Курс лекций по "Экономике"

    Өндіріс факторы ретіндегі капитал – бұл өндіріс құралы, еңбек құралының және еңбек затының жиынтығы. Еңбек құралы – бұл адамдар көмегімен белгілі бір игілікті жасайтын, заттарды өндіретін (құралдар, машиналар, жабдықтар, өндірістік ғимарат және кешен). Еңбек заттары – бұл неден өндіреді, яғни адамдар еңбек үдерісі кезінде ықпал ететін және келешектегі өнімнің материалдық негізін құрайтын заттар (кен, мұнай, шикізат, маиериалдар және т.б.). Өндіріс құралы – бұл шынайы капитал. Сондай-ақ, ақшалай капиталды да яғни, өндіріс құралын сатып алу үшін аұшаны бөледі.

    Жер өндіріс факторы ретінде –  жер қойнауын, ормандарды, ауа мен  суды қосқандағы табиғи ресурстардың барлық түрі өндіріске тартылады.

    Кәсіпкерлік қабілеті адамның бизнесті немесе кез-келген жаңа істі ұйымдастыруға дайындығы мен істей білуіне, соған байланысты шығынды, тәуекелді және жауаптылықты өзіне қабылдауына байланысты қортындалынады. Әрбір адам мұндай қабілеттілікке ие бола бермейді.

    Нағыз кәсіпкерді үлкен еңбек сүйгіштігі, ұсынысшылдығы, жаңашылдығы, шығармашылық рухы, іскерлік қасиеті, адамдармен араласа білуі, оларға ықпал ете біуі қазіргі уақыттта өндірісті ұйымдастыру, өндіріс технологиясы, өндірістің ақпараттық факторы, ғылым, энергетикалық, экологиялық факторлар тәрізді, қазіргі заманғы өндіріс факторларын бөлу қажеттілігін айтып келеді.  

    Өндірісті ұйымдастыру – бұл  барлық өндіріс үдерістерін тәртіптейтін  және бірлігін қамтамасыз ететін  ішкі өндірістік байланыстардың  құрылысын анықтаушы құрылым.  Өндірістің технологиясы еңбек  затын өңдеудің нақты әдісін, өндіріс үдерістерінің белгілі бір тәртібін көрсетеді. Ақпараттар осындай немесе басқадай білімнің, деректердің және әр түрлі белгілердің ағымдарын көрсетеді. Ғылым – бұл өндірісте пайдалануға тиісті теориялық жүйеленген обективті білім. Энергия – бұл өндіріс құралдарын қажетті қозғалысқа келтіретін осындай немесе басқадай күш.

    Экологиялық фактор – қорғау, сақтау және табиғатты қайта  түрлендіру қажеттілігіне қатысты,  қоршаған орта мен адамдардың  өзара қарым-қатынастарына байланысты  барлық кешенді мәселелер.

2.3. ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС,  ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ  МЕН НӘТИЖЕЛЕРІ 

    Өндіріс –бұл олардың тұтынушылығын  қамтамасыз етуге бағытталған,  адамдардың мақсаттылықты қызметі.  Материалдық өндіріс пен материалдық  емес өндірісті бөледі.

    Материалдық өндіріс мыналарды өзіне қосады:

1. материалдық игіліктерді өндіру жөніндегі кәсіпорындар мен салалар (өнеркәсіптік, ауыл шаруашылығы, құрылыс);
2. материалдық қызметтер көрсететін кәсіпорындар мен салалар (көліктер, сауда, коммуналдық шаруашылық, тұрмыстық қызметтер).

    Материалдық емес қызметтерге  мыналар жатады:

1. материалдық емес игіліктерді жүзеге асыратын кәсіпорындар мен салалар (кино, театр, тұтастай өнер);
2. материалдық емес қызметтер көрсететін кәсіпорындар мен салалар (денсаулық сақтау, білім беру және т.б.);

    Қоғамдық өндіріс екі бөлімге  бөлінеді: I –бөлім –өндіріс құралдарын  шығаратын салалар, кәсіпорындар; II-бөлім тұтыну заттарын шығаратын  салалар мен кәсіпорындар.

    Қоғамдық өндірістің байлық,көсетілетін  қызметтер және заттар түрінде  көрінетін нәтижесі қоғамдық өнім болып табылады.Заттар- өмір сүтудің тұрақтылығымен қалыпты тәуелсіздікке ие болатын материалдық баршылықтың белгісі.Қызмет көрсету белгілі бір тұтынушылықты қанағаттандыруға бағыталған адам немесе кәсіпорының пайдалы қызметінің нәтижесі.Өндірістің ерекшелігі мен қызметтерін өткізуі көп жағдайда өзара айырбасталмайтын,жинау,сақтау,жеткізудің мүмкін еместігіне орай, материалдық игіліктермен салыстырғандағы тұтыну мен өндіріс үдерістерін қатар алып жүрумен қорытындыланады.Байлық- бұл еңбекпен құрылған және жиналған материалдық игіліктердің жиынтығы.Ол мыналарды өзіне қосады: а) негізгі өндірістік қорлар (ғимарат,машиналар мен құралдар ) және өндірістік емес (тұрғын үй, ғимарат және білім мекемелерінің құралдары, мәдениет және денсаулық сақтау ); ә)материалдық айналымдық құралдар; б)азаматтардың жеке мүлкі.

