Инвестициялық саясат

2.2 Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияны келтіру процесін жеделдету жолдары

          Қазіргі халықаралық  шетел инвестицияларын тарту  республикадағы инвестициялық процестің  жедел әрі тиімді дамуының бірден-бір  жолы болып отырғаны анық. Шетел  инвестицияларын тарту отын энергетика, металлургия, мұнай өндіру және өңдеу, алтын өндіруөнеркәсіптері, көлік және коммуникация сияқты басты салаларда құрылымдық – инвестициялық саясатты жүргізу қаражаттың жетіспеушілігімен және ішкі нарықты халық тұтынатын азық-түлік өнімдерін молайту қажеттілігімен байланысты.

          Инвестициялық саясат елдің экономикалық стратегиясының мақсаттары мен мәселелерін анықтайтын ең маңызды элементі болып табылады. Экономикалық реформаларға сәйкес  халықаралық капитал мен инвестицияларды  тартудың мемлекеттік саясаты дағдарыс пен инфляцияны тежеуге, жеке инвестициялардың инвестициялық белсенділігінің артуына және өндірістің құрылымдық өзгерісіне барынша септігін тигізуі керек.

          Негізінен бүгінгі  күні республикада шетел капиталын  тарту үшін қажетті экономикалық орта мен кепіл жүйесі қалыптасқан: Азаматтық, Кеден, Салық кодекстері іске қосылған, «Шетел инвестициялары туралы» Заң қабылданып, сыртқы экономикалық іс-әрекет толығымен ымырашылдыққа келтірген, ең бастысы, маңызды инвестициялық  жобалар үшін үкіметтік кепіл институты қызмет етуде. Үкімет өнеркәсіпке инвестициялық салымдардың басты маңызды деген бағыттарын анықтаған.

          Осы мәселелерді  шешуде капиталды жұмылдыру және нарықтық жағдайларға сәйкес келетін  жаңа формадағы болудың тиімді механизмін құру үлкен маңызға ие. Осындай механизмнің негізі нарықтық қатынастардың орнауы жағдайында инвестициялар болмақ.

          Инвестицияға анықтама берген кезде оның тек мағыналық  сипатына ғана көңіл бөлмей, оның мақсатты бағытталуын да көрсету маңызды. Осы тұрғыдан, инвестициялар жалпы ұлттық өнім өндірісіне жұмсаланатын табыстардың маңызды бөлігін құрайтын, жаңа технология, материалды және тағы басқа еңбек құралдарын енгізумен байланысты  өндірісті кеңейту мен жаңартуға кететін шығындар болып табылады, яғни ақшалай капиталдың ерекшелігі – инвестиция капиталдың құрылуымен, нақты физикалық ұғымдағы капиталдың ұлғаюымен байланысты.

          Экономикаға инвестициялардың әсері бұрынғы ҚСРО – да 1966-1970 жылдары күрделі салымдардың 1,4 есеге, жалпы ұлттық өнімнің 7,6% дейін өсуіне әкелген.

          Өкінішке орай, Қазақстанның, сондай-ақ көптеген ТМД елдерінің тұрақтану мен экономикалық өсу бағдарламаларында алғашында инвестициялық фактор еленбеді. Инвестицияның маңызына жеткіліксіз баға беру және экономикадағы қаржылық тұрақтану, инфляцияның төмендеу салдарынан инвестициялық белсенділік өзінен-өзі туындайды деген қате пікірмен түсінілген.

          Инвестициялық белсенділік  пен экономикалық өсудің байланысы  бір жақты емес. Олардың бір-біріне өзара ықпалы бар, себебі экономикалық өсу инвестициялық белсенділікке  тәуелді  бола отырып, өз кезегінде белгілі бір даму кезеңінде елдің инвестициялық нақты мүмкіндіктерін анықтайды. Басқаша айтқанда, жалпы ұлттық өнімнің, сондай-ақ ұлттық табыстың өсу қарқыны жоғары болған сайын, инвестициялық ресурстардың  кең өрісті өндірісі мен осы негізде тиімді инвестициялық саясат құруға мүмкіндіктер аясы кеңейді.

