Қазақстанның сыртқы саудасы

      Қазақстан мен ЕО арасындағы ССК – ұзақ мерзімді және нақты халықаралық құжат. Сонда да бұған қарамастан осы келісімшарт бойынша сабақтастық пен серіктестік концепциясына қатысты Қазақстанның негізгі міндеттеріне қысқаша тоқтауға болады:

1. адам құқығы принциптеріне бас ию, құқықтық пен нарықтық экономикасының үстемдігі – серіктестіктің елеулі қасиеті;
2. екі бағыттағы саудадағы квоталы шектеулерді алып тастау мен «ең қолайлы ұлт» қатынасымен қоса сауданың либеризациясы;
3. бизнес-климатын жақсарту, капитал қозғалысына шарттар жасау – Қазақстандағы бизнеске қатысты тұрақты заңнаманы құру, республика ішіндегі тікелей шетел инвестицияларды тартуға қолайлы шарттар жасау мен ЕО елдерімен мүмкін болатын екіжақты  инвестициялық келісімшарттарды іске асыру;
4. Компанияларды құру мен олардың әрекет етуіне еркіндік беру;
5. Қызметтер нарықтарында ілгерінді либеризациясын құру;
6. кіші және орта бизнес, туризм, жекешелендіру мен қаржы секторының дамуының сабақтастығы мен өндірістік өнімдерінің сапалығын жақсарту;
7. Заңнаманың ЕО стандарттарымен сатылы жақындасу;
8. Ғарыш пен ядролық қауіпсіздік, энергетика, сыртқы орта салаларындағы сабақтастық;
9. Мәдениеттік сабақтастық;
10. Ақпарат алмасуға қолайлы жағдайлар жасау;
11. Қазақстан Республикасында нәтижелі статистикалық жүйесін дамыту;
12. Құқық бұзушылықтарды тоқтату және нашақорлық саудасымен күресу бойынша сабақтастық.

       ССК-ның  № 43 бабы заңнамаға қатысты ең маңызды  ережелерінің бірі. Осы бапта Қазақстан  Республикасы Заңнамасы мен ЕО-ның  әрекет ететін және келешек заңнамасының жақындасуы экономикалық байланыстарды  нығайтудың ең маңызды шарты екендігі айтылады. Сондықтан республика өзінің заңнамасын ЕО-ның заңнамасына жақындастыру үшін көптеген шараларды қолдануға дайын. Нақтыласақ, олардың жақындасуы ЕО саясат пен заңнамасының 18 саласын (Acquis Communautaire) қамту керек.

 

       ЕО  заңнамасына жақындасуына қатысты ССК-ның салалары

Кеден	Мемлекеттік субсидияларды  бақылау
Компаниялар бойынша заңнама	Мемлекеттік сатып  алулары
Банктердің  заңнамасы	Денсаулық сақтау
Компаниялар шоттары	Сыртқы орта
Салық салу	Тұтынушылар құқығын  қорғау
Интеллектуалдық меншік	Жанама салық  салу
Қызметкерлердің құқықтары	Стандарттар
Қаржылық  қызметтер	Атомдық заңнама
Бәсеке  туралы заң	Көлік

 

       Бұл тез істелетін іс емес екендігі белгілі, өйткені осы салалардағы ЕО заңнамасы 100 мың бет қаулылардан, директивалардан, тағы басқа құқықты және саясат құралдарынан тұрады. Сонымен бірге осы салалардың көп бөліктері Қазақстан үшін құқықтың жаңа салалары болады.

       Сабақтастықтың саяси, құқықтық/әкімшілік сұрақтарына, даму саласындағы өзара іс-әрекетке дейін экономикалық аспектілерді зерттеу қажет. ССК-ның құрамында басқа тақырыптар көп болса да, осы келісімшартты судалық деп зерттеуге болады және оны ЕО пен бұрынға КСРО арасындағы серіктестік пен сабақтастық келісімшартының ізбасары деп есептеуге болады.

       Еуропа  мен Қазақстан арасындағы сауда  байланыстары сонау Жібек жолы уақытынан  басталып келеді. Сол уақытта жібек  шығыс елдерінен Еуропаға Орталық  Азия арқылы жеткізілді. Бүгінгі күнде Қазақстан – ЕО-ның Орталық Азиядағы ең ірі сауда серіктесі. ССК-ның өз күшіне енуінен кейін екі жақты экспорт және импортының тұрақты және елеулі өсімі қадағаланды. 1999 жылдан бастап Қазақстан мен ЕО арасындағы нақты орташа жылдық сауда өсімі 18,1 % құрады. Осы саудаға көп секторлар жаңа ғана ене бастап жатқан уақытында, Қзақастанның ЕО-на басты экспорты – энергия, ал ЕО-ның Қазақстанға бас экспорты – машиналық құрал-жабдықтар болып отыр. ЕО мен Қазақстан арасындағы сауда қатынастардың өсуіне әсер ететін келесі фактор: 2004 жылдың мамырындағы ЕО-ның кеңеюі, оның құрамына тағы 10 мемлекет кірді, сондықтан ЕО-ның Қазақстанмен сауда жасау нарығының көлемі 25 % өсті.

       ЕО  Қазақстанға тікелей шетел инвестицияларының  ең ірі қайнар көзі болып отыр. Бұл ССК-ның өз күшіне енуінен бастап шоғырланды. Жалпы тікелеі шетел инвестициялардың көлемінде ЕО-ның инвестициялар пропорциясы 1993 жылдан бастап қатысты тұрақта болды – жалпы санынан жуықтағанда 30 %, бірақ 2002 жылдан бастап 40 %-ке дейін өсті. Бұл көлемдегі мәнді өсім көрсеткіші. Жалпы тікелей шетел инвестициялардың 80-90 % мұнайгаз секторына жіберілді: ірі мұнай жобалары мен осы секторға қатысты көптеген шаралар (көлік, қызмет көрсету, инфрақұрылым, құрал-жабдықтар мен инженеринг), осы салаларда ЕО-ның көптеген компаниялары жұмыс істеуде. Мұнайға байланыссыз секторларында инвестициялар шектеулі, олар: банкілік жүйе, агро-бизнес пен металдар.

       2002 жылы ЕО Орта Азия үшін аймақтық  стратегиясын қабылдады, оның  басты міндеттері осы аймақтың  мемлекеттеріндегі қауіпсіздік пен формальді тұрақтылыққа жәрдемдесу, тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз ету және кедейлікті қысқарту болып табылады. Осы тақырыпқа байланысты 2004 жылдың мамырында ЕО-ның сыртқы байланытары бойынша өкілі Крис Паттен мырза өзінің сөзінде сабақтастық үшін бірнеше жаңа бағыттар мен басылымдықтарды белгіледі. Ол экономикалық байланыстар мен халықаралық дәрілердің сауданы нығайту, аурулармен күресу, терроризмге қарсы тұру мен кедейліктің деңгейін төмендету ЕО мен Қазақстан арасындағы өзара іс-әрекеттердің басты міндеттер болғанын атап айтты: «Егер біз бірігіп әрекететсек, біз бұларды жоғарғы тиімділікпен жүзеге асыра аламыз. ЕО-ның көмегі мен жеке инвестициялар Орта Азия дамуына өз үлкен үлесін қоса алады. Біз Орта Азиядағы адам капиталы даму үшін техникалық жәрдемді береміз, өйткені бәрімізге жақын теорияда белгілі негізгі адами құндылықтары, басқару дұрыстылығы мен құқық басымдылығы, адам құқығын қамтамасыз етуі, ешқашан болмаған плюралистік демократия мен нарықтық экономика гүлденуіне жету үшін ұсынамыз. Осы аймақтың халықаралық байланыстарының жан-жақты дамуына саяси деңгейдегі күшейген келіссөздер көмектесе алады».

       Өткен ғасырдың 90 жылдардың басынан бастап ЕО активті және жан-жақты ұзақмерзімді сабақтастықтың мықты фундаментін құрды. Негізінде, осы аймаққа үлкен жәрдем көрсетті: ТАСИС бағдарламасы бойынша гранттық көмек ретінде ЕО-дан Орта Азияға 1 млрд. доллардан астам евро жіберілді. Жалпы көмекке қоса, ЕО-ның мемлекеттері екіжақты көмек көрсетеді, соның негізінде Орта Азия дамуы үшін Еуропа ең ірі донарға айналды.

       Паттен  мырза тағы атап өткен мәселе: «Сауданы көбейткенше, тұрақты мен кемел  байланыстарды құру тиімді. ОБСЕ-ге қосылып, ССК-ға қол қойған Орталық Азия елдері бірқатар құндылықтардың алдыңғықатарлы маңыздылығын қабылдады. Бұл құндылықтар Еуропадағы біздің интеграцияны үрдісінің негізін құрайды – демократия, адам құқықтары мен тұрақты нарықтық экономиканы дамыту. Бұлар кез келген қадірлі мемлекеттің бөлінбейтін бөлігі болу керек және бұлардың Орта Азияда терең енуі, құқықтық үстемдікке енуі; сонымен қатар тұрмыста енуі біздің мүдделерімізге сай болып жатыр».

       Осыдан  түсінетін жай: ЕО мен Қазақстан  Республикасы арасындағы прогресске ССК-нің 10 жыл мерзіміне жету үшін әлі  осы мерзімінің жартысы бар. Сол  уақытта ССК-ға қатысты ЕО пен Қазақстанның  басымдылықтары мен мәжбірлеудері, позициялары бойынша терең түсінік қалыптасты. Мысалы: ЕО Қазақстанның ДСҰ-ға кіруін және кіру принциптерін де қолдайды. Қазіргі уақытта ЕО Қазақстанға жәрдемдесу бағдарламаларында кедейліктің деңгейін төмендетуге үлкен акцент жасайды. Реформалардағы градулизмге белгілі көңіл бөлінеді, өйткені байланыстардың негізгі құндылықтары: демократия, адам құқығы мен тұрақты нарықтық экономиканың дамуы бір күндік емес, ұзақ мерзімді қадамды дамуды талап ететіні белгілі.

       Қазақстандағы құқықтық пен әкімшілік реформалар туралы айтқанда, олардың градулизмі қатысты екенін атап айту керек. Осы  уақытта белгілі бір прогресс көрінді (мысалы: интеллектуалдық меншіктің  құқығын қорғау саласы), осының көп  бөлігі ДСҰ-ға кіру үшін жасалған әрекеттер, ал содан кейін ССК-ны жүзеге асыру міндеттемелерімен байланысты болып отыр.

       Қазақстан мен ЕО арасындағы ССК қаржыландыратын  жобаның іске асыруы 2004 жылдың қаңтарынан бастап, 2005 жылдың шілдесінің ортасына дейін созылады. Осы жоба заңнамалық прогресстің, саясатты құру техникасының және заңшығарушыларды оқытудың реформаларында қолданылып отыр. Жобаны әйгілі ВСЕОМ консалтингтік фирма басқарады. Оның Қазақстан Республикасындағы әріптестері: Парламентінің Мәжілісі мен Әділет, Экономика мен бюджетті жоспарлау, Индустрия мен сауда, Көлік пен коммуникациялар министрліктерінің юстиция департаменттері және Сыртқы орта мен экологияны қорғау министрлігі болып табылады.

       Жобаның негізгі мақсаттары:

• Қазақстандық заңшығарушылық үрдісін модернизациялау мен жақсарту бойынша ұсыныстарды дайындау;
• ЕО-мен ССК-ға сәйкес Қазақстанның міндеттемелерімен байланысты негізгі заңдарды дайындауға жәрдем көрсету;
• Парламент пен министрліктер үшін ССК-мен байланысты құқық сұрақтары, заңшығарушылық бойынша ресурсті материалдарды дайындау мен жариялау;
• Мемлекеттік қызметтерге халықаралық құқық пен ЕО-дағы қадіргі заңшығарушылық процессі саласында үйретуді өткізу.

       Сәйкесінше  осы Жоба қамтамассыз етілу үрдісімен тығыз байланысқан және осы үрдісте Үкіметтің бірнеше басты міндетелерімен бірге ЕО стандарттарына сай заңшығарушылық реформалауға жету үшін Қазақстанның жүзеге асырылатын міндеттемелерді жылдамдатуы мүмкін.

       Болашақта ЕО Қазақстан мен Орта Азия елдеріндегі  нарықтық экономиканың реформаларына  мен адам құқықтарына, демократияның негізгі принциптеріне көбірек басымдылық береді. Болған тәжірибе арқасында ССК кеңейтілген келіссөздердің негізі бола алады. Мысалы, қажетті дамуы жоқ салалар: ішкі істер мен юстиция.

       ЕО  бізден нақты ережелерді мен ССК  ережелерін іске асыруындағы мәнді ілгеріндіні талап етеді. Заңнаманы реформалауға бағытталған күштердің ССК-ның екінші бесжылдықта өсетіндігі күтіледі.

       Бизнес-ахуалының  жақсаруы ЕО-дан Қазақстанға тікелей  шетел инвестициялардың ағымына  жақсы жағдай жаса алады. ЕО-ның стандарттары ДСҰ-ның стандарттарынан жоғары. Осы стандарттарға заңнама мен интеллектуалды меншік тәжірибесі саласында жетуі инновациялардың мен шетел инвестициялардың, ұлттық мәдениет пен шығармашылықты қорғалуына елеулі ықпал етіп, тұтынушыларды қарақшылықты тауарлардан сақтайды. ЕО-ның тұтынушыларды сақтауға қатысты стандарттар қоғамға нарықтық экономиканы реформалау үрдісіне қатысу құқығын береді.

       Қазақстан мен ЕО арасындағы сабақтастық пен серіктестік қағидалары екі жаққа да елеулі болғаны белгілі сенімсіздікті туғыза алады. Екі жақта ешқандай сиқырлықты күтпейді. Бірақ үзілмейтін нақты шарттар Жобаның мазмұны мен мәнінің түбегейлі негізі болып отыр. Осы деңгейде Қазақстан мен ЕО арасындағы қарым-қатынастарында үлкен қызығушылықтың болуы қажет етіледі, ал болжамдар келесі жылдардағы тығыз байланыстардың болуын көрсетеді.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қолданған әдебиет тізімі

 

1. Андреещев Р.Ю. «Один шаг вперед, два шага назад», электронды құжат: http://www.ebiblioteka.ru/ sources/ article;
2. Андреещев Р.Ю. «Проблемы торгово-экономических отношений России и Казахстана» Доклад на научной конференции «Актуальные проблемы международных отношений в начале XXI века», ақпан 2001. РФ СІМ Дипломатиялық академия. http:// www.ebiblioteka.ru;
3. Елемесов «Халықаралық экономикалық қатынастар» Алматы 2001 ж;
4. Ержанов «Халық аралық экономикалық қатынастар» Алматы 1999 ж;
5. Жуков Е.Ф. «Халықаралық экономикалық қатынастар»  Москва 1999ж;
6. «К  вопросу о межрегиональном приграничном сотрудничестве с Казахстаном» Ресейдің СІМ ТМД елдері Үшінші деартаментінің анықтамасы, 2000 ж шілде, www.ebiblioteka.ru;
7. Майдан-Әли Байгісиев «Халықаралық экономикалық қатынастар» Алматы 1998 ж;
8. Мамыров Н.Қ «Халықаралық экономикалық қатынастар» Алматы 1998ж;
9. «Международная экономика» I том Москва «Международные отношения» 2000 г;
10. Николаенко В. Россия и Казахстан. «Международная жизнь», 1998. №11-12;
11. Ресей-Қазақстан Сауда-экономикалық сабақтастығы. Ресейдің СІМ ТМД елдері Үшінші деартаментінің анықтамасы, 1999 ж қыркүйек, www.ebiblioteka.ru;
12. Сахариев С.С, Сахариева А.С. «Әлем экономикасы» I том, Алматы 2003 ж;
13. Семенов К.А. «Халықаралық экономикалық қатынастар» Москва 1998ж;
14. Стюарт Ю. «Соглашение о партнерстве между ЕС и Казахстаном – спустя 5 лет». Мысль – 2005 №2;
15. Саясат журналы «1999 жылдың I жартысындағы Қазақстан Республикасы экспортының даму тенденциялары» 1999 ж тамыз;
16. Токаев К. «Политика новой эпохи» РФ 1999 №19;
17. Экономика Республики Казахстан. Ресейдің СІМ ТМД елдері Үшінші деартаментінің анықтамасы, 1997 ж қыркүйек, www.ebiblioteka.ru;

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       Кіріспе

 

       Әлемдік  экономика қарқыны әрдайым өзгермелі. Шаруашылық субъектілер мен мемлекеттер  әлемдік нарығында өздерінің  қажеттіліктеріне сай тауарларды, ресурстарды, қызметтерді мен өндіріс фрокторларды таба алады. Халық аралық саудамен мемлекет ешқашан байланыс үзбейді. Халықаралық қатынастардың дәстірлі және ең жақсы дамыған түрі сыртқы сауда болып қала береді. Халықаралық экономикалық қатынастар көлемінің 80 % сыртқы сауда алып жатыр. Бастапқы нүктесі ағылшын классикалық политэкономиясынан дамыған сыртқы сауда теориясы әлемдік экономикалық ойымен бірге бірнеше эволюциялық деңгейлерден өтті. Әрбір мемлекет үшін сыртқы сауданың ролін кемсітуге қиын, Дж.Сакс ойы бойынша «Кез келген әлем мемлекетінің жетістігі сыртқы саудаға негізделеді. Қандай да болсын мемлекет әлемдік экономикалық жүйеден оқшауланып, жетілген экономиканы құра алмады». Қазіргі уақытта мемлекеттің әлемдік саудаға белсенді араласуы үлкен артықшылықтармен байланысты: елдегі бар ресурстарды тиімді қолдану; әлемдік ғылым мен техника жетістіктеріне қосылу; өзінің экономикасын өте қысқа мерзімде тез, толық және жақсы қайта құру мен өз халқының қажеттіліктерін тез және жан-жақты қанағаттандыру.