Өз-өзін бақылау сұрақтары:

1.Неге  адам –басты өндіруші күш?

2.«Экономикалық  мүдде» дегеніміз не?

3.Уәждемені  қандай түрлерге бөлінеді? Адамның  экономикалық қызметін қалай  түсінеміз?

4.Экономикалық әдебиетте адамды «модельдеудің» қандай бағыттары кездеседі?

5.«Экономикалы  ресурстар» дегеніміз не және  олар қандай түрлерге бөлінеді?

6.Экономикалық  ресурстардағы «қайта өндірілу»,  «қол жетімділік» және «айырбасталуы»  дегеніміз не?

7.«Экономикалық  ресурстар» және «өндіріс факторы» түсінігі немен ерекшеленеді?

8.Өндірістің  негізгі факторы түріне не  шығады?

9.Өндіріс  факторы ретінде еңбек мағынасы  есебінде не түсіндіріледі? 
 
 

3-ТАҚЫРЫП.               МЕНШІККЕ ҚАТЫНАСТАР                        ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ  ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ.

Лекция  мақсаты: Меншік қатынастарының мәнін ашу.

Лекция  сұрақтары:

1.   ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕНШІКТІ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНЫ.                                  МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘНІ.

2.  НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ          МЕНШІКТІҢ ТҮРЛІ          НЫСАНДАРЫ.

3.  ҚАЗАҚСТАН   РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ           ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫ.

                                                             

3.1.   ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕСІНДЕГІ МЕНШІКТІ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНЫ.                                  МЕНШІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘНІ.                                                 

     Әлеуметтік  қатынастар немесе меншік бойынша  қатынастар өндірістің кез келген  әдісінің басты өндірістік қатынастары  болып табылады. Олар өндірістің  заттық факторлары мен жеке бірігу әдісін сипаттайды және бөлудің, айырбастаудың және тұтынудың қатынастарын анықтайды. Қоғамдық қатынастар жүйесіндегі меншіктің рөлі мен орнын келесі жағдайлар анықтайды:

- меншік қоғамдық  қатынастар жүйесіндегі іргетас  болып  табылады;

- меншік қоғамның  жігінің жағдайын анықтайды;

- меншік өз  нысанында айырбастаудың екі   жолына ие:

   эволюциялық  және революциялық;

- меншіктің  барлық нысандары өзара байланысты  және өзара іс қимылда;

 - меншік тарихи дамудың нәтижесі болып табылады.

    Меншік -  бұл адамдардың белгілі бір  материалдық игіліктерге ие болудағы  қатынастары. Меншіктің экономикалық  мәні өндіріс, айырбас, бөлу  және тұтыну қатынастарын өзіне  қосатын, өндіріс қатынастрының  жиынтығы арқылы көрінеді. Меншіктің  заңдық мәні меншік иесінің құқығы арқылы көрінеді. Экономикалық әдебиетте меншік  құқығының келесі көрінісі анықталады:

- ие болу  құқығы, яғни, игіліктерге тікелей  физикалық бақылау құқығы;

- пайдалану  құқығы, яғни, игіліктің пайдалы  қасиеттерін өзің үшін пайдалану құқығы;

- бақару құқығы, яғни, игілікті пайдалануды кім  және қалай қамтамасыз етуін  шешу құқығы;

- табысқа құқық,  яғни, игілікті пайдалану нәтижесіне  ие болу құқығы;

- тәуелсіздік  құқығы, яғни, иесіздендіру, тұтыну, өзгерту  және игілікті құрту құқығы;

- қауіпсіздік  құқығы, яғни, игіліктен күштеп айырудан  қорғау және сыртқы орта зиянынан  қорғау құқығы;

- игілікті  мұрагерлікке беру құқығы;

- игілікке  мерзімсіз ие болу құқығы;

- сыртқы ортаға  зиян келтіретін әдістерді пайдалануға  тыйым салу;

- төлетіп алу түріндегі жауаптылыққа құқық, яғни, қарызды төлеу үшін игілікті өндіріп алу мүмкіндігі;

- қалдық сипаттағы  құқық, яғни, өкілдік құқығын қалпына  келтіруді қамтамасыз ететін  институттар мен реттемелердің  өмір сүрудің құқығы;

  Меншіктің  басты мәнін анықтаушы иемдену болып табылады. Иемдену экономикалықпен қатар, күштеу немесе заңды әдістермен меншіктегі объектіні субъектімен басқа субъектіден иесіздендіру болып табылады. Иемдену санатын зерттей отырып, еңбек жолымен, өндіріс кезінде жүзеге асатын акт ретінде және сұрау ретінде көрсетуге болады.

