Қазақстандағы кәсіпкерлік

 

         Қазақстанда кәсіпорындардың санының  өсуі 33% қазақстандық азаматтардың  жұмыспен қамтылу деңгейінің  өсуіне де алып келеді. Қазақстан  бойынша 346072 адам біріккен және  шетел кәсіпорындарында жұмыс  істейді, олардың алатын еңбек  ақыларының қоры 2004 жылы 180972.2 млн.теңгені  құраған. Тізімдік және қосымша  жұмысшылардың еңбек ақы қорына  табиғи формада жасалған төлемдер  де кіреді.

          Кәсіпорындардың қызметі мен  құрылуын экономикалық қамтамасыз  ету үшін бірінші кезекте кәсіпорындарды  қаржыландыру сұрақтарына тоқталамыз. Оған жататындар: қаржыландыру көздерін  құру, жарғылық капиталдағы қатысушылар  салымының арақатнасы, салық алу  мәселелері және кәсіпорындардың  тиімді қызмет ету көрсеткіштерінің  есептері. Кәсіпорындарды қаржыландыру  көздері болып жарғылық қорға  салынған ақша салымдары, амортизациялық  аударымдар, кәсіпорынның резервтік  және басқа да қорлары, несиелер  саналады.

        Негізгі және айнымалы капитал  құны бойынша жарғылық қорды  құрайды. Жарғылық қорға ақшалай  салымдар келесідей түрде салынуы  мүмкін: үйлердің, ғимараттардың, жабдықтардың  басқа да материалдық бағалардың  құны, жерді, суды және басқа  да табиғи ресурстарды, үйлерді,  ғимараттарды, жабдықтарды, сонымен  қатар басқа да мүліктік құқықтарды  пайдалану құқы.

       Кәсіпорынға қатысушылардың ақшалай  қаражаттары. Кәсіпорын құрушылардың  арасындағы келісім бойынша жарғылық  қорға олардың салымының бағасы  ұлттық және шетелдік валютада  жүргізіледі. 

2.1. Мемлекеттік кәсіпкерлік және макроэкономикалық реттеудің бағдарламасы.

       Қоғамдық санада кәсіпкер –  бүл тек адам, индивидум деген  пікір берік орнаған. Нарық  қатынастарының құрылу және даму  практикасы мемлекеттік қоғамдық  мүдделер үшін белсенді кәсіпкерлік  қызметпен айналыса алатынын  көрсетті. Мемлекет қызметтің кәсіпкерлік  саласына ерте қосылады, соғұрлым  өтпелі экономиканың ұзақтығы  қысқа, мемлекеттік кәсіпкерлік  қызметтің әріден ойластырылған  дағдарысқа қарсы және инфляцияға  қарсы бағдарына бола нарық  экономикасы тиімді дамиды, соғұрлым  мемлекетте халықаралық инвестициялық  ахуал өте жақсы,соғұрлым әлемдік  экономикада осы мемлекеттің  мәртебесі биік болады.

       Өтпелі экономика жағдайында  мемлекеттік кәсіпкердік ерекше  сипатқа, ерекше мәнге  ие  болады. Мемлекет нарықтық жүйе  жолында заңды тұлға ретінде  жаңа функцияны – кәсіпкерлік  қабілетті игенру қажет. 

       Қазақстан Республикасында 2001 жылдың  басында мемлекеттік кәсіпорындардың  үлесі олардың жалпы санының  23,5% құрады.

       Нарықтық экономикасы дамыған  елдерде мемлекет меншігі үлесі  көп емес, бірақ, нақ осы ұлттық  экономиканың дамуы үшін қажет  қызметтер мен тауарлар шығарушы  өздерінің меншікті кәсіпорындарының  болуына және бір уақытта мемлекет  бюджетін толтыру үшін қажет  ақшалай қаражат табуына мүмкіндік  береді.

       Келтірілген кәсіпорындар Қазақстан  Республикасында коммерциялық және  коммерциялық емес бастаулардың  қосылуында жұмыс істейді. 

      Мемлекет кәсіпорындарды олардың  дербестігінің сипатына байланысты  үш топқа бөледі:

1). Бюджеттік  (ведомстволық);

2). Қоғамдық (корпорациялар);

3). Аралас акционерлік  қоғамдар (холдингтер).

      Қазақстан Республикасында мемлекеттік  кәсіпорынға мына кәсіпорындар  жатады:

1). Мемлекттік, шаруашылық  жүргізуге құқығы бар, толық  шаруашылық есепке негізделген  (қорғаныс зауыттары, дәрі-дәрмек  дайындау және т.б.)

2). Қазыналық,  жедел басқаруға құқығы бар,  толық емес шаруашылық есепке  негізделген (байланыс, телекоммуникация, геодезиялық жұмыстар өндірісі  және т.б.).

