Кәсіпорынның табысын арттыру жолдары және оны бөлу туралы

4) Табыс – бұл ақшалай түрде көрсетiлген құн көрсеткiшi. Табыстың осы түрдегi бағасы құн есебiнің тәжiрбиесiмен тiкелей байланысты. Барлық салым капиталының негiзгi көрсеткiштерi  шығынға әкелiп, сонымен бiрге әрекеттесушi салымдық құрылымда негiзгi мәселе табыстың кең көлемдегi тұжырымдамасын анықтайды: Табыс, күрделi қаржыда кәсiпкердің табысын ақшалай түрде көрсете алады және кәсiпкерлiк әрекеттің iске асуын сипаттайды.

Кәсiпорын табысы тек ғана оның көп аспектiлi рөлiн ғана сипаттап қоймай сонымен бiрге оның көпжақты түрлерiн көрсетiп, өзi сол көрсеткiштерге ие болады. өзгеше айтғанда, табысы әртүрлi түсiнiктермен айтылады. Ос мәселенi бiр жүйеге келтiру қажеттiлiк етiп отыр.

Кәсiпорын табысының кейбiр ерекше белгiлерi арқылы жүйеленген түрлерiн қарастырамыз.

1) Табыстың құрылымдық көздерi, оның есептеулерiнде қолдану арқылы табыс былай бөлiнедi: шығын, залал,өнiмдi жалдандыру, жұмыс, қызмет табысы, мүліктi жалға алу және жалға алмайтын операциялар.

Өнiмдi жалға алғандағы табыс – кәсiпорынның бастапқы түрi, оның әрекеттесушi саласымен тығыз байланысты. Осы терминнің негiзгi саласы, табыс негiзгi әрекет етушiден. Екi жағдайда да осы табыстың түсiнiгi кәсiпорынның өнiмiн өткiзу үшін әрекет етуi оның қаржылық шаруашылықтың нәтижесi.

Мүліктi жалға алудағы табыс – бұл өсуден түскен, қолданылған немесе қолданылмаған негiзгi қорлардың түрлерi мен материалды емес активтер, және де артық алдын ала сатылып алынған шикiзат өнiмi, материалдық құндылықтар, азайтылған шығын, яғни жалға алу кезiндегi қамтылуға алынған процесстер.

 Табыс шығыны ойланбаған операциялар нәтиежесiндегi есеп түрiндегi табыс алымы. Шығынға үшыраған табыстарға мыналар жатады:

       1) Тауарды  алдын-ала бағалауға дейiнгi табыс;

       2) өткен  жылғы шығынға әкелген қарыз мөлшерi, жарамсыз бағыттағы түсiм;

       3) нақты  курстық айырмашылықтар, валюталық  есептеулер және шет ел валютасы арқылы жасалған операциялар;

       4) пайыздар, ақшалай жолмен алынған, яғни кәсiпорын есебiнен бөлiнген ақшалар;

       5) берiлген  кәсiпорынның басқа жекелеген отандық кәсiпорындармен әрекет жасаған жарнаның үлесiнен түскен табыс және шет елдiк серiктестер;

       6) кәсiпорынға тиесiлi акциялардан түскен табыс, баға да құнды қағаздар арқылы, яғни басқа элементтер арқылы шығарылған сомма түрiндегi пайыздар мен дивидендтер кiрiс соммасы, яғни акция иесiнің табысы;

      7) кәсiпорынның банкке депозиттi салым арқылы салынған табысы;

     8) айып-құн өсiмдерi, айыптар түрақсыздығы және басқа жаза шаралары.

Табыстың құрылымдық көздерiне кәсiпорыннан негiзгi табыс түрлерi бөлiнедi, операциялық жолмен инвестиция арқылы және қаржылай әрекеттер. Бiрiншi көрер көзге, Бұл ерекшелiк ерте сәйкестелiп қарастырылған, бiрақ бұл олай емес.

Тек бiрiншi табыстың жүйелерi осы белгiлерiмен сәйкес келедi яғни табыс операциялық әрекеттердің нәтижесi болып табылады (өнiмдi немесе басқа да негiзгi яғни берiлген кәсiпорындар). Ал инвестикалық әрекетке келер болсақ, онда оның нәтижесi жоспарланбаған табыс бөлiктерiне керi әсерiн тигiзедi, ал жекелеген табыста мүліктi жалға алу активтердi бұл түрде жалға алу дезинвестикалық жолмен сипатталады және кәсiпорынның инвестикалық iс-әрекетi болып табылады.

