Экономикалық цикл және дағдарыс

1. аталған банктерде бүгінгі күні банктік сектордың активтерінің басым бөлігі (60 пайызға жуық) шоғырланған, сәйкесінше оларда проблемалық активтер үлесі де жоғары;
2. проблемалық активтері жоғары болғандықган, оларда ағымдағы табыстың жеткіліксіздігі, жіктелетін, яғни күмәнді және үмітсіз активтер бойынша провизия құру мәселелерін туғызуда.[10]

Дағдарысқа  қарсы шаралардын бірі ретінде, Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарын сактандыру (кепілдендіру) қорынын кепілдік беретін сомасын 700 мың теңгеден 5 млн. теңгеге дейін өсіру туралы шешім қабылданды.

 

 

2.2 Әлемдік қаржылық дағдарыстың ІТ корпорацияларына әсері

 

          ХХ ғасырдың соңғы  онжылдығы ақпараттық технология саласының біздің күнделікті өзгерістер алып келгені айқын. Электроника саласындағы ғалымдардың жетістігі коммуникация, электронды есептеуіш техниканың үлкен татаралымынан соның ішінде компьютерлер ақпараттық желінің құрылынан, вертуалды технологиясы т.б. техникалық көрініс табады.  Осыдан өндіріс, тұтыну, ақпаратты өңдеу және сақтауға байланысты  іске асыру алдыңғы Ақпараттық адам өміріне терең еніп кеткені соншалық,  техника әлеміне  ғана тиеселі еместігін айқын.[3,1]

1.«Инфобайлар» («бай  ақпараттандырылғандар») - бұл  технологияға мүмкіншілігі бар  ар АТ-ның дамуына үлкен әсерін  тигізді, өз игігіліг үшін қолданылады  және бұдан алдында үлкен ие  болады. «Инфобайлар- бұл қоғамның  элитасы. Олар трансұлттық қаржылық корпорациялар, Ат-ның дамуына көп көлемде қаражат құйған дамыған елдер жатады.

 Ақпараттық  технология даму тенденциясын  бақылап қарасақ, оның негізгі  даму көзі «инфобайлар», яғни  жоғары таптың өсіп жатқан  қажеттігін қамтамасыз етуге бағытталғанын байқаймыз. Олар мықты компьютерлерді иемденген, оларға электронды ақпаратты өңдеудегі жаңа телекоммуникациондық жүйе мен технологиялар жасалынды, өйткені олардың оған мүмкіншіліктері бар.

2.«Ақпараттық  орта тап» - мұнда электроника саласындағы жетістіктерді өздерінің жұмыстары мен күнделікті өмірінде белсенді түрде қолданысқа енгізетін тұрғындар. Бұл - жоғарыда ақпараттық мәдениетке ие, АТ- ны жеткілікті дәрежеде игерген адамдар тобы. Осы топқа кірі стері орташадан жоғары болып келген әлемнің бай елдерінің тұрғындары кіреді. Дәл осы адамдар - «постидустриализм дәуірінің» қозғаушы күші, дегенмен ақпараттандыру мен технологияларды олар басқармайды, тек максималды түрде оны қолданады.

3.«Ақпараттық  кедей лер», яғни «ақпараттылығы  төменгі тап» - бұған кірістерінің аздығынан техникаға қол жеткізе алмаған адамдар ғана емес, сонымен қатар АТ- ны қолдануда ақпараттық дайындалмаған, жаңа технологияны қолдана алмайтын немесе қолданғысы келмейтін ақпараттық мәдениетті төмен адамдар жатады. Олар әлемдегі халықтың көп бөлігін құрайды. [4,1]

Әлемдік банктің көрсеткіштері бойынша  әлемдік нарықтағы ақпараттық телекоммуникациондық технологияны әр аумақ бойынша үлестірілуі  әр түрлі: мысалы, АҚШ-34%, Еуропа-29%, Жапония-12% және басқа елдерге 25%-ы тиесілі болып келеді.

