Курс лекций по "Экономике"

- орташа  кәсіпорындарды  жаппай жекешелендіру;

- аукциондар  мен конкурстар арқылы жүзеге  асатын кіші жекешелендіру, сауданың  шығын кәсіпорындары, коммуналдық шаруашылықтар, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелері;

  Жекешелендіру  әдістері:

- мемлекеттік  және муниципиалдық кәсіпорындардың  акционерлік қоғамдарға қайта  құрылуы;

- кәсіпорынды аукционда сату;

- мемлекеттен кәсіпорынды конкурс бойынша сатып алу.

  Қазақстанда  жекешелендіру төрт кезеңмен  өтті:

  Бірінші  кезең 1991 – 1992 жылдары өтті. Жекешелендіру  ұсынысты сипатта болды, ол  кезде кәсіпорынның ұжымынан  соған сәйкесті өтініш алынған  жағдайда, мемлекеттік органдар  шешім қабылдады. Содан кейін  аукцион, конкурс өткізіліп, немесе өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның еңбек ұжымдарына қайтарымсыз берілді.

  Екінші кезең  1993 – 1995  жылдар. Мемлекет қарамағынан  алу мен жекешелендірудің Ұлттық  бағдарламасы бекітіліп, мемлекет  қарамағынан алу туралы ұсыныс қағидасынан өтіп, әртүрлі шаралар әзірленіп, монополияға қарсы әрекеттер қолданыла бастады. Жекешелендірудің үш түрі қолданылады: жеке жобалар мен агроөнеркәсіптік кешендер бойынша шағын және жаппай жекешелендіру.

  Жекешелендірудің  үшінші кезеңі - 1996 – 1998 жылдар. Электро - энергетикалық және мұнай газ салаларында жекешелендіру басталғанда, секторлық бағдарлама бойынша өту кезеңі.

  Төртінші  кезең  жылдан - 1999 жылдан басталады.  Мемлекеттік меншікті нұсқау  және реттеу мәселелері бойынша  мемлекеттік басқару деңгейі арасындағы өкілдіктерді бөлудің жаңа әдістері сипатталады.

Өз-өзін бақылау сұрақтары:

1.  Неге меншік  адамдардың мүлікті иемденуі  арасындағы қатынастар бойынша  емес,адамдардың арасындағы қатынасы  ретінде анықталады?

2.     Меншіктің экономикалық мәні немен көрсетіледі?

3. Меншіктің  заңды мәні немен көрсетіледі?

4. Экономикалық  әдебиетте меншіктің қандай құқықтары  айрықшаланады?

5. Иемдену және  иесіздендіру дегеніміз не?

6. Меншіктің  субъектісі кім болады?

7.  Меншіктің  объектісі кім болады?

8. «Меншік нысаны»  дегеніміз не?

9. Меншіктің  негізгі түрлері қалай бөлінеді?

10. Мемлекеттік  меншік дегеніміз не?

11. Жеке меншік  дегеніміз не?

12. Жеке меншіктің  нысандарын атаңыз?

4-ТАҚЫРЫП.    ҚОҒАМДЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ  НЫСАНЫ.                                                          ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІСТІ ТАУАРЛЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРУ. 

 Лекция мақсаты: Қоғамдық шаруашылықтың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажырату.

Лекция  сұрақтары:

1. ҚОҒАМДЫҚ  ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ  НЫСАНЫ. ТАБИҒИ ӨНДІРІС.

2. ТАУАР ӨНДІРУДІҢ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  МЕН ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ЖАҒДАЙЛАРЫ.

3.   ТАУАРЛЫҚ  ШАРУАШЫЛЫҚ САНАТТАРЫН               ЗЕРТТЕУДІҢ МАРКСИСТІК ЖӘНЕ               МАРЖИНАЛДЫҚ ӘДІСТЕРІ.

4. АҚШАНЫҢ МӘНІ  МЕН ПАЙДА БОЛУЫ

           4.1   МЕН ПАЙДА  БОЛУЫНЫҢ ЖАҒДАЙЛАРЫ. .       ҚОҒАМДЫҚ  ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ  НЫСАНЫ. ТАБИҒИ ӨНДІРІС .

  Қоғамдық  шаруашылықта сапалы әр түрлі  кезеңдерінде өндірісті дамытудың  өндіру күшінің жағдайын көрсететін  және оның кооперациясы мен  еңбектің қоғамдық бөлінуі көзқарасы  тұрғысынан, бөліну дәрежесі немесе  меншік қатынастары мен өндірушінің бірігуі, экономикалық үдерістерін ынталандыру ерекшеліктері мен мәніндегі өндірістік қатынастар мен экономиканың жалпы нысаны тән.