Ерекше қарастыруды  талап ететiн түсiнiк қаржы арқылы әрекеттерден түскен табыс, негiзгi ақша ағымы, яғни кәсiпорынның сыртқы көздерiнің қамтамасыздандырылуына байланысты, атап айтқанда:

1) Акцияларды қосымша  тарту немесе капиталдың жарналық үлесi;

2) Облигациялық эмиссия құнды қағаз ақшаларын шығару немесе басқада жалға берiлген құнды қағаздар;

3)  Кредиттi әр түрлi жолдармен тарату;

4) Капиталдық төлемдер (дивидендттi немесе %- дар) арқылы қызмет көрсету.

Табыс – төтенше таралған, кең түрде қабылданатын, сонымен қатар түрлiше маңызды қолданылатын көп мағыналы үғым. Сөздің кең мағынасында ақшалай құнына ие болуы кез келген ақша қаражатының түсiмi немесе материалдық құндылықты алуды көрсетедi.

 

 

 

 

 

 

Кәсiпорынның табыстарын қалыптастыру

 

Кәсiпорынның табысы	=	өнiмдi сатудан түскен табыс	+	басқадай өткiзуден алынған табыс	-		өткiзуден тыс операциялардан алынған табыс (шықыстарды алып тастағандағы)
өнiмдi сатудан түскен табыс	=	өнiмдi сатудан түскен ақшалай түсiм	+	қосылған құн салығы	+	Акциз-дер		+	өнiм-нің өзiндiк құны
Басқадай өткiзуден  түскен табыс	=	Негiзгi қорларды және басқа да мүліктердi, қалдықтарды, т.б. сатудан түскен табыс
өткiзуден тыс операциялар-дан  алынған табыс	=	Құнды қағаздар диви-дендтерi		жалға алғаны Үшін төлем		өсiмақы, түрақсыздық ақы, айыппүл т.б.

 

Табыс – төтенше таралған, кең түрде қабылданатын, сонымен қатар түрлiше маңызды қолданатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең мағынасында ақшалай құнына ие болуды кез келген ақша қаражатының түсiмi немесе материалдық құндылықты алуды көрсетедi.

Кәсiпорынның табысы олардың активтерiнің артуы немесе капитал меншiгiнің көбеюiне әкелетiн мiндеттемелердің кемуi. “Табыс” ұғымы жалпы мемлекетте (ұлттық табыс), кәсiпорындарда (жалпы табыс, таза табыс), ал жеке түлғаларда (халықтың ақшалай табысы, жеке табыс) болып қолданылады.

Кәсiпорынның жалпы табысына ақшалай түсiм тауарларды сату және қызмет көрсетуден түсетiн ақшалай түсiм, атқарылған қызметтен, мүліктiк бағалылықты сатудан, несие берiлгендегi алынатын тиiстi проценттер және басқа да ақшалай және материалдық түсiмдер жатады.

Жиi қолданылатын таза табыс ұғымы  жалпы табыс және материалдық ресурстардың шығындары арасындағы айырмашылығы болып табылады.

Экономикалық теорияда табыс деп  тұрақты және нарықтық субьектiлердің қарамағына заңды түрде тiкелей түсетiн ақша сомаларын айтады. Табыс алудың шарты – Бұл қоғамның пайдалы қызметi. Бұл сұраныстың қажетiне жататын тауарларды шығару. Мына төмендегi табыстардың түрлерiн айыруға болады:

• Жалпы табыс (ЖТ) – Бұл тауарлардың белгiлi мөлшерiн сатудан түскен ақшалай сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшерiне көбейтуге тең.
• Орта табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) өнiм өлшемiнің мөлшерiне бөлу (К)

ОТ = ЖТ/К

• Шектi табыс (ШТ) – Бұл өнiм өлшемiн сатуды көбейту арғасында жалпы табыстың үстелуi

ШТ = ЖТ/К

Шектi табыс шығарған әрбiр қосымша өнiм өлшемiнің өтемдiлiгiн бағалауға мүмкiндiк бередi. Және де өзiндiк құнмен үштаса отырып, кәсiпорынды үлғайту мүмкiндiгiнде құндық бағдарлар қызмет етедi.