Соңғы жылдары ІТ нарығы әлемдегі динамикалық  үлгіде дамып жатыр және жыл сайын 18- 20% өсуде.[4,3]

Апайда, экономикалық жағдай тұтынушылар мен ІТ өнімінен өндірушілер мен қызметін көрсетушілердің назарын өзіндік шығындарымен көзделген жоспарға көп мән беруіне шақырады. Өйткені, әлемдік экономикалық дағдарыс басты мәселе болып қала береді. Сонымен қатар, әлемдік ІТ- компаниялары да өзінің соңғы жылдары жинаған айналымын төмендеуіне тура келді. Авторитетті ЮС зерттеу компаниясының болжамы бойынша, 2008 жылға қарағанда 2009 жылы жоғары технологияларға қаражат 2,6% көпжұмсалады. Бірақ дағдарысқа дейін 2009 жылы ІТ шығынының 5,9% деңгейінде болатыны күтілген.

Шындығына келгенде,

АҚШ, Батыс  Еуропа, Жапония сияқты дамыған елдерде  шығын келемі ұлғаяды, бірақ үлкен көлемде емес. 2008 жылғымен салыстырғанда 2009 жылы есім орташа есеппен 1% құрайды. Дегенмен де, әлемдік жағдайда Орталық не Шығыс Еуропа, Азия, Латын Америкасы сияқты дамушы мемлекеттер қорғап қалады, өйткені ақпараттық технологияға кететін шығындар өсімі шамамен 9%-ға есетіндігі күтілуде.

Місгозоft компаниясы қаржы дағдарысының әсерінен қорғана алатын компаниялардың болмайтынын  атап көрсетеді. Компания өз бизнесінің тұтынушылардың шығындарын қысқарта алмайды  делінеді [5,4]. Мұның себебі компанияның корпоративті бизнеспен және тұтынушылармен Місгозоft тығыз байланыста болғандығымен түсіндіріледі. Қандай жағдайда да бұл компаниясына ез әсерін тигізеді. Қаржылық дағдарысқа қарсы және одан қорғана алатын ешбір дәрі жоқ. [5,3]

2009 ж.  маусым айында Місгозоft  оптимистік болжамдарыи ұсынады. 2009 қаржылық жылына Місгозоft  акцияға 2-ден 2,10$ , ал жылдық табысы 64,9 млрд дан 66,4 млрд $-ға дейін өсетіндігі туралы болжам жасап отыр.

Сонымен қатар нарықта дағдарыс салдарынан қатты күйзеліске ұшыраған ком паниялар да баршылық. Солтүстік Америкадағы ең ірі корпорациялардың бірі болып танылға телекоммуникациялық құралдар корпорациясы өзін банкрот деп жариялады. 14-қаңтардағы компания мәлімдемесінде телефон компанияларының тапсырыстары күрт төмендеуі негізіне туындады деп түсіндіріледі.

Қаржылық  дағдарыс пен әлемдік экономиканың күрт нашарлауы әсерінен телекоммуникациялық  сектор компаниясы банкрот деп танылған ең бірінші ірі компания болып  отыр. Демек, қазіргі заманғы нарықта  экономикалық жағынан, жалпы құрылымы жағынан мықты компаниялар ғана өз тіршілігін жалғастыра алады.

Осы саладағы компаниялар жаңа технологияға жұмсалатын қаражатты бірденнен азайтты.

Қазақстандағы телекоммуникациялық нарық соңғы  жылдары есімділіктің жоғары темпін көрсетуде. Оның негізгі факторлары экономиканың жедел қарқынмен дамуы болып отыр. Дегенмен телекоммуникациялық нарыққа дағдарыс мүлдем сезілмеді деген қате пікір, бірақ құрылыс пен жылжымайтын мүлік нарығымен салыстырмалы түрде қатты әсерін тигізген жоқ.

Қазақстан Республикасының ақпараттандыру және байланыс агенттігінің мәліметтеріне сүйенсек, республика нарығында қазіргі күні 400 ІТ компаниясы жұмыс істейді. Соның ішінде Алматыда - 40%; Астанада - 22%; Петропавлда - 45%; Өскемен, Қарағанды, Павлодар - 3%; Ақтөбе, Атырау, Семей, Шымкент, Ақтау - 2%. Қалған 10%-ы басқа қалаларға тиесілі, яғни әр қалада 5-тен асып түспейтін болу керек [6,7].

