Лекции по "Экономике"

1. 1992-1997 ж.ж. Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету (жекешелендіру, либерализация).
2. 1997-2005 ж.ж. Экономикалық өсуге көшу.
3. 2006 жылдан нақты нарықтық экономикаға жету.

Өтпелі экономиканың сипаты.

1. Тұрақсыздық
2. Тарихи сипат - бір қоғамдық формация екіншіге аяқ басады.

Құлиеленуші – феодализм - капитализм

Спецификасы – кері процесс

Социализм – капитализм

3) Альтернативтік даму.

Белгілі бір мақсат қойып, таңдау. Қай жолмен даму керек?

Нарықтық экономиканың 2 моделі:

1. либералды;
2. әлеуметтік.

Қазақстан әлеуметтік моделін  таңдады.

Өтпелі экономиканың типтері.

1. Масштабына (ауқымына) байланысты:

1. шағын (локалды) – белгілі бір елдің экономикасына ғана тән өтпелі экономика.
2. глобалды өтпелі экономика – бүкіл әлемдік арена жағынан, ауқымды деңгейде болады.

2. Сипатына байланысты.

1. табиғи – эволюциялық сипат.

феодализм – капитализм – социализм. Қоғамдық эволюцияның  дамуына сәйкес бір формация екінші формацияның орнын басады. Өндіргіш күштерін жетілдіруге сәйкес.

2. табиғи-реформалық сипат.

Саналы түрде реформаларды жүзеге асыру арқылы өтпелі кезеңді  жүзеге асыру. Қазақстанда осы сипатта  жүзеге асырылады.

Өтпелі экономика заңдылықтары:

Нарықтық экономикаға көшу мақсатында жүргізіліп жатқан өзгерістерді өтпелі экономика заңдылықтары деп атайды.

Олар:

1. Жекешелендіру процессі. Жеке меншік институтын құру мақсатымен.
2. Бағаға еріктілік беру.
3. Жаңа нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы.
4. Экономикалық құлдырау (трансформационный спад). Экономикалық құлдырау – экономиканың өтпелі сипатына байланысты пайда болған дағдарыс.
5. Дағдарыссыз экономика дамымайды.
6. Халықаралық экономикаға интеграциялану.

 

Дәріс № 3        Дәріс тақырыбы: Экономиканы мемлекеттік  реттеудің шетелдік тәжірибесі

Дәріс жоспары:

1. Шетел экономикасын  мемлекеттік реттеудің мәні және  әдістері.

2. Нарықтық экономикасы  дамыған әртүрлі елдердегі экономиканы  мемлекеттік реттеу тәжірибесі.

Шет елдер тәжірибесін  ғылыми қорытындылау қажеттілігі келесі жағдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылықтарын анықтау мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің механизмдерін түйістіруге мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға, әлемдік шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып, реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.

Әлеуметтік –экономикалық  прцестерге мемлекеттің араласу  тәжірибесін үйренуден шығатын  қорытынды: көптеген алдыңғы қатарлы  елдерде экономиканы мемлекеттік  реттеудің негізгі құралдары  ретінде халық шаруашылығы дамуының мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау мен жоспарлау, бағдарлама жасау қарастырылады. Сыртқы, ішкі және оларға сәйкес факторлардың біртіндеп шиеленісуі, мемлекет тек ғылыми негізделген экономикалық мақсаттарға жетуде, әрқашан тарихи жағдайды ескеруді талап етеді. «Ұлы дағдарыс жылдары» жылдары алдыңғы қатарлы капиталистік елдердің нарықтық экономиканың өзін-өзі толық реттей алмайтындығына көздері жетті және де туындаған қиындықтарды уақытында шешу  тек әлеуметтік экономикалық өмірге мемлекеттің  араласуымен жүзеге асатынын түсінді.

Капиталистік елдерде  бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде экономиканы басқарудың салааралық қағидасы қолданылды.Францияда, Швецияда, Жапонияда, ФРГ және тағы басқа мемлекеттерде  дайындалған салааралық бағдарламалар  барлық шешуші экономикалық салаларды қамтиды және олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдың басында АҚШ-та мұндай бағдарламалар 200-ге жуық болды. Бұлардың ішінде энергияны үнемдеу, космостық зерттеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бұл бағдарламаларды жүзеге асыру барысы халықаралық байланыстарды күшейтуге бағытталған мемлекеттік шараларды қажет етті. Сондықтан АҚШ-та 20 жыл бұрын орталық экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары құрылған, тиісті аймақтық Комиссияныә міндетті бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты ұйымдастырушылық мәселелерін шешу болып табылған. Бұшл тәжірибе біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын кейінге қалдырады.

Францияда, Жапонияда, Түркияда және т.б. елдерде ағымдағы, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми, әдістемелік және ұйымдастырушылық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар шешеді. Францияда  бұл қызметті Жоспарлау бойынша  бас Комиссариат жүргізеді. Жапонияда Экономикалық жоспарлау басқармасы мен Аймақтық кешенді даму департаменті және т.б. жүргізеді. Ұзақ мерзімді экономикалық дау және күрделі жұмсалымдар аясының құрылымдық саясатымен қатар өндірістің аймақтық орналасунының ұзақ мерзімдік мақсаттарын белгілеу Жапонияның экономикасын жоспарлаудағы мықты жағы деп саналады.

Германияда экономиканы  реттеу біраз басқаша, мұнда көбінесе бәсекелестікті қорғауға, мемлекеттің  антимонополиялық және бақылау қызметін нығайтуға, нарықтағы ірі кәсіпорындардың  қосылуына тыйым салуға, жоспарлар мен бағдарламалардың әлеуметтік қызметін кеңейтуге көңіл бөлінуде. Шаруашылық жүргізуде мыналарға назар аудару керек:

Біріншіден, бұл жерде  тиімді макроэкономикалық саясатты дұрыс негіздеу және қолдау болып  отыр. Оны жүзеге асыру бағаларды ырықсыздандыру және сыртқы сауда үшін негіз дайындау мақсатында реструктивті вариантын (өндіріс пен экспортты тежеу) тұрмысқа жүргізуден басталды.

Екіншіден, ұлттық капиталмен салыстырғанда шетел капиталын  тартуға артықшылық берілмеуге тиіс. Мұның себептері мынадай:

а) шетел капиталы ақыр аяғывнда белгілі бір ел үшін екі  есе қымбатқа түседі;

ә) шетел көмегі көбіне екі ұшты мағынаға ие.

Үшіншіден, “қалған дүниеден көмек емес, сауда мен айырбас  керек” деген қағиданы басшылыққа ала отырып, шетелдік нарықты ашып, дамыту қажет.

Қытай Халық Республикасында  экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі белгілі бір қызығушылық  туғызады. 70-жылдардың соңында ҚХР-да басталған экономикалық реформалардың  алғашқы қорытындыларына жасалған талдау негізінде бірқатар тұжырымдамалар жасалған, бұл тұжырымдамалар, социалистік тауарлы экономиканы, социализмнің бастапқы сатысын, меншіктің мемлекеттік, қоғамдық және жеке түрлерін пайдалану және т.б. проблемаларды қамтиды. Қытай компартиясының шешімдеріне сәйкес жоспарлы тауарлы экономика болып табылатын экономикада реформалаудың басты бағыты “нарыққа бағыт ұстанған микродеңгейде бақылауға болатын социалистік экономиканы құру” болып табылатыны көрстеледі.

Шет елдерде нарықтық экономикасымен қоса кәсіпорын және фирмалардың жоспары маңызды роль атқарады.  Біздің ойымызша республикадағы қазіргі жағдайда, шетелдік өндіріс сфераларын жеңідікпен несиелеу және осы несиелердің тиімді пайдалануға бағытталған мемлекттің бақылау қызметтерін күшейту тәжірибесін қолданған жөн.

 

Дәріс № 4. Дәріс тақырыбы: Экономиканың дамуын болжау және жоспарлау.

Дәріс жоспары:

1. Экономиканың дамуын  болжау қажеттілігі. Болжау мақсаты  және сипаты.

2. Өтпелі экономикадағы  жоспарлаудың мақсаты және сипаты.

3. Экономиканың дамуын  бағдарламалау. Бағдарлама түрлері.

 

Мемлекет  экономиканың дамуын реттеу барысында мынадай  құралдарды қолданады:

• болжау,
• жоспарлау,
• бағдарламалау.

Болжам дегеніміз –  белгілі бір объектінің болашақтағы  жай-күйі, даму жолдары туралы ғылыми дәлелді пікір. Экономикалық болжау процесі экономиканың даму перспективасын анықтайды, ойланып жасалынған стратегия, анықталған болашақ мақсаттар. Болжаудың екі түрі бар: жеке және комплексті экономикалық болжау.

Жеке экономикалық болжау – халықө шаруашылығының жеке салаларының  дамуын болжау. Мысалы, ауыл шаруашылығындағы құрылыс, жеңіл және ауыр өнеркәсіп, т.с.с.

Комплексті экономикалық болжау – макроэконономикалық көрсеткіштерді пайдалана отырып, ұлттық экономиканың дамуын болжау.