  Қазіргі  заманғы экономикалық теория  өндірісті ұйымдастыруды үш негізгі  нысанға бөледі: табиғи өндіріс,  тауарлық өндіріс, жоспарлық өндіріс. Оның ішінде натуралды өндіріс тарихи жағынан бірінші болып табылады. Еңбек өнімдері өндірушінің өз тұтынуын қанағттандыру үшін, ішкі шаруашылық қажеті үшін шығарылатын материалдық игіліктерді өндіру, шаруашылықтың осындай нысаны болып табылады. Натуралдық шаруашылықтың  материалдық негізі әлсіз, қоғамдық еңбекті бөлуінің дамуы төмен болады.

  Табиғи өндірістің  ерекшеліктері:

-  жинақы  жұмыс күшінің жоқтығы;

- жергілікті  бірлік шегіндегі экономикалық  үдерістердің тығырыққа тірелуі;

- өндірістің  шектелген мақсаты - жеке тұтынушылықты  қанағаттандыру;

  Тарихта  шаруашылықтың натуралды нысанының  көптүрлілігі белгілі: алғашқы  қауымдық қоғам, азиялық қауымдастық,  германдық қауымдастық (марка), славяндық  отбасылық қауымдастық және т.б.

  Тауарлық  өндіріс - бұл рынокта сату - сатып  алу әр түрлі қоғамдық тұтынушылықты  қанағаттандыруға мүмкіндік бергендегі, белгілі бір өнім түріне лайықтанған  арнайы ерекшеленген жеке өндірушімен  өндірілетін өнім өндіретін шаруашылық  жүйесі.

  Жоспарлық  өндіріс үшін сол сияқты тауарлық - ақшалық қатынастар тән. Бірақ бұл қатынастар өзгерісті сипатта болады, өйткені, өндіріс пен тауарларды өткізу, қоғамдық шаруашылықты ұйымдастыру қатаң директивтік жоспарлау негізінде өтеді.

4.2.       ТАУАР ӨНДІРУДІҢ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

              МЕН ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ  ЖАҒДАЙЛАРЫ

Тауарлық қатынастардың  пайда болуындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар;

1. Еңбекті қоғамдық  бөлу мен тауар өндірушілердің  мамандануы.

2.  Бір бірінен  экономикалық ерекшеленуі.

3. Өнімді өндірушілер  мен тұтынушылардың рынок арқылы байланысы.

4. Тауарларды сату және сатып алу.

  Тауарлық  өндіріс алғашқы қауымдастық  құрылыстың құлауы жағдайында  пайда болды, сөйтіп, алғашқы еңбекті  қоғамдыққа бөлу кезінде, жеке  меншіктің тууына әкелді. Әуелі  әр түрлі қауымдастықтар содан кейін, қауымдастықтың бөлек мүшелері сол уақыттағы елеулі еңбек өнімділігінің өсуіне әкелген, түрлі өндірістік қызмет түрлерімен айналыса бастады, яғни айырбастың дамуына келтірген өндірушілерде артық өнімдердің пайда болуына себеп болды. Өндіріс құралдарын жетілдіру жеке меншіктің пайда болуына әкеліп жеке шаруашылыққа көшуге мүмкіндік берді. Жеке өндірушілермен өндірілген еңбек өнімдері тауарға айналып, өз араларында айырбасқа жүреді және еңбек қоғамдық сипат алады. Тауар - бұл сатып алу сату жолымен айырбасқа арналған еңбек өнімі болып табылады.

  Тауар өндірісін  жай және капиталистік деп  бөлу қалыптасқан. Олардың арасында  ұқсастық пен айырмашылықтар  бар. 

  Ұқсастыққа  мыналар жатады.

1) еңбекті қоғамдық  бөлу;

2) өндіріс құралдарына  жеке меншік;

3) рынокты өткізу  үшін арнаулы өнім жасау.

  Жай және  капиталистік тауар өндірісінің  айырмашылықтары:

1) жай тауар  өндірісі тауар өндірушінің жеке  еңбегіне негізделеді. Ал, капиталистік  жалдамалы еңбекті пайдалануды  болжайды;

2) жай тауар  өндірісінде еңбек өнімі шығару кезеңінен бастап рынокта өткізілуге дейін тауар өндірушіге тиісті. Капиталистік тауар өндірісінде шығарылған еңбек өнімі тікелей тауар өндірушіден жұмысшылардан иесіздендіріледі және ол капиталиске тиесілі. Капиталистік тауар өндірісі XVII - XIX                  ғасырларда еркін бәсекелестік жағдайы болған және ХХ ғасырда ұйымдастырылған рынок жағдайы болды. Осыны төменде келтірілген 4.1 – кесте бейнелейді