  Меншіктің  субъектісі - меншік объектісіне  ие болу құқығы бар және  мүмкіндігі бар, меншік қатынастарының  белсенді жағы.

  Меншіктің  объектісі - табиғат заттары, заттықтар,  энергия, мүліктер, ақпараттар және  т.б. түріндегі меншік қатынастарының енжарлық жағы. Субъектісі мен объектісі арасындағы байланыс бір уақытта заңдық, құқықтық және экономикалық санаттарды көрсететін, ие болу, пайдалану, нұсқау беру және жауаптылық қатынастарын ұсынады.

3.2 .   НАРЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ          МЕНШІКТІҢ ТҮРЛІ          НЫСАНДАРЫ.

Меншік нысаны - бұл меншік субъектісінің белгілері  бойынша сиатталатын критерий, яғни, әр түрлі объектілердің бір табиғи субъектінің меншігіне қарайтынын анықтау. Меншікті мынадай нысандарға бөлінеді:

а) жалпы халықтық;

ә) мемлекеттік;

б) ұжымдық;

в) бірге үлестік;

г) жеке және т.б.

  Меншіктің  барлық осы нысандарын меншіктің  негізгі екі түріне топтауға  болады: мемлекеттік және жеке. Мемлекеттік  меншік - мемлекет меншік иесі  ретінде көрінеді, ол мемлекеттік  сектор ұйымдарымен және кәсіпорындарымен, жергілікті жердегі және орталықтағы органдармен бейнеленген. Мемлекеттік меншік екі нысанға бөлінеді: 1 ) мемлекеттік және 2) муниципалдық.

  Жеке меншік - бұл басқа тәуелсіз бөлу, иемдену  тетіктерін жүзеге асыратын, меншіктің барлық құқығы бір адамның қолына жинақталған, экономикалық тұлға ерекшеленген, меншік қатынастары. Жеке меншікке үй шаруашылығын, жариялылықты және жариялы емес жеке кәсіпорындар, жеке мүлікті немесе жеке қаржы сақталымын пайдаланудың кез келген түрін жатқызуға болады. Жеке меншіктің өзі әр түрлі нысанда қабылдауы мүмкін:

- бөлек қызметкердің  жеке меншігі (жеке еңбектік  меншік), бөлек жеке адамға немесе  жанұяға - бөлек жеке тұлғаға  меншік иесінің барлық құқығы  жинақталғанда;

- жалдамалы  еңбекті қолдануға байланысты, капиталистік жеке меншік;

- байлықты  иемдену ме қоғамдық өкім элементтері  бар, жеке меншіктің ұжымдық  нысаны;

3.3.      ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ           ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫ.

  Тұтастай  мемлекеттік меншіктің тиімсіздігі Қазақстанның нарық экономикасына көшу кезеңінде анық көріне бастады. Нарық экономикасының қалыптасуы Қазақстанда меншік қатынастарын қайта құру қажеттігін көрсетті. Ол мемлекет қарамағына алу және жекешелендіру жолымен жүргізіледі.

  «Мемлекет  қарамағынан алу» түсінігі меншік қатынасымен шектелмейді. Ол «жекешелендіру» түсінігінен әлдеқайда кең. Экономиканы мемлекет қарамағынан алу өндірісті басым мемлекеттік директивтік реттеуден нарықтық тетіктер негізінде реттеуге көшуді білдіреді. Мемлекет қарамғынан алу кезіндегі мемлекеттің қызметі мен экономикалық рөлі өзгереді:

1. Мемлекет тікелей шаруашылық субъектісі болмай қалады: осы ережені сақтауды қамтамасыз ететін, тетіктер мен экономикалық ойындар ережесін құрады.
2. Мемлекеттік жоспарлау директивтік емес, индикативті сипаттамада болады.
3. Мемлекеттік баға қоюлар тауарлар мен қызмет көрсетулерге нарық талабы бойынша  нарықтық баға қоюға орын береді. Қазақстан заңдарында мемлекет қарамағынан ауыл шаруашылық басқару мен соған сәйкес өкілдіктердің қызметтерін тікелей шаруашылық жүргізуші субъектілерге берумен мемлекеттік кәсіпорындарды мемлекет иелігіне алып қайта құру анықталады.

  Жекешелендіру  - бұл мемлекеттен заңды және  жеке тұлғалардың мемлекеттік  меншіктегі объектіні сатып алуы.

  Мемлекет  иелігінен алу мен жекешелендірудің негізгі бағыттары:

- ірі және  сирек мүлікті кешендерді жеке  жоба бойынша жекешелендіру;