Уақыт интервалына байланысты:

• қысқа мерзімді экономикалық болжау. Бірнеше күннен – 3 жылға дейін. Мысалы, әр жылдың бюджетін болжау, жоспарлау.
• орта мерзімді экономикалық болжау. Халық тшаруашылығының салаларының инвестициялық инновациялық белсенділігін ескере отырып, дамуын болжау. 5 жылға дейін.
• Ұзақ мерзімді экономикалық болжау. Елдің демографиялық, ғылыми-техникалық, табиғи-климаттық, қаржылық потенциалын ескере отырып экономиканың дамуын болжау. 10-15 жыл.

Қазақстандағы экономикалық болжаудың негізі – “2030 стратегиясы”. Осы стратегия негізінде әр түрлі  уақыт интервалына негізделген жоспарлар, бағдарламалар жасалынады. 2003 жылы Қазақстанда инновациялық-индустриалдық даму стратегиясы жасалды – 2015 жылға дейін.

Мақсаты: елдің ұлттық экономикасының бәсекеқабілеттілігін арттыру, жаңа технология енгізу, өңдеуші  өнеркәсіптерді дамыту.

Экономикалық болжауды нақты жүзеге асыратын жоспарлау  дегеніміз – белгілі бір мақсатты, іс-әрекетті жүзеге асыру үшін нақты  әдістер мен құралдарды пайдалана  отырып, құрылатын шаралар жиынтығы. Жоспарлау экономикалық сфераны  ғана қамтиды.

Жоспарлау түрлері:

1. Директивті жоспарлау – жоспарланған макроэкономикалық көрсеткіштерді міндетті түрде орындау. СССр экономикасына тән болған.
2. Индикативті жоспарлау – дамыған елдерде 50-ші жылдардан бастап қолданылды, Қазақстанда 1993 жылы жасалды. Жоспарланған макроэкономикалық көрсеткіштерді шаруашылық субъектілердің орындалуын ынталандыру.

Индикативті жоспарлау  - нарықтық экономиканың тиімділігін  арттыратын негізгі құрал болып  саналады.

Жоспарлау  нарық кезеңінде  индикативті жоспарлау қолданылады. Индикативті жоспарлау өнеркәсіптердің дербестік жағдайындағы макрожоспарлау. Экономикалық дербестік жағдайында мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін жоспарлау директивтікпен сипатталмайды, . Экономикалық мүдделі болжамдар негізінде құрылған индикативті жоспарлау жүйесі: қысқа, орта және ұзақ мерзімді, индикативті жоспарлар перспективті мақсаттарды шешуге мүмкіндік туғызады.

Бағдарлама дегеніміз  – белгілі бір мақсатты жүзеге асыру үшін қолданылатын ресурстары, мерзімі шектелген  нақты және комплексті шаралар жиынтығы. Бағдарлама – дегеніміз белгілі бір іс-әрекетке тура әсер ететін құрал болып табылады. Бағдарлама түрлері:

• аймақтық,
• салалық,
• әлеуметтік  болып бөлінеді.

Бағдарламалардың қалыптасу  процессі:

1. Белгілі бір мақсат қою
2. Осы мақсатқа жету үшін әдістер жинақтау. Шаралар жиынтығы.
3. Осы шаралар жиынтығын қаржыландыру мәселесін шешу. Қаржыландыру көздері: жергілікті бюджет, мемлекеттік бюджет, кәсіпорынның меншікті қаржысы.

 

 

Дәріс № 5  Дәріс  тақырыбы: Экономикалық өсудің мәні және  нарықтық экономикадағы негізгі мәселелері.

 Дәріс жоспары: 

1. Экономикалық өсудің  мәні және қарқыны, түрлері  мен факторлары.

2. Экономикалық өсудің  үлгілері.

3. Экономикалық өсуді  мемлекеттік реттеу.    

  

Экономикалық өсу дегеніміз - қоғамдық өндірістің ұлғайып , дамуының нәтижесінде ұлттық табыстың көбеюі, халықтың әл-ауқатының жақсаруы.

Экономикалық өсудің көрсеткіштері:

• ЖІӨ өсуі;
• жан басына шаққанда ЖІӨ- нің ұлғаюы.

Экономикалық өсудің жалпы тарихта белгілі үш түрі бар:

1. Экстенсивті өсу  дегеніміз қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлттық өнімнің көбеюі. Мұнда өндіріс технологиясы өзгеріссіз қалып, ал өндщіріс процесінде қосымша ресурстардың іріленген көлемін пайдалану арқылы қамтамасыз етілетін экономикалық өсім. Мысалы, СССР экономикасына тән.

Оң жақтары:

• халықтың толық жұмысбастылығы;
• экономикалық өсудің тез қамтамасыз етілуі.