ұлттық экономиканың нақты секторын дамыту - елдің экономикалық қауіпсіздігінің негізі

2.ұлттық экономиканың нақты секторын дамыту - елдің экономикалық қауіпсіздігінің негізі

 

2.1 экономиканың өсуі мен дамуы - қауіпсіздігін қамтамасыз ету белгілері ретінде

 

Экономикалық  өсу көптеген мемлекеттер үшін маңызды  экономикалық мәселе болып табылады және оның ұтымды шешілуіне экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету байланысты.

Кейінгі жылдары экономикалық әдебиеттерде өсу және даму түсініктері ажыратыла  бастады. Бұл тусініктердің объективті түрде ажыратыла бастауына заманауи әлемдік шаруашылықтын эволюциясына, бірінші кезекте дамыған елдердің  немесе олардың экономикасындағы технологиялық  кезендерін принцилиалды өзгеруі: бірінші  кезекті индустрияландырудан еңбек  өнімділігінің 80%-дық өсімін қамтамасыз ететін технотронды өндірістік куштерге өтуі себеп болды.

Экономикалық  өсу - нақты өндіріс көлемінің  тұракты өсуі және қоғамның технологиялық, экономикалык және әлеуметтік жагдайының жақсаруы. Статистикалық тұрғыда  экономикалық өсу жалпы ішкі өнім (жіө) немесе жан басына шаккандағы жалпы ұлттық өнім (жұө) көрсеткіштері  түрінде беріледі. Казакстан республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың казакстан  халқына арналған жолдауында экономикалық және әлеуметтік саясатты н, коғамды  одан әрі демократияландыру мен  мемлекеттік баскару тиімділігін  арттырудың, мәдениет, білім беру және руханият салаларын дамытудың негізгі  бағыттары баяндалған. Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын  қамтамасыз ету үшін экономиканың түрақты  дамуына қол жеткізу  емес, оның өсуін басқару - жолдаудағы жапа кезеннін негізгі міндеттерінің бірі ретінде  карастырылады.

Қазіргі таңда ұлттық  шаруашылықтың даму қарқыны экономикалық өсу мен  халықтын әл-ауқатының негізінде  анықталады. Әдетте экономикалық өсу  белгілі бір уақыт аралығындағы нақты өндіріс көлемінің ұлғаюын  білдіреді.

Американдық ғалымдар Л.Брю, Р.Кемпбелл және К. Макконнелл экономикалық өсу теориясын зерттеу  барысында мынадай қорытындыға  келді: «экономикалық өсу ресурстар  шектеулілігінің мәселесін шешуді жеңілдетеді. Өндіріс көлемінің  шектеулі болуынын нәтижесінде туындайтын экономикалық кедергілерді жою барысында, экономикалық өсу қоғамға жана кең  ауқымды бағдарламаларды жүргізуге  және белгіленген экономикалық мақсаттарды  жүзеге асыруға мүмкіндік береді». Экономикалық өсу қарқыны тек  кана мемлекеттің өндірістік потециалының денгейіне ғана емес, сонымен катар  сыртқы экономикалық кыэмепне тәуелді.

Кейбір  экономистер экономикалық өсуді  номиналды және нақты жалпы ұлттық өнімнің өсуіелдің экономикалық ауқатының күшею деп түсінсе, енібіреулері экономикалық өсуді өндірістік күштердің артуы, нақты өнім  көлемінің  артуы немесе жан оасына шаққандағы нақты өнгмнін артуы деп түсінеді.

Экономикалық  өсу үрдісі оның факторларының өзара  әрекеттесуінен тұрады. Экономикалық өсудің 3 факторын бөліп көрсетеді:

- ұсыныс  факторы (адам ресурстарының,  табиғи ресурстардың, негізгі капиталдын  болуы, технология деңгейі);

- сұраныс  факторы (баға деңгейі, тұтыну  шығындары, инвестициялық шығындар, мемлекеттік шығындар, экспорттың  нақты көлемі);

- бөлу  факторлары (өндіріс процесіне ресурстарды  шоғырландырудың рационалдыпығы  және толықтығы, экономикалық  айналысқа түсетін ресурстардың  тиімді пайдаланылуы.