          Шетел инвестицияларының  ағымын кәсіпорны акцияларын сатып  алу, шетел банктерінің несиелері  деп бөліп қарастырсақ, Қазақстандағы  инвестициялардың ұйымдастырушылық формасының қалаулы түрі – мемлекеттік кәсіпорындармен біріккен кәсіпорындар құру болып отыр. Сонымен қатар, инвесторлар өзін Қазақстан нарығында таныстырудың маңызды жолы – жаңа еншілес компаниялар құруға, жаңа саудалық байланыстар орнатуға бейім.

          Қазақстанның бай  табиғи ресурстары мен олардың нарықтық потенциялы мемлекетті инвестициялауға әсер ететін стратегиялық бірден-бір фактор болып отыр. Қазақстанның мұнай және газ кендері шетел инвесторларын қызықтыратын негізгі бағыт болып табылады. Қалған экономика секторларын инвестициялау көлемі біршама аздау болса да, тау-кен, геологиялық сапа және кәсіпқойлық қызмет көрсету мен көлік салаларында инвестициялық белсенділік басымырақ.

          Қазақстан Республикасын  инвестициялау кедергілерінің ең маңыздысы  ретінде бюрократиялық қатынастар, салықтар, қаржылық тәртіп, құқықтық инфроқұрылым және т.б. факторлар болып отыр. Қазақстанға инвестициялар ағымын арттыру үшін, ең алдымен, шетел инвесторларының пікірінше, мемлекет құрылымының реформасын, коррупцияға қарсы күресті мейлінше тиімді жүргізу керек.                          

    Экономикалық  аймақтарға шетел инвестициясын  тартуды ынталандырудың басты шартты болып Қазақстан Республикасының  егеменді мемлекет ретінде тәуелсіздігінде  жатыр. Бұл мемлекеттің нарықтық қатынастарға өтуге бағытталған  әлеуметтік, экономикалық, инвестициялық жіне сыртқы экономикалық саясатты дербес өңдеуге мүмкіндік береді. Ұлттық нарықтық қатынастарды құрған кезде алдыңғы әкімшілік-әміршілік экономиканы реформалаудың тәжірибесін есепке ала отырып, экономикалық мемлекетті басқаруда мемлекеттің рөлін күшейту үшін қажетті шарттарды жүзеге асырды. Жинақталған тәжірибие өтпелі экономика жағдайында Қазақстанның халық шаруашылығын және оның аймақтарын дамытудың индикативті жоспарын өңдеп іске асыру негізінде аймақтарды басқаруды ұйымдастыру мүмкіндігін берді.

    Индикативті жоспарлау салалық және теориялық  пропорциялармен қатар экономикалық аймақтар байланысында мемлекеттік  реттеуді күшейту салдарынан мемлекеттің  тұтастық экономикасы шеңберінде аймақтардың  даму өзара қатынасы мен комплекстік принципінің жүзеге асу мүмкіндігін берді. Бұл қоғамда әлеуметтік-саяси және экономикалық тұрақтылыққа жетуге мүмкіндік туғызды. Экономикалық аймаққа шетел инвестициясын тартуды ынталандырудың маңызды жағдайл мерзімді «қазақстан - 2030» даму стратегиясы;

• Экономиканың жан-жақты тәртіптері мен оның аймақтық секторлары және де оның дамуындағы маңызды бағыттардың негіздері;
• Экономиканың либерализациялануы мен экономикалық реформалаудың тереңдеуі;
• Қазақстан Республикасының экономикалық өсу факторының негізінде инвестиция рөлінің әсіресе шетел инвестициясының өсуі.

    Шетел инвестициясын кең көлемде тарту  жөніндегі қарастырылған жағдайлар  қоғам инфрақұрлымының дамып  жатқан салаларымен (көлік, байналыс, сауда, және т.б.) қалыптасқан жеткілікті күшті  өнеркәсіптік, құрылыстық және аграрлық потенциалымен қуаттырылмаған. Маманданған инженер-техникалық және қызметкерлер кадрларының қазіргі экономиканың қиын өндірістік және ғылыми-техникалық мәселелерді шеше білу қабілеттілігі және тәжірибесінің арқасында шетел инвестициясын тартудың төзімді негізі құрылды. Республиканың экономикалық өсуінің маңызды факторларына негіз болған республиканың соңғы жылдардағы инвестициялық процестің активтендірілу барысында айқындалған басымды тенденцияны атап өтпеуге болмайды.

    бөлiнудiң сипатын талдап көрейiк. Мемлекетіміздің халықаралық бәсекелестік қабілеті ел экономикасына тартылған шетел фирмаларының инвестициясы мен оның табиғи байлықты игерудегі орнын анықтайды. Мұнан шығар қорытынды: жаңа инвестициялардың тартылуы, яғни Қазақстан болашағы ондағы инвесторлар тұтынуының қанағаттану дәрежесіне тәуеді.    2005 жылғы қаңтар-желтоқсанда қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы бағалау көлемі 2273,4 млрд. теңгені құрады, оның 97 пайызы негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларға келеді, яғни 2205,2 млрд. теңгені құрайды. Бұл 2004 жылғы тиіскі кезеңдегіден 1,2 есе көп. 2005 жылғы қаңтар-желтоқсандағы инвестицияның өсуі өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда Республиканың 15 өңірінде байқалады. Мұның өзінде еңкөп өсуі Сқлтүстік Қазақстан мен Атырауда 1,5 есе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік  Қазақстан өңірлерінде 1,4 есе, Қарағандада 1,3 есе, Ақмола, Ақтөбе, Қызылорда облыстарында 1,2 есе ал Астана қаласында 9%  және Алматыда  3.5%  өскендігі байқалады. Ал, инвестиция көлемінің төмендеуі Батыс Қазақстан облылысында 1,2 есе болғандығы көрсетіледі. Ұзақ мерзімді «Қазақстан - 2030» даму страегиясында экономикалық реформалаудың өткізілу ауыртпалығы мен іске асуы экономикалық аймақтарға жүктеліп, олардың рөлі мен орны анықталған. Экономикалық реформалаудың нәтижелігі мен салдары көбінесе аймақтар орнында құрылымдық, инвестициялық және ғылыми – техникалық шаралардың оның шешілуіне байланысты болады.  

    2.3 Қазақстан Республикасындағы  шетелдік инвестициялардың  тиімділігі

    Еліміздің жалпы ұлттық капиталын өсуде инвестициялық процестің орны ерекше екенін білеміз. Соның ішінде нарықтық қатынастар өту кезеңінде экономикалық және әлеуметтік инфрақұрлымдардық тұрақтандырып, олардың құрлымдық жүйесінің өзгеруіне үлкен үлес қосатын шетел инвестицияларының маңызы зор.

    Шетел инвестициялардың қазіргі кезде  атқарып жатқан қызметтерінің ауқымы кең, атап айтсақ:

• мемлекеттің әлуеметттік-экономикалық жағдайына байланысты әртүрлі мөлшерде жеңілдетілген несиелер беру;
• ынтымақтасу аясында әлуеметттік-экономикалық тығырықтан шығуға жол көрсететін кеңестер беріп, басқа да көмектер көрсету,
• экономикалық құрылымдық өзгерістерін жүзеге асыратын шараларды талдап, жан-жақты қаржыландыру мімкіншіліктерін жасау;

    Осыған  орай Қазақстан сияқты өтпелі экономикалы  елдерді инвестициялаудың бірқатар ерекшеліктерін атап кеткеніміз жөн. Олар, біріншіден, инвестициялау бюджеттің ұдайы тапшы, инфляцияның жоғары және төлем балансының нашар жағдайында жүруі. Ал, екіншіден, шетел инвесторларының өтпелі кезеңді пайдаланып пайда табуға, жергілікті жерге өз ықпалын кеңейтуге, мүмкіндігінше төлем ақыларын кешіктіруге тырысуы және т.б.

    Сондықтан да нарыққа бет бұрған елдерді  жүйелі түрде қаржыландыруды халықаралық  инвесторлар жан-жақты келісімдер бойынша бекітілген әлуеметттік-экономикалық жоспарлардың негізінде жүзеге асыруы тиіс.

    Шетел инвесторларын Қазақстанға тартуда  әртүрлі қиындықтар мен ғылымдардың  қарма-қайшы пікірлері бола тұрса  да, олардан түсетін пайда әрине  көп, және де біздің әлуеметттік-экономикалық дамуымызға тиімді. Осы пікірді шетел инвесторларын экономикамызға тартудың негізгі түрі болып саналатын біріккен кәсіпорындар (БК) арқылы көрсетуімізге болады.

