ұлттық экономиканың нақты секторын дамыту - елдің экономикалық қауіпсіздігінің негізі

Пайдаланудағы автомобиль жолдары  желгсінін шамамен 30 %-ы күрделі жөндеуді талап етеді, 75 %-ы беріктік пен тегістіктің қолданыстағы нормативтеріне сай емес.

Тыныс-тіршілікті қамтамасыз ететін инфрақұрылымньщ тозуының жоғарылығы. Елдің шағын қалалары мен ауылдық аудандарындағы инфракүрыпым желісінің нашар дамуы. Жэо-ның негізгі құралдарының табиғи тозуы 40-60 % көлеміне жетті, бұл иеліктегі электр және жылу қуаттарын шектеуге әкеп соқты. 201 о жылға қарай жэо турбиналарының 50 %-ы өзінің белгіленген куаттарының парктік ресурсын бітіреді. Елді мекендердің энергия желілері мен су құбыры-кәріз желілерінің айтарлықтай тозуы. Ел халқының 1,7 %-ы әкелінетін сумен жабдықталады, 25 %-ы жеткізудің қиындығына байланысты суды алдын ала тазартылмаған ашық көздерлен ішеді.

- су шаруашылығы  инфрақұрылымының қанағаттанғысыз  жай-күйі.Бөгеттсрдін, су тораптарының және өзге құрылыстардың нашар техникалық жай-күйі.

- әлеуметтік инфрақұрылым объектілері желісінің жеткіліксіз даму деңгейі. Ел өңірлері әлеуметпк инфракүрылым объектілері мен әркелкі қамтамасыз етілген. Шалғайдағы ауылдық елді мекендерде әлеуметпк инфрақұрылым объектілеріне қолжетімділік жоқ немесе қиын. Халықтың табиғи және миграциялық өсім қарқыны жоғары ірі қалалар мен өиірлерде әлеуметтік инфрақұрылымның даму қарқыны артта қалған.

 Рекреациялық  инфрақұрылымның  дамымауы.  Рекреациялық инфрақұрылым объектілерінің көпшілігі кеңестік уақытта салынған, өте тозған және халықаралық стандарттарға сай емес.

Елдін бүкіл аумағында экологиялық  ахуалдын нашарлауы. Әуе бассейнінің  ластануы, су ресурстарының таусылуы және ластануы, "тарихи" ластану, өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтар, жердің шөлейттенуі және тозуы, биологиялық  әралуандылықтың бұзылуы, радиоактивті ластанулар өңірлсрдегі қоршаған ортаның  басты проблемалары болып қалып  отыр.

- елдің әкімшілік-аумақтық қүрылымыиын  осы заманғы талаптарға сай болмауы. Нарықтар мен елді мекендер жүйелерінің шекарасы өнірлердін әкімшілік шекарасына әр кез сәйкес келе бермейді. Бүдан басқа, облыстық ( іі қала) және аудандық (10 қа.па) маңызы бар кейбір қалалар ө3 мәртебесіне сай емес. Мысалы, ақтөбе облысының жем, темір сияқты ауданды к, манызы бар қалаларының халық саны 2,