Бұл жерде  шешуші мән ұсыныс факторларына беріледі. Ресейлік әдебиеттерде экономикалық өсу  факторларына:

- жұмыс  күшін;

- өндipicтіk ресурстарды;

- табиғатты;

- технологияны  жатқызады.

Экономикалық  өсу халық шаруашылығының құрылымдық өзгерістеріне алып келеді. Көптеген мемлекеттер үшін дамудың төмендегідей ортақ белгілері тән:

- өндірістің ортақ үлесінде, жұмысбастылық құрылымында ауыл шаруашылығының үлесі төмендейді;

- бірінші кезеңдерде өнеркәсіптің үлес салмағының өсуі жүрсе, содан кейін қызмет көрсету сферасының өсуі байқалады;

- урбанизация  орын алады.

Экономиканы мемлекеттік реттеу түргысынан экономикалық өсу мәселесі келесілерді анықтауды талап етеді:

- өсудің  қайнар көздері болып табылатын  салаларды анықтау;

- инвестициялардың  оңтайлы көлемін анықтау;

- өсудің  қайнар көздері болып табылатын  өндірістік-техникалық

Инновациялар  факторының әсер етуін есептеу;

- экономикалық  өсуді көтермелейтін саяси, әлеуметтік, институционалды құрылым қалыптастыру.

Шетел экономистерінің  ішінде экономикалық өсуді жақтаушылар  да, терістеушілер де бар. Жақтаушылар  келесілерді алға тартады:

- экономикалық  өсу материалдык тәуелсіздік  пен халыктың өмір сүрум деңгейінің көтерілуіне алып келеді;

- экология  мәселелерінің ушығуы экономикалық өсуге байланысты емес;

- экономикалық  өсу табыстарды теңгерудін бірден-бір құратіы.

Ал терістеушілер, керісінше:

- экономикалық  өсу қоршаған ортаның ластануына  әкеледі;

- экономикалық  өсу адамдар арасында аландатушылык  тудырып, ертеңгі күнге деген сенімсіздік тудырады;

- экономикалық  өсу белгілі бір адамзат құндылықтарына қарама-қайшы келеді деген пікірді ұстанады. 

Экономикалық  өсу екі әдіспен аныкталады: - жіө жылдық өсу қарқынымен;

- таза  ұлттық өнімнің (түө) жылдық  өсу қарқынымен.

Өзгермейтін бағаларда есептелген экономикалық өсу нақты экономикалық өсу, ал ағымдағы бағаларда есептелсе номиналды экономикалық өсуді білдіреді.

Экономикалық  өсудің негізгі индикаторлары ретінде  қолданылады:

- өсу  коэффициенті - зерттелу уақытындағы  көресеткlштің базисті

Аралықтын индикаторына қатынасы;

- өсу  қарқыны - 1 оо%-ға көбейтілген өсу коэффициенті;

- өсім коэффициенті - 100% шегерілген өсу қарқыны.

Қазақстан республикасы статистика агенттігі  жіө туралы мәліметтер береді. Жетекші мемлекеттердің экономикалық саясаты мен статистикасы сапалык индикаторларға бағытталған, яғни төмендегілер кірггеттн экономика «дамуына»:

- жұмыс орындарының қозғалысы мен құрылымы;

- жұмысбастылық динамикасы;

- жұмыссыздык динамикасы;

- экономиканың  бәсекеге қабілеттілігі.

Экономиканың  дамуына негізделген саясатты ұстана отырып, жетекші мемлекеттер бәсекеге қабілеттіліктің артуына қол жеткізді.

Қазақстанның тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету біршама қиындықтар мен оңтайлы тұстарға толы. Негізінен кеңестік кезеңнің өзінде қалыптасқан елдің экономикалық әпеуеттн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, ішкі экономикалық кеністіктің сақталып отырған ыдырауы салдарынан, оны дербес экономикалық жүйе ретінде дамыту орнықтылығының қазіргі заманның қажетті талаптарына жауап бермеуі.

Қазақстанның әлемдік және өңірлік еңбек бөлінісінде тар мамандануымен. Негізгі әлемдік тауар нарықтарынан алыстығымен тежеліп отыр, бұл тұтастай

Елдің де, және оның жекелеген өңірлерінің  де сыртқы нарықтарға шығуын

Камтамасыз  етепн көлік-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен тереңдей түседі.

