейi 2000%-дан асып кетiп, гиперинфляцияны құрады.

     Омыған  байланысты 1993 жылы ұлттық валютамыз  теңгенi енгiзуiмiзге тура келдi. Алайда соның өзiнде инфляция белең алып отырды. Осы мәселе туралы ұлттық валюта енгiзiлгеннен бастап елдегi банк жүйемiз нақты ақша-несиелiк және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының нәтижесiнде экономикада 1995 жылдан бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз кезегiнде экономикалық өсуге жол ашты.

    Қазақстанда 1991-1995 жылдар 1990 жылмен салыстырғанда  ЖIӨ көлемi 38,6%-ға төмендедi, яғни жылына шамамен 8%-ды құрап отырды.  2000 жылға  дйiнгi ЖIӨ көлемiнiң өсу қарқыны  байқалғандығымен 1990 жылмен салыстырғанда 69,3% -құрады. Ал сонғы 2001-2003 жылдар аралығында ЖIӨ-нiң жиынтық өсiмi 30%-дан астам болды.

      1995 жылы ЖIӨ-нiң 0,5%-ға өсуiмен жалпы  экономикада экономикалық өсу  көрсеткiштерi белең ала бастады.  Яғни елдегi экономикалық өсу  параболалы түрде болып, оның  көлемi бұрынғы 1990 жылғы көлемiне мiне осы 2003 жылы ғана жеттi.  Қазiргi уақытта елiмiз экономикалық өсудiң дағдарысынан толық шықты деп айта аламыз.

      Инвестициялық дағдарыс Қазақстанда Республикасында инвестициялық қызметтiң дереу тоқталуымен белең алды. 1991-1996 жылдар аралығында негiзгi капиталға инвестиция тарту тұрақты түрде кемiп отырды. Осы аралықта негiзгi капиталға салынған инвестицияның жалпы көлемi 10 есе кемiдi. Осылайша елiмiзге инвестиция ағымы азаюымен қатар жоғарыда көргенiмiздей экономикалық өсуде дағдарысқа ұшырады. Жалпы экономикада өндiрiстер құлдырап, көбiсi банкротқа ұшырады. Сондай-ақ бұрынғы құралдардың жаппай тозуы басталды. Осының салдарынан әлеуметтiк салада жұмыссыздық күннен-күнге өсе бастады.

      Мемлекетiмiз  осы мәселеге тiкелей араласа  бастады. Ол экономикаға инвестиция тартуды ынталандыру саясатын жүргiздi, шетлдiң тура инвестициялар келуiне ынғайлы жағдайлар жасады. Сондай-ақ iшкi экономикалық инвестиция тартуды дамытты. Осылайша 1997 жылдан бастап елiмiзде инвестициялық қызмет өсу бағытына бет алды. Оның өсiмi 1997 жылы 11,6%, 1998 жылы – 41,9%, 1999 жылы – 3,8%, 2000 жылы – 29,4%, 2001 жылы – 30%-ды құрады.

      Елге  келеген шетелдiк инвестициялардың үлсi жылдан –жылға артып келе жатыр. 1996 жылы оның үлесi 13%-ға, 1997 жылы – 22% және 1999-2000 жылдары – 40%-ға өстi. Жалпы 1993-2000 жылдар аралығында шетелдiк инвестицияның көлемi 12,5 млрд. долларды құрады. Көрiп отырғанымыздай инвестицияның төмендеуi экономикалық өсуде де дағдарыстық жағдайды көрсеттi. Сонымен инвестициядағы дағдарыс экономикалық өсудегi дағдарыстың бiрден-бiр басты себебi деп айтсақ болады.