Қаржы дағдарысының Қазақстандық ІТ секторына  әсерін тигізбей қоймайды, бәрі бір  де ол экономикалық өсу қарқынын тежейді. Осы жылдың бірінші кварталында нарық көлемінің алдыңғы жылмен салыстырғанда 0,4%-ға қысқарды. Қазіргі таңда болып жатқан жағдайларды төзетіндігінде нарық қатысушылары оптимисттік кезқарастарын білдіруде.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Қазақстан дағдарыстан кейінгі экономиканың дамуы

 

 

3.1 Дағдарыс жағдайында мемлекеттік реттеу әдістерін жетілдіру жолдары

 

    Қазақстан Республикасы рынок экономикасына көшу кезеңінде аса ауыр экономикалық және әлеуметтік дағдарысты басынан өткізуде. Экономикалық дағдарыстың кездерін, бастапқы себептері мен ерекшеліктерінің беттерін ашу қазіргі күн тәртібіне қойылған үлкен мәселе.

Республикамызда болып жатқан дағдарыстың қайнар- бастаулары қайда жатыр, оның бастапқы себептері неде? Ол үкімет жүргізіп отырған реформалардан және басқа факторлардан туындаған ба әлде рынок экономикасына кешіруден туындаған ба деген заңды сұрақтар туындауда.

Мұндай сұрақтарға жауаптты мынадай мемлекеттік маңызы бар бағдарламалардан іздеуге болады. Олар республикамызда жасалып іске косылған "Дағдарысқа қарсы төтенше шаралар және әлеуметтік-экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасы" (1994 ж.); "Нарықтық қайта құруларды жеделдету және экономикалық дағдарыстан шығу шаралары туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтьщ 1994 жылдың 9 маусымында Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесіне жолдауы. "Дағдарысқа қарсы төтенше шаралар және әлеуметтік- экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасы" республикамыз шаруашылығын рыноктық негізде қайта құруға, әлеуметтік рыноктық шаруашылықтың негізін қалауға, халықты әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін жасауға, экономикалық дағдарыстан елімізді аман-сау алып шығуға бағытталған.[11]

Қазақстанда болған экономикалық дағдарыстың негізгі ерекшелігі — дағдарыс ұлттық экономиканың барлық жағын қамтиды, оның ішінде, әсіресе, халықтың күнделікті өмірлік тұрмыс дәрежесін әлсіретті.

Дағдарыстың зардабы және ерекшеліктері нақтылап айтқанда, төмендегідей болады:

Біріншіден, дағдарыс — рыноктық экономикамен біте қайнасып жатқан құбылыс. Дамудың рыноктық үлесіндегі барлық дамыған елдер әлсін-әлсін және қазірдің өзінде де дағдарыстың қандай да бір нысандарын бастан кешіріп отырады. Оның зардабын, ауыртпалығын жеңілдетуге және зардаптарын азайтуға, одан шығудың қарқынын жеделдетуге бағытталған көптеген шаралар жасалып іске асырылып жатады. Бірақ, әзірге дағдарыстан ешбір ел құтылған емес. Ал Қазақстан болса, өзін рынокқа өту жолының басын өкінішке орай, дағдарыстық фазадан бастады.

Екіншіден, Қазақстан  экономиканы басқарудың түгесіліп  біткен әкімшілік әдісінің нәтижесінде әбден беті ашылып асқынған дағдарыстың ауыр көріністері айқын біліне бастаған кезде егемендікке ие болып, дербес дамуға бағыт алған еді. [12]

Үшіншіден, республикамыз  басынан кешіріп отырған дағдарыс бұрынғы экономикалық жүйенің ыдырауының және сапалық тұрғыдан жаңа жүйені қалыптастыру қажеттігінің тумасы.

КСРО-ның ыдырауы  экономикадағы дағдарыстың ушығуының  негізгі себептерінің бірі болды. Егемендік алған кезде Қазақстанның экономикасы Одақтың тұтас та мызғымас экономикасының өзіне тән оқшау міндетін орындайтын бір "тілім" ғана болатын.

Қазақстан бұрынғы кеңес империясының шикізат отары ретіндегі сыңар жақ дамуының салдарынан оның салмағын бүкіл салалар әлі күнге дейін айқын сезінуде. Кей кезде дағдарыстың бір себебі осы ма деп қаласың.