               4.1. Капиталистік тауарлық өндірістің ерекшеліктері

XVIII – XIX ғғ. капитализ	XXғ. Екінші жартысындағы капитализм
Фабрика шеңберіндегі өндірістің қоғамдастарылуы	Ұлттық және көп ұлттық көлемде шаруашы- лықтардың елеулі бөлігінің қоғамдастырылуы және мемлекеттендірілуі
Жеке  тұлғалы кәсіпкер капиталистердің экономикалық қызметі	Жеке, кооперативтік, акционерлік және мемлекеттік кәсіпорындардан  алынған  «аралас экономика»
Мемлекет  араласпайтын, еркін рынок  негізінде жеке капиталдардың өзін өзі реттеуі	Жұмыссыздық пен  дағдарыстардың алдын алу үшін тұтынушының  сұранысы мен ұсыныстарын ынталандыру үшін ұлттық экономиканы мемлекеттің белсенді реттеуі
Жұмыссыздық, ауырып қалу және кәрілік жағдайында еңбекшілердің толық әлеуметтік қорғалмауы	Әлеуметтік  қамсыздандыру мен әлуметтік  сақтандырудың мемлекеттік және басқада қорларын құру

 

4.3.         ТАУАРЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚ  САНАТТАРЫН

               ЗЕРТТЕУДІҢ МАРКСИСТІК  ЖӘНЕ

               МАРЖИНАЛДЫҚ ӘДІСТЕРІ

  К. Маркстің  еңбек құны теоиясына сәйкес, тауардың екі қасиеті бар: тұтынушылық  және құндық құны.

  Адамдардың осындай және басқадай қажеттілігін қанағаттандыратын заттардың ерекшелігі, заттардың тұтыну құнын жасайды. Тауардың құны оны өндіруге кеткен, қоғамдық қажетті еңбектің санымен анықталады. Еңбек құны теориясына сәйкес, тауардың қоғамдық құны оны өндіруге қоғамдық қажеттілік пен еңбектің санымен анықталады, жұмыс уақытымен өлшенеді.

  Қоғамдық  қажетті жұмыс уақыты еңбектің  қарымдылығы мен жасай білудің  ораша деңгейімен анықталатын,  өндірудің қоғамдық қалыпты жағдайында  жасалатын қандай да бір тауарды  дайындауға кеткен уақыт болып табылады.

  Заң бойынша  өндірістің құны мен тауар  айырбасы құндық мөлшері бойынша,  қоғамдық қажетті еңбек шығыны  негізінде жүзеге асады. Құн  заңы мынадай қызметтерді атқарады:

1) есеп және  қоғамдық еңбекті реттеу;

2) уақытты үнемдеуді ынталандыру;

3) тауар өндірушілерді  саралау;

  Шектеулі  пайдалылық теориясының атасы  неміс экономисі Госсен болып  саналады. Бірақ ол Aвстрия мектептері  өкілдерінің еңбектерінде кеңінен  дамыды.

  Заттардың  пайдалылығы түсінігі бойынша  ол әр тұтынушымен бекітілетін шектеулі, яғни, қорда бар осы аталы заттың соңғы біреуінің аз пайдалылығы. Тауар неғұрлым көп болса, сонша оның тұтытушыны толық қанағаттандыру деңгейі жоғары болады да, олардың соншалықты нақты пайдалылығы мен құндылығы төмен болады. Керісінше, тауар неғұрлым аз болса, оның пайдалылығы мен құндылығы жоғары болады. Бұл Госсен заңы деп аталады.

  Кез келген  экономикалық игіліктің шектеулі  пайдалы көлемі ресурстардың  аздығымен анықталады. Маржиналдық  теориясы бойынша өндіріс саласындағы  айырбастаудағы, яғни, рыноктағы жалпы адам және шаруашылық жүргізуші субъекті игіліктің шектеулі пайдалылығынан жұмыс істейді бұл тұтынуды қанағаттандырудың ең аз интенсивтілігіне арналған, сол бірліктің пайдалылығы.

  Өндіру игілігінің  құны өндіру сипаттамасына ие  және жеке тұтынуды қанағаттандыру үшін пайдаланатын соңғы өнімнің шектеулі пайдалылығымен реттеледі.

4.4. АҚШАНЫҢ МӘНІ МЕН  ПАЙДА БОЛУЫ

  Ақша жалпы  баламалы рөлі ойнауы мүмкін, тауарлардың барлық тобының ішінен, қандай да бір тауарды бөліп  алудың объективті қажеттігі пайда болғандағы, айырбастың дамуының ұзақ үдерісі нәтижесінде пайда болады. Ақша жалпы баламаның аяқталған нысанын көрсетеді.

  Ақшаның  алғашқы рөлін екі металл атқарады: алтын мен күміс. Бұл биметаллизм  дәуірі болатын. Монометализм  кезінде ақша материалы ретінде тек алтын пайдаланылады. 1923 – 1933  жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыс монометализм дәуіріне тұсау салды. Ұсақталмайтын ақша жүйесінің қалыптасуы басталды. Оның айыру белгілері:

1) кредиттік  ақшаның үстем болуы;

2) алтынды монетаризациялаудан алу, яғни, оның айналымынан шығуы;

3) банкноттарды  алтынға айырбастаудан бас тарту  және олардың құрамында алтынның  болуын алып тастау;