      Елiмiзде  инфляциялық дағдарыстың орны ерекше деп те атасақ болады. Өйткенi 1990 жылдан бастап өндiрiстiң құлдырауы, бұрынғы орталықтнған экономиканың ақшаны құнсыздануға жiбермей ұстап тұрған саясаты жойылып, экономика нарықтық қатынастарға бет алғанда  қаржы саласы дереу дағдарысқа ұшырады. Осының салдарынан Қазақстанда 1992-1994 жылдары тұтынушылар тауарына инфляция деңгейi 2000%-дан асып кеттi. Өндiрiс пен инфлияцияның дағдарысқа ұшырауы әлеуметтiк саланың күрт құлдырауына алып келдi. Халықтың ақшалай кiрiстерi кеми бастады, еңбек ақы төмендедi, жалпы елде кедейлiктiң деңгейi өсе бастады.

      Әлемдiк  тәжiрибеде инфляциялық дағдарыс деп  екi жыл аралығында инфляция деңгейi 40%-дан төмендесе айтады. Ал Қазақстанда 1992-1994 жылдары гиперинфляция болды.

      Осы мәселеге мемлекетiмiз әр түрлi саясаттарды iске асыра бастады. Бiрақ 1991-1993 жылдар өзiмiздiң ұлттық валютамыз болмауы  себебiнен қаржы жүйемiз ақша-несие  және валюталық саясатты тоық түрде  жүргiзе алмады. Осылайша 1993 жылы 15 қарашада ұлттық валютамыз теңгенi енгiзуiмiзге тура келдi. Осыдан бастап елiмiз экономиканы ақша-несиелiк және валюталық түрде реттей бастады, ұлттық валютамызды тұрақтандыру саясатын жүргiзудi қолға алды және жаппай мемлекеттiк меншiкке жекешелендiру сяасаты, яғни кәсiпкерлiктi дамыту реформалары жүргiзiлдi. Бұл саясаттардың барлығын жүргiзiп, iске асырып отырған мемлекетiмiздiң Ұлттық Банкi болды.

      Сөйтiп 1995 жылдан бастап экономикада жүргiзiлген реформалардың нәтижесiнде және қаржылық реттеудiң арқасында инфляция қарқынының  төмендеуi байқалды, ал оның төмендеуi өзiмен бiрге экономикалық өсудiң белең алуына әкелдi.

      Осылайша 1995 жылы жылдық инфляция деңгейi 60,3%, 1996 жылы – 28,7%, 1997 жылы – 11,2%, 1998 жылы – 1,9%,ал өткен 2003 жыл инфляция деңгейi жоспарланған 4-6%-дан ауытқымай жалпы 5,8%-ды құрады. Елiмiз келесi жылға инфляция деңгейiн 3-5% деңгейiнде жоспарлап отыр. Бұлайша экономикада инфляция қарқынын жоспарлап отырғаны жалпы жүргiзiлген реформалардың және саясаттардың оң нәтиже бере бастағаны деп түсiнемiз. Өйткенi ел экономикасында инфляия қарқыны төмен және тұрақты деңгейiнде болып отыруы жалпы өндiрiстердi дамытуға басты себеп болып табылады.

      Әлеуметтiк  дағдарыс Қазақстан Республикамызда күнi бүгiнге дейiн орнын таппаған, басты шешiлмеген мәселе болып келдi. Елiмiзде 1990 жылдан бастап жаппай өндiрiстiң құлдырауымен байланысты  өнеркәсiп орындары жаппай банкротқа ұшырауы және өндiрiстiң қысқаруы салдарынан жұмыссыздық жаппай орын алды. Халықтың табысы, еңбекақысы төмендеп, қоғамда кедейлiктiң өсуi орын алды. Сондай-ақ бұрынғы Кеңестңк кезендегi жүйеге үйренiп қалған халық нарықтық құрылымға бiрден ене алмады. Тiптi кейбiреулерi бұрынғыдай мемлекет жұмыс тауып бередi деп санаса, көбiсi бұрынғысынша жұмыс iстемесем де ақша табуға болады деп ойлады. Ал нарықтық экономика мүлдем мұндай емес едi, онда қаншалықты еңбек iстесен соншалықты табыс табасын.