Экономиканы нарық жағдайында дамыту елдің жекелеген аумақтықшаруашылық жүйелерінің бәсекелік артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа бейімделудің әрқилы мүмкіндіктеріне байланысты оларды н, кемшіліктерін де анықтап берді. Бұл жекелеген өңірлерде өндірістің біршама құлдырауына және тоқтап қалуына, күйзеліске ұшыраған аудандар мен елді мекендердің пайда болуына алып келді. Нәтижесінде өңірлік теңсіздіктер тереңдеді және табиғи көші-қон ағымына қарамастан, ел халкының бір бөлігі казіргі уақытта экономикалық перспективалы емес аумақтарда тұрады.

Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесі өз тиімділігін жоғалтты

Және  қазіргі уақытта қалыптасып жатқан елді кеңістікті экономикалық Ұйымдастыруға сәйкес келмейді.

Елді кеністіктік ұйымдастырудың өңірлік жобалаумен. Аса маңызды табиғи ресурстарды пайдаланудың және инфрақұрылымның салалық схемаларымен өзара байланыстырылған моделі қалыптаспаған.

Аралас әкімшілік-аумақтық бірліктердің (облыстардың, аудандардың, қалалар  мен ауылдардың) мүдделерін, трансөңірлік процестерді үйлестіру күраллары (тетіктері) жоқ.

Республиканың тұракты экономикалық дамуды камтамасыз етудегі тиімді тұстары:

- елдің еуразия күрлығынын орталығында,  екі континенттің - еуропа мен  азияның қиылысьінда қолайлы  географиялық орналасуы. Қазақстан  әлемнің аса ірі елдері - ресей федерациясы мен жылдам өсіп келе жатқан қытайдың арасында, орталық азия мемлекеттерімен, сондай-ақ таяу шыгыс пен онтүстік азия өңірлерімен көршілес орналасуы.

Шекара маңындағы өңірлердің басым  болуы. Казакстаннын ] 4 оолысьіньщ 12-сі шекара маңында. Дамыған және серпінді дамып келе жатқан елдердін тәжірибесі шекара маңындағы өңірлер осы мемлекеттердің өсу аймақтарына айналғанын көрсетті. Шекара маньіндағъі өңірлер экономикалық белсенділік орталықтары болып табылады және бүкіл елдің әлемд1к экономикалық жүйеге ойдағыдай кірігуіне мүмкіндік береді.

- ауқымды жер ресурстары мен  табиғи-климаттык ерекшеліктердің  әралуандылығы алуан түрлі аграрлық  өнім өндіруге мүмкіндік береді. Республиканың аумағы он табиғи-ауыл шаруашылығы аймағын қамтиды, ауыл шаруашылығы алқаптарының үлесі - 82 %.

- ішкі қажеттіліктерді қамтамасыз  етуге де, сол сияқты елдің  өсіп келе жатқан экспорттық мүмкіндіктерін іске асыруға да мүмкіндік беретін әралуан және бай минералдық-шикізат базасы. Уранның, корғасынның, мырьшітың, мыстың, мұнайдың, көмірдің, хромның, темірдің, марганецтің, калайынын, алтыннын, фосфориттердің, бор мен калий тұзының барланған қорлары жағынан қазақстан әлем елдерінің алғашқы ондығына кіреді.

- елдің өндірістік әлеуеті: өнеркәсіп пен аграрлық өндірістін көп салалы құрылымы, тиісті өндірістік қуаттардың болуы. Өнеркәсіптің дамыған базалық салалары - отын-энергетика және тау-кен-металлургия кешендері.

Елдін бүкіл аумағын қамтып жатқан көлік-коммуникациялық инфрақұрылым желісінің болуы. Темір жолдың және автомобиль жолдарының желісі шектес елдерге шыға отырып, оарлық өнірлер арасында тасымалдарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазақстандық автомобиль жолдары мен темір жол халықаралық көлік дәліздерінің құрамына енгізілген. Ақтау теңіз портын "трасека" және "солтустік-оңтүстік" халықаралық көлік дәліздерінің құрамындағы мультимодальдык көлік торабы ретінде пайдалану мүмкіндігі бар. Елде 21 әуежай (22-нін ішінен) жұмыс істейді, оның ] 4-іне халықаралық рейстерге кызмет көрсетуге рұқсат етілген. Елдің барлық өңірлерін талшықтыоптикалық байланыс желілерімен байланыстыратын ұлттық ақпараттық супермагистралдын құрылысы аяқталып келеді.