Біздің пікірімізше, дағдарысқа келтірген реформалар емес, қайта керісінше, ыдыраган одақтан мұраға қалған дағдарыс, одан шығудың жолдарын іздестіруге итермелен, реформалар жолына түсуге мәжбүр етті. Республикамыз егемендіке ие болған кезде экономикамыздың ірігі-шіру дертіне душар болғаны белгілі. Қазақстанда жалпы ұлттық өнімнің құлдырауы ол кезде (1990 ж.) 7 пайыз болды. Бірақ, бұл тек алғашқы дабыл қоңырауы еді.[9,6]

Рынокқа өту  жылдары республикамыздың даму бағыты дағдарыстың объективті зияндылықтарын бастан кешіп, осыған байланысты қиыншылықтарды арқалап жүріп етуге және дүниежүзілік дамудың ережелерімен әрекет етуге мәжбүр болды. Дағдарыстан дүниежүзінің бірде-бір елі айналып өтіп кете алмағаны белгілі. Америка, Франция, Англия, Түркия, Германия, Үндістан және басқа елдер ұлы күйзеліспен құлдырауды бастан кешірді. Дағдарыстан шығудың және экономиканы тұрақтандырудың басты бағыты - рынок экономикасына өтуді қамтамасыз ету болды.

Аталған бағдарламада рынокқа өтудің кезеңдері айқындалады. Алғашқы кезең 1990 жылдың аяғына дейінгі, екінші кезеңі 1991 жылы, үшінші кезеңі 1992 жылды қамтиды. Рыноктық катынастарды дамыту және экономиканы тұрақтандыру жайында әрбір кезеңнің алдына нақтылы міндеттер қойылды. Осы міндеттердің іс-жүзіне асырылуына байланысты экономикалық дағдарыстан шығып, тұрақты даму, экономикалық өсу жайында мынадай дәлелдер бар.[10,5]

Егер 1998 жылға  дейін республикамыздың ұлттық экономикасының әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінде өндірістің жылдан жылға құлдырауы байқалса, басқа сөзбен айтқанда, республикамыздың экономикасы дағдарыс жағдайында болса, 1999 жылдан бастап жағымды, оң макроэкономикалық бетбұрыс байқалады. 1999 жылды 1998 жылмен салыстырғанда, жалпы ішкі өнімнің осуі - 2,7 %, 2000 жылды 1999 жылмен салыстырағанда- 9,6%, 2001 жылды 2000 жылмен салыстырғанда - 10%, 2002 жылды 2001 жылмен салыстырғанда - 9,0 %, 2003 жылды 2002 жылмен салыстырғанда 8-9% болды. Осы келтірілғен көрсеткіштер Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасы тұрақты экономикалық өсу жолында екенін айқын көрсегеді. Егер осыған дейін қазақстандықтар рынок экономикасына жұмыс істесе, енді рыноктық экономика қазақстандықтар үшін жұмыс істеуге кірісті, яғни, рыноктың шежіресі енді-енді басталды десек те болады.

Қазіргі макроэкономика саясатының басты бағыты - бәсекеге қабілетті экономиканы құрып дамыту.

Қазақстан Реснубликасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін,бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін деген Қазақстан халқына 2004 жылғы 19 наурыздағы жолдауында бәсекенің рөлін анықтай келіп, былай деген: "Мемлекеттің бәсекелестік қабілеті елдің халықаралық аренадағы рөлі мен беделінің артуынан, мемлекеттің өз азаматтарының өзекті мәселесін шешу қабілетінен мемлекет ұсынатын қызметтер сапасының артуынан көрінеді". Бұл түсінікті де.[13,20]

Бәсекелік - рыноктық механизмнің маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Бәсеке дегеніміз - тауар өндірушілердің өндіру жағдайы неғұрлым ұтымды болуы үшін жанталасқан күрес. Неғұрлым сапасы жоғары, аз шығын жұмсап өндірілген өнімдерге деген сұранысты қанағаттандыру, яғни, оны өндірушінің тұтынушыларды өзіне тарту үшін күресте басқалардан артықшылығы бар деген сөз. Сөйтіп, бәсеке дегеніміз - тауар өндірушілердің бетін тұтынушыларға бұратын, тауарды тұтынушылардың сұранысына сәйкес өндіріп, сырттай мәжбүр ететін қуатты қозғаушы күш, ал мемлекет деңгейінде - үлкен саясат.

Ел экономикасы  дамуының жаңа кезеңінде, яғни, экономикалық осу кезеңіндегі дамудың басым  бағыттары Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Бәсекеге  қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» деген Қазақстан халқына 2004 жылгы 19 наурыздағы жолдауында былайша анықталған: