Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлаудын теориялык жене методологиялык негiздерi

      8) валюта кірісініңтепе-теңдігі және  шетел капиталын пайдалану;

      9) стратегиялық тауарларды және  материалдық ресурстарды сатып  алу және үйлестіру;

      10) сыртқы сауда тауар айналымы  және экспорт бағасы;

      11) ғылым және техника жетістіктерін  зерттеу және енгізу;

      12)  білім беру, денсаулык сақтау  және әлеуметтік саланын баска  да салаларын дамыту;

      13) экономика және техника саясатының  негізгі бағыттары;

      14) негізігі тауарлардың бағасы.

      Қытайда аумак және сала дамуының жоспарлары, мемлекеттік жоспардың негізігі элементі болып табылады. Мемлекет қоғамдык өндіріс және қоғамдық тұтынудың  комплекстік тепе-теңдігін камтиді.

Жалпы ұлттық экономикаға қатысты сұрақтарды шешу бойынша негізгі құкык мемлекет қолында шоғырланған және олар керекті материалдық және қаржы ресурстарымен қамтылған. Бұл шешімдер 

орталык органдардың саясатын айкындайды. Бұл  Қытайдық жоспарлау жүйесінің негізгі  аііырмашылығы болып табылады. Қытай мамандары, осындай жоспарлау жүйесін экономика дамуының барлық кезеңдерінде колдану қажетдеп есептейді.

      Сонымен қатар, қазіргі заманға сай, жоспарлау  жүйесіне келесі талаптар қойылады:

      - орталыктырылған басшылықты күшейту  қажет;

      - ұлттык экономикасының тепе-теңдігін қамту бойынша жұмысты жақсарту;

      - мекемелерді әр-түрлі деңгенлі  жоспарлау дербестігімен камту;

      - мекемелердің шаруашылық қызметі  мемлекеттік жоспарға кіру қажет,  немесе нарық өзгерістеріне сәйкес  реттеу қажет.

Қытай экономистері жоспарлаудың үш формасын колданады:

      1. Жалпы ұлтык экономикага қатысты  міндеттер мемлекетпен орталықтырылран   жағдайда  орнатылады.  Мемлекеттік   органдар  сол бойынша директивтік  жоспар жасайды, ол мекемелерге  орындалу үшін жіберіледі. Директивтік  жоспардың көрсеткіштері екі түрге бөлінеді: орындалуға міндетті және лимиттер.

      2. Ұлтық экономикага маңызды міндеттер,  әр-түрлі деңгейдегі халыктық  үкіметтермен немесе жоспарлау  органдарымен бағыттауыш жоспар  ретінде орнатылады.

      3. Ұлтық экономикаға жалпы болмайтын міндеттер, мемлекеттік жоспарда  қарастырылмайды.   Мекемелер,   өздерінің  және  нарықтын нақты жағдайына сәйкес, өз бетінше жоспар жасайды.

Қытайда индикативтік жоспарлау әр-түрлі  деңгейден және мерзімнен құралатын  бір тұтас жүйе - ұзақ мерзімді (10-20 жыл), орта мерзіміді (5 жыл) және жылдык.

      Ұзақ  мерзіміді жоспарлау - экономика, ғылым, техника және әлеуметтік саланың  даму стратегиясын айқындайтын бағдарламалык  құжат. Оның негізгі міндеті - ғылыми болжамдарға және экономикалык дамудың  қаркыньша сәйкес - экономика саясатын кұру.

      Жалпы жоспарлау жүйесінде - ұзақ мерзімді жоспарлау жетекші орын алады. Оны  Қытай экономистері келесі себептермен  түсіндіреді:

      1. Ұзақ мерзімді жоспар ғылыми-техникалық  прогресстің жетістіктерін толык  пайдалануға мүмкіндік береді.

      2. Ұзақ мерзімді жоспар - өндірістің  технологиялық, аумақтык  және өндірістік жүйесін жетілдіруге мумкіндік береді.

      Орта  мерзімді жоспар - ұзақ мерзіміді және жылдық жоспардың  байланысты тобы және онда ұзақ мерзімді стратегия  міндеттері анықталады.

      Орта мерзімді (5 жылдық) жоспарда келесі мәселелер орын алады:

      1)  экономика дамуының қарқыны;

      2)  экономикада қалыптасқан негізгі  пропорциялар;

      3)  ұллтық экономика дамуының негізгі  көрсеткіштері;

      4)  ғылыми-технпкалык   прогресстің   жетістіктерін   дамыту   және енгізу мәселелері;

      5)  қала және ауыл тұргындарының  орташа өмір сүру деңгейі;

      6)  табиги ресурстарды пайдалану  және қоршаған ортаны қорғау;

      7)  халықтың табиғи өсуі және  туу деңгейі;

      8) мемлекеттің экономика және ғылыми-техникалық  саясатынын маңызды бағыттары;

      9)  жоспарды орындау бойынша негізгі  шаралар.

      Орта  мерзіміді жоспар - өндірісті, кұрылысты, айналымды және

әлеуметтік  саланы ұйымдастырудың негізгі формасы  болып табылады.

      Сонымен, ұзақ және орта мерзі.мді жоспар - стратегиялык маңызды және экономика дамуында жетекші роль атқарады. Ұзак және орта мерзімді жоспардың стратегиялары жылдық жоспар арқылы іске асырылады. Қытай мемлекеттік жоспарлау органдары, жылдық жоспарды іске асыру барысында айкындалатын жағдайларға және проблемаларға сәйкес, орта мерзімді жоспарды қарастырып, түзету енгізуге мүмкіндіктері бар. Осыған байланысты, жоспар жүйесін кұру арқылы ұзақ, орта және жылдық жоспарлардың байланыстығын қамту қажет.

      Ұзақ  және орта мерзімді жоспарды жасауда  келесі тәсілдер қолданады:

      - жалпы тепе-теңдік тәсілі;

      - монографиялық тәсіл;

      - жоспарды үздіксіз жасау тәсілі. Жоспар төрт этап бойынша жасалады:

      1)   дайындык жұмысы;

      2)   бақылау цифрларын жасау;

      3)   жоспардың жобасьтн бекітуге  өткізу;

      4)  жоспарды карастыру, бекіту және  төменде тұрған органдарға жіберу.

      Қытайда индикатнвтік жоспарды іске асыру бойынша  механизм жасауға аса көңіл бөлінеді. Соған байланысты, мемлекеттік макроэкономикалық  реттеу тәсілдері және жаңа формалары  тұрақты зерттеліп тұрады.

      Қытай мемлекеттік макроэкономикалық  реттеудің мақсатын үш негізгі топқа бөлуте болады:

      1. Экономика өсуін қамту.

      2. Экономикалык тұрақтылықты қамту.

      3. Экономикалык әділдікті қамту.

      Жоғарыда  аталған топтар максаттарының арасында байланыстык бар, ол өз бетінше бір  жүйені құрайды, онда әр бір мақсат көптеген мақсаттықтарға белінеді. Сонымен қатар, макроэкономикалық реттеу, сол көптеген мақсаттармен мақсаттықтарді қамти отырып, жалпы комплекстік мақсатты карастырады - ол экономиканы дамыту және қоғамның тұрмыс халін жақсарту.

      Қазіргі таңда, Қытайдың макроэкономикалық реттеу келесі негізгі аспекттерді қамтиді:

      1. Экономнканың даму қарқынының  бір-қалыптығын сақтау. Қытай экономистерінің  ойынша, экономика дамуының ты.м  жоғары қаркыны сұраныспен ұсыныстың  тепе-теңдігінің бұзылуына, нәтижеліктің  төмендеуіне және бағанын өсуіне әкеп соғуы мүмкін.

      Соңғы 10-12 жылда экономика дамуының жоғары каркынын қамтуға ұмтылыс, көбінесе шаруашылық белсендікті амалсыз  төмендетуге әкеп соқтырды, бұл даму қаркының күрт төмендеуінін себебі болды. Қытай басшылығы, экономика дамуының қарқынын мемлекеттің мүмкіндігіне сәйкестендіріп және оның бір калыптыгын сақтау қажет деп есептейді. Мысалы, экономикалық реформа барысында (1978-1998 жылдарда) Қытайдың ЖІӨ-ң жылдық өсуі 9,9% құрады. Сонымен катар, 1984 жылы - 15,2%, 1985 жылы - 13,5%, 1992 жылы - 14,2%, 1993 жылы - 13,5% кұрады, ал 1990 жылы бұл көрсеткіш ең төмен болып 3,8 пайызды құрады.

      1996-2004 жылдар мерзіміне экономика дамуының  деңгейін жылына 8-9 пайызда сақтау  жобаланған болатын.

      2. Валютаның орынды ұсынысы және  бағаны ұсынуға болатын деңгейін қамту.

      3. Қаржылык түсімдермен шығындарды  бақылау. Қытайда сонғы жылдарда, шығындар қарқыны, тұсім қарқынынан  басымдылық болып тұратын тенденциясы  жойылған.

      4. Экспорт және импорт мөлшерін  реттеу.

      Дамыған елдердің шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, экономиканы жоспарлау әр елдің геосаясатының, табиғи-тарихтык, табиғи-экономикалық және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен қатар, әлемдік нарық пен әлем шаруашылық интеграциясына кіру ықыласы ескеріледі.