 

 

1.2 Кәсiпорында табысты тарату мен оны пайдалану жолдары

 

Осындай ақшалай ағымның мазмұны кәсiпорынның табысын нақты құрастыра алмайды, яғни соңғы тоқтам нәтиежесiнде алынған ақшадан әлдеқайда көп ақшаны қайтаруға тура келедi. Сондықтан қаржылық әрекет табысынан мынаны түсiнуге болады, толымды әсер - капиталдың сыртқы көздерiнен тартылған шарттар мейлiнше ыңғайлы болып келедi.

Табысты құрайтын элементтер қатарына материалды жалпы және таза өнiм кiредi. Осы терминнен түсiнгенiмiз, жәй деңгейде тазартулар кәсiпорын табысынан алынған шаруашылық әрекеттердің шығыны.

       Материалдық  табыс операциялық табыстың әрекетiнен, ауыспалы шығын есебiнен болған әрекет шығынын сипаттайды.

Таза табыс – кәсiпорынның барлық шығындарынан қалған, яғни жалпы салықтық өтемдер, өнiмнің бағасын сипатттайды.

Табыстың салықтық сипаттамасы  салыққа жатпайтын оның бөлiктерiн  анықтайды. Яғни табыстың Бұлай бөлiнуi кәсiпорынның салық саясатында маңызды роль атқарады. Табыс құрамы салық салуға жатпайтын заңға сәйкес реттелiп отырады.

Табыстың инфляциялық тазартуына  сипаттамасында оның номиналды және нақты түрлерiн жеке көрсетедi.

Нақтылы табыс, табыстың ешқандай бүкпесiз құлдырау кезеңiне сәйкестендiрiлген номиналды сомынан алынады.

Қарастырылып отырған  кезеңнің табысын құру кезiнде өткен кезеңнің табысын назарға ала отырып, алдағы жоспарлы кезеңнің табысын  анықтайды. Осындай талдаулар арқылы табыстың динамикасына, базисiне есептеулер жүргізiледi.

Экономикасы өркендеген елдерде  төтенше табыс  қоры болады. Бұл табыс қорына кәсiпорынның бiр филиалын сатқанынан түскен пайда жатады.

Табыс құрамын қолдану  барысында, сол кәсiпорынның салық пен басқа да мiндеттi төлемдерiн өтегеннен қалған таза табыс оның қолдану және капиталдау бөлiгiне өтедi.

Капиталдандырылған табыс  сол кәсiпорынның өркендеу активтерiн қаржыландыруға жүмсалған бөлiгiн сипаттайды.

Қолданбалы табыс меншiк  иелерiнің шығындарына, қызметкерлерге немесе кәсiпорынның әлеуметтiк бағдарламаларына арналған бөлiктерiне жүмсалады.

Нарықтық экономикасы  дамыған мемлекеттерде табыстың осындай түрлерiн сипаттау үшін арнайы үлестiрiлген табыс немесе үлестiрiлмеген табыс деген терминдер қолданылады.

Шаруашылық нәтижесiнде мағынасына қарай табыс оңды немесе солды табыс болып бөлiнедi. ТМД мемлекеттерiнде бұл терминдер шектеулi түрде таратылған, бiрақ соңғы жылдары бухгалтерлiк есептеулерде кездеседi.

Осы қарастырылған маңызды  ерекшiлiктерге қарамастан барлық табыстың сан-алуан түрлi терминдерi ғылыми, кәсiпкерлiк iстерде қолданылып келедi. Табыстың кейбiр жеке түрлерi жекелеген азаматтардың тiкелей пайдасына ғана қолданылып, ортаға ешғандай пайда әкелмей жүр. Мұндай табыстар алып-сатумен, нарықтағы бәсекеде терiс  жолдармен келiп отыр. Мұндай табыстар қоғамға тек керi әсерiн тигiзедi деген түжырым бар.

Коммерциялық алып-сату операциясынан түскен табыс -  арбитражды келiсiм арқылы кәсiпкерлердің мықты ақпаратталған қолайлы шарттар мен өте жоғары дәрежелi бәсекелестерiнің нәтижесi. Қорытындылай келе, алыпсатарлық табыс нарықтың салыстырмалы механизмiне қызмет етедi. Нарықтың мекеме саласында – тауарлық, қорлық және валюталық алыпсатарлық келiсiмдерi бағаны сақтандыру механизмiнің бiркелкi қалыпсыздануына әкелiп соғып, бақталас ортада бағаның құлдырауына бағыттайды.

Кәсiпорынның бұлыңғыр жолмен тапқан табысы нақты түрде, кәсiпкердің мемлекет тарапынан бекiтiлген кәсiпкер табысына   салынатын қомақты салығынан қорғаныш ретiнде пайдаланады. Осындай әрекеттердің өрiс алуы, мемлекет үшін қабылданған шешiмдердің индекаторы ретiнде қабылданылады.

Таза пайда экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық мекемелерi қызметiнің негiзгi мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда пайда экономикалық санаты ретiнде құрылған материалдық өндiрiс саласының таза пайдасын қамтиды.

Әрбiр кәсiпорынның жиынтық көрсеткiшi пайда түсiмi болып табылады.                            Пайда дегенiмiз – тауар өткiзуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кiрiс пен оны өндiруге және сатуға жүмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, пайда - бұл өндiрiстің айналымының қаржылық қорытындысын бiлдiретiн кәсiпорын қызметiнің нәтижелi экономикалық көрсеткiшi. Кез келген кәсiпорында жалақы ұжымға оның жүмсаған еңбегінің тек бiр бөлiгiнің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлiгi – қосымша еңбек – қосымша өнiм немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келiп шықады. Мұнсыз жалпы тауар өндiрiсiнің болуы мүмкiн емес. Шынында да, сатқанда бұйым тек жүмсалған шығынды ғана өтеп, ешқандай пайда келтiрмесе, кәсiпорынға бұйым шығарудың қажетi не?

Шынында да, кәсiпорынның қорлануының мөлшерi неге байланысты? Егер белгiлi бiр кезеңде ұжым қажет болып отырған өнiм өндiрудi арттырып, оның сапасын жақсартып, ассортиментiн кеңейтсе, егер еңбек өнiмдiлiгi артып, өндiрiс шығыны азайтылса, пайда мөлшерi де өседi. Демек, Бұл кәсiпорын өндiрiс тиiмдiлiгiн  арттырды деген сөз.

Пайда баланстық және есептеулiк болып бөлiнедi. Жалпы баланстық пайда мынадан құралады:

• тауарлы өнiмдердi сатудан түскен пайда;
• тауарлы өнiмнің құрамына жатпайтын басқа өнiмдерден және қызмет көрсетуден түскен пайда немесе зиян;
• сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен пайда немесе зияндар. Оған жататындар: айыппұлдар, сыйлықтар және т.б.

Есептеулiк пайда –  Бұл негiзгi өндiрiстiк және айналмалы (ЖТ) нормативтiк қорларды және банктерден алған несиелердi шегергендегi бюджетке түсетiк жалпы баланстық пайда.

Пайда жоспары бағалар  мен келiсiм-шарттар, салыстырмалы және қазiргi қолданылып жүрген бағалар негiзiнде жасалады. Пайда көлемiн анықтау тiкелей есептеу немесе талдау әдiстерiмен жүргізiледi. Пайданы тiкелей есептеу әдiсiмен анықтау - өнiмнің әрбiр жеке түрлерiн көтерме бағамен есептегендегi сатудан түсетiн ақшалай түсiм және оның өзiндiк құнының арасындағы айырмасы болып табылады.

Пайда белгiлi бiр нысандарды орындайды.

Бiрiншiден, кәсiпорын қызметiнің нәтижесiне жетуде экономикалық тиiмдiлiктi сипаттайды.

Екiншiден, пайда ынталандыру  нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бiр жолғы қаржы нәтижесi және кәсiпорынның қаржы ресурстарының негiзгi элементтерi болып табылады.

Үшіншiден, пайда бюджеттің түрлi деңгейiн қалыптастырудың бiрден-бiр көзi. Ол бюджетке салық түрiнде түседi және басқа да табыс түсiмдерiмен қатар қоғамдық қажеттiлiктi ғанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.

Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу тауар өндiрушiлердi өнiм өткiзудің көлемiн арттыруға, оған кететiн шығындарды азайтуға бағыт көрсетедi.