    Біріккен  кәсіпорындар әртүрлі шетел инвесторларының  ішінде ең көп тарған түрі. Мысалы, 1995-1999 жылдардғаы 7,1 млрд. долларға игерілген тікелей инвестицияның 55%-ы біріккен кәсіпорындардың үлесіне тиген .

    Біріккен  кәсіпорындардың құрылу себептерінің бірі – ол  шетел инвесторларымен  бірлессе жұмыс істеу кезінде  айналым қаражаттарына деген  қажеттілікті азайтуға және лизинг, банк кепілдіктері, вексель айналымы және т.б. осы секілді ағымдағы шығындарды барынша азайтуға мүмкіндік беретін қазіргі заманғы қаржы тетіктері мен бизнес жүргізудің әдістерін қолдануға болатын қаржы жағынан тұрақты құылыммен ынтымақтасу. Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін негізгі құрылымнан бөлінбейтін біріккен кәсіпорындар құрылуы мүмкін:

    Оған  жұмыс орны және жабдықтар табысталады (яғни аренда тапсырылады), немесе біріккен кәсіпорындар шетел тарапынан берілетін  қазіргі технологияны не жаңа жабдықты біріге қолдану ретінде құрылады. Осылайша, бір-бірімен  тығыз байналысқан “орнықты біріккен кәсіпорындар” – “қиындықтарды бастан кешіруші зауыт” тізбегі құрылады, оның көмегін кәсіпорын қазақстандық нарықтың ерекше жағдайларында жұмыс істей отырып, және шетел нарығына шығып, шетелдік әріптестердің үйреншікті жұмыс жағдайларын жасауға мүмкіншілігі болады.

    Яғни, инвесторлар негізгі өндірістердің  қиындықтарына қарамай өз жобаларын  іске асыра алады. Қазақстандық кәсіп  орын ауыр жағдайда болса да, оның  өміршең, іспен айналыса алатын бөлімі біріккен кәсіпорынның міндеттерін іске асыруға үлес қосады. Бұған қоса, біріккен кәсіпорын қазақстандық құрылымды ұйымдастырушыларға ескі жүйедегі жұмыс орындарын сақтай отырып, “жаңа экономикаға” енуіне мүмкіндік береді.

    Біріккен кәсіпорындар өндірісітің өркендеуіне екі жақтың да, қызығушылығын арттырып, табыстың өзара дұрыс бөлінуін қамтамассыз етеді.

    Сонымен, ынтымақтасудың біріккен кәсіпорындық түрінің біз үшін де, шетелдіктер  үшін де артықшылықтары көп, алайда кемшіліктері де жеткілікті.

    Біріккен  кәсіпорынды құру құжаттарын дайындау кезеңіндегі және  келіссөздер  жүргізу барысындағы тәжірибенің  жетіспеушілігі, шетел серіктестіктерінің сенімділігі мен несиені өтеу қабілетін тексермеушілік, келісімшарттарды жүргізіп бекітудегі асығыстық көптеген шетелдік компаниялардың жобаларды қажетті түрде қаржыландыруды қатамассыз ете алмауына әкелген. Бұл келеңсіз жағдайлар шетел инвесторларын ел өнеркәсібіне тиімді пайдалану тетіктерінің дұрыс жолға қойылмағандығымен байланысты еді. Бұған қоса шетелдік әріптестің салымы ретінде жеткізілетін жабдық пен технологиялардың бағалары көтеріңкі болуы, және олардың көбіне қазіргі заманғы технологияларға сай еместігі.

    Шетелдік  инвестициялармен бірге құрылған кәсіпорындардың  “өз өнімдері” тұралы түсініктері шала болғандықтан шикізат көздерінің шетелге заңды түрде ақысы “төленбей” шығарылуының жолдарына айналып отырған. Бұл фактілер әрине Қазақстанның экономикалық мүдделеріне қайшы келеді. Шетел инвестицияларын тарту процесінде біріккен кәсіпорындарға қатысушы жақтардың салымдарын бағалау механизмдерін дұрыс жолға қою керек. Бұл шара жекешелендіру барысында шетел инвисторларына қажет.