      Бірақ мемлекеттің кәсіпкерлік  қызметі аталған кәсіпорындармен  жұмысын шектемейді. Мемлекеттік  кәсіпкерлік қызмет ұлттық экономиканың  барлық және мемлекеттің экономикалық  әуелетінің дамуына әсер ететін, мемлекеттік бюджетті айтарлықтай  толықтыруға, өтпелі экономиканың  тұрақсыздығын тұрақтандыруға жол  ашатын қызметтің сыртқы экономикалық  саласына таралады.

     Оған 90-шы жылдардың ортасындағы Қазақстан  Республикасы

21

мемлекетінің  кәсіпкерлік қызметі мысал бола алады: Қазақстанның кен 

өндіру, отын-энергетика және металлургия кешендерінің аса  ірі өнеркәсіп өндірістерін төлем  төлей алмаушылықтан қорғай алып, дәл уақытында шетел капиталын  тарта білді.

     Қазақстан  мемлекетінің кәсіпкерлік қызметінің  келесі мысалы 1996 жылдың басында   Қазақстан территориясы арқылы  өтетін Еуроазия темір жолы  бойынша транзиттік, жүк және  контейнерлік тасымалға қатысты  Еуропа мен Азияның жеті мемлекеттерінің  арасында құжаттарға қол қойылуы  бойынша оның инициативасынан  көрінді. 

     Оңтүстік-Шығыс  Азия елдерінің жүктері келісімдерге  сәйкес Батыс Еуропа елдеріне  тасымалданады, ал осы елдерден  Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне  белгілі ақыда тасымалданады. 

      Қазақстан территориясы арқылы  төрт трансконтиненталды темір  жол магистральдары өтеді: Трансазия  (Қытай – Қазақстан – Түркия), Еуроазия (Қытай – Қазақстан –  Ресей – Еуропа), Орта Азия  және Ақтау теңіз порты арқылы  Батыс магистралы. Еуропа – Скандинавия  – Иран (Парсы шығанағы) арасында  жүктердің тасымалдау уақытын  қысқартуды қамтамасыз ететін  «Солтүстік – Оңтүстік» жоба  қаралуда.

      Осы аталған магистральдарды  жандандыруға және қайта жаңартуға,  барлық магистральдар бойынша  қосымша жұмыс орындарын құруға, осы магистральдар жоғары табыспен  қамтамасыз етуге жол ашады.  Мемлекеттік кәсіпкерлік өтпелі  экономикада макроэкономикалық  процесстерді реттеумен тығыз  бірлікте болады.

      Нарықтық экономикада макроэкономикалық  процесстерді реттеу тікелей  және жанама әдістер көмегімен  жүргізіледі. 

      Өтпелі экономикада мемлекеттік  реттеудің объектілері ең алдымен  экономиканы тұрақтандыру саясаты  немесе циклге қарсы саясат, ақша  айналымына, инфляцияға, мемлекеттік  бюджет балансын бақылау, халықты  жұмыспен қамту саясаты, монополияға  қарсы саясат, яғни нарықтық бәсеке  жағдайына бақылау, халықты әлеуметтік  қорғау саясаты болып табылады.

      Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, тікелей әдістер кіші мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді  міндеттерді шешу үшін мемлекеттік  экономикалық бағдарламаларды жасау  мен іске асыру арқылы жүзеге  асыралады.

      Осындай бағдарламалардың мысалы  соғыстан кейінгі Оңтүстік Корея  экономикасын қалпына келтіру  бойынша төтенше бағдарламалары, ал Жапонияда «Автомобиль жолдарының  құрылысы бойынша төтенше шаралар  туралы» заң қабылдануы болады. Жапонияда мемлеттің оннан астам  институттары нарықтың даму бағдарламаларын  және жоспарларын құрады. Қазіргі  жағдайда мемлекеттің кез келген  реттеу шаралар негізінде ақша  айналымы болады. Өтпелі экономика  үшін ақша айналымы мемлекет  бақылауынан шықпауы тиіс. Бұл  мемлекеттің макроэкономикалық  деңгейіндегі ең маңызды реттеу  функциясы. Осы жағдай «экономикалық  құдіретті» тудырған Жапония,  Оңтүстік Корея, Тайвань елдерінде  жиналған 

22

тәжірибемен бекітіледі.

      Осы елдерде ең қиын жылдары  (1970-80ж) өнеркәсіпті реформалау  және 

құрылымдық қайта  құру кезеңінде ақша айналымы, инфляция, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы  әрқашан мемлекеттің бақылауында  болды және бұл олардың қирату салдарынан жұмсартуға және тіпті болдырмауға  жол ашты.

     Қазақстан  Республикасы нарыққа өтудің  басында (1990ж) басқа старттық  жағдайда болды. Республика экономикасы  Кеңес Одағының халық шаруашылығы  кешенімен тығыз біріккен болды.  Өндірістің құлдырау жағдайында  ақшалай табыстардың өсуі тауар  массасымен қамтамасыз етілмеді. 1990ж халықтың жинақтағы қалдықтары 13млрд. сом құрады, ал қанағаттандырылмай  қалған сұраныс 17млрд. сом немесе  жылдық тауар айналымы мен  ақылы қызметтердің  76%-нан көбін  құрады. Жабық инфляция ашық инфляцияға  ұласты және қаржы жүйесі бақылаудан  шықты.

     Қазақстан  реформаны дербес тек 1993 жылдың  қараша айында ұлттық валютаны  енгізгеннен кейін, 1994 жылдан бастап, жүргізе бастады. Реформа жылдарында  мерзімдік баспасөз келтіргендері  бойынша инфляция деңгейі  13250 есе өсті, өндірістің құлдырауы  1991 жылдың деңгейінің 50%-ға жетті. 
 

2.2. Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарды  дамыту мүмкіндіктері мен болашағы. 

        “Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің даму жағдайлары мен басым факторлары” елімізде кәсіпорындар қызметіне қолайлы экономикалық ахуал жасау тапсырмалары, кәсіпорын функцияларын ырықсыздандыруға талдау қарастырылады және кәсіпорындардың қызмет ету негізінде заңды-нормативтерді жетілдіруге ұсыныстар көрсетіледі.

      Қазіргі кездегі халықаралық бизнес ерекшелігі - тәуелді барынша төмендетуге  ұмтылу. Өз кезегінде тәуекел дәрежесі экономикалық кеңістіктегі бизнес климатынан болады. Қолайлы экономикалық, заңды-құқықтық институтционалдық жүйе негізінде  шаруашылық субъектілердің қызмет етуін  “қолайлы экономикалық ахуал” деп  аталады. “Қолайлы экономикалық ахуалдың”  принципты базасына болып келесі факторлар жатады:

- жетілген салық  жүйесі;

- оңайлатылған  валюталық режим;

- бюджет жүйесі;

- кедендік режим;

- тиімді есеп  беру мен  есепке алу;

- жетілген банк  жүйесі;

- шаруашылық  басқару органдарын жаңарту;

- жетілген сақтандыру  жүйесі;

- әкімшілік басқару  органдарын жаңарту;

- жетілген сақтандыру  жүйесі.

        Әлемдік тәжірибеде инвестиция  тартуға қолайлы жағдай жасау,  сонымен бірге кәсіпорын құру, көп жағдайда заң шығару негізін  жетілдірумен байланысты. Өзара байланысты экономикалы, құқықтық, ұйымдастыру және ақапараттық бағыттар кешешнінің ішінде маңыздысы келесілер:

1) инвесторлар  басының және меншігінің қорғауды  қамтамасыз ету;

2) қаржылық валюталық,  салықтық, тарифтік және тарифтік  емес реттеуде құқықтық негізін  жетілдіру;

3) шетел инвестициясын  сақтандыру және кепілдендіру  жүйесін құру және жеке ұлттық  инвестициялармен кепілзат операцияларын  жүргізу механизмін қалыптастыру;

4) инвестицияны  реттеу мәселелерін шешуде мемлекеттік  және аймақтық органдар ықпалын  шектеу;

27

5)  әртүрлі  ведомостволар тарапынан үстемдікті  жою.

      Қазақстада “қолайлы экономикалық  ахуал” қалыптастырудың негізгі  элементі “Шетел инвестициялары  туралы” Заң болып табылады. Осы заңға сәйкес, шетел инвестицияларының кез-келген түрі және олармен байланысты барлық қызмет түрлері қолайлы жағдайларда жүзеге асырылуы тиіс. Бұл заңның негізгі қабылданған мақсаты – біздің еліміздегі шетел инвестицияларына, олардың қызметіне максималды жағдай құру.

      Бұл заң Қазақстан территориясында  шетел инвестицияларының ұлттық  инвесторларға рұқсат берілген  барлық ұйымдасқан - құқықтық формасында  біріккен кәсіпорын, еншілес және  шетел заңды тұлғалар өкілеттігі  ретінде қызмет етуге мүмкіндік  бар екендігін бекітеді. Осы заң  шетел инвесторларына басқа да  маңызды кепілдіктер береді.

       Тікелей шетел инвестициялары  Қазақстан үшін, оның қазіргі  кезеңдегі экономикалық жағдайын  ескергенде, басқа мемлекетаралық  экономикалық ынтымақтастық формаларымен  салыстырғанда бірқатар айтарлықтай  артықшылықтарына ие болады:

біріншіден, отандық  тауарлар мен қызметтерді өндіруге олар шетел капиталын салу көзі болып  табылады;