Инновациялық-білім беру әлеуеті: кеигннен білім беру-инновация кешендерін қалыптастыру базасы ретінде университеттердің, ірі жогары оку орындарының және мамаидаилырылган ғылыми-зерттеу орталықтарының болуы.

- бірегей рекреациялық ресурстар: табиғи кешендер және олардың құрауыштары, мәдени-тарихи ескерткіштер мен сәулет объектілері.

- демографиялық  оң серпін және еңбек ресурстары резервінің болуы.

Соңғы жылдары  халықтын табиғи өсімінің ұлғаюы. Еңбек ресурстарының резерві ретінде ел ішінде жұмыс күші артық өңірлердің болуы. Демографиялык резерв реттнде көршілес мемлекеттердін шекара манындағы өнгрлергнде қазақ

Диаспорасының болуы.

Республиканың тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етудегі тиімсіз тұстары:

- негізгі  әлемдік тауар нарықтарынан алшактык. Теңіз (мұхит) қатынас жолдарына  тікелей шығудың болмауы.

- әлемдік және өңірлік еңбек бөлінісінде елдің тар мамандануы мен көптеген өцірлердін біржақты бейіні, құрылымның бұзылуы мен экономиканын сақталып отырған ыдырауы. Экономикада экспорттық шикізатқа бағдарланған оқшауланған секторлары және бәсекеге қабілеті төмен қайта өңдеу өнеркәсібі бар, салалық, сол сияқты аумақтық аспектіде өзара әлсіз байланысқан экономикасы бар екі қарама-қайшы құрылым қалыптасты.

- өнімділікті төмендететін және  аграрлық өндірістің тәуекелділігін ұлғайтатын факторлардың болуы. Егістік сапасынын салыстырмалы төмен болуы. Егістік бонитетінін (құнарлылықтың салыстырмалы денгеигн көрсететін) 50 бірліктен асатын балы 23,2 млн. Гектар егістіктің тек 4,2 млн. Гектарына қатысты. Ауыл шаруашылығы алкаптарынын 30,8 млн. Гектары (14,8 %) су және жел эрозиясына ұшыраған.өнімділігі аз жайылымдардын басым болуы.

Елдің жекелеген өңірлерінде су ресурстарының тапшылығы. Ел өиірлерінің  басым бөлігі құрғақ аймақта орналасқан және сумен қамтамасыз етуде қиындық шегіп отыр. Жерүсті суларының тек 56 %-ы ғана қазақстан аумағында қалыптасады, ал қалғаны сырттан келеді, бұл республиканын кейбір өңірлерінің шекаралас мемлекеттердін су ресурстарына тәуелділігін күшейтеді.

- минералдық-шикізат ресурстарының әркелкі бөлінуі. Әлеуетті бай қорлардың аз игерілген және жұмыс істеп тұрған өндіруші кәсіпорындардан

Шалғайдағы аудандарда шоғырлануы.

- электр энергиясы бір өңірлерде артық болған кезде басқа өнірлерде тапшы болуы. Елдің солтүстік және шығыс өңірлері электр энергиясын шамадан тыс шығарады, ал сонымен бір мезгілде оңтүстік және батыс өнірлерге ол елдің басқа өнірлерінен немесе таяу орналасқан елдерден (қырғызстан, ресей, тәжікстан) импортталады.

- ел экономикасынын осы заманғы  қажеттіліктеріне сай келмейтін  көлік желісі. Көлік инфрақұрылымының  қанағаттанғысыз жай-күйі. Респубпиканың  негтзінен кеңестік уақытта қалыптасқан көлік жүйесі қазіргі жағдайда республиканың халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне толык косылуын тежеп отыр. Елдің темір және автомобиль жолдары өткізу кабілетінін төмендігімен сипатталады. Қаркынды тозу мен бұзылудың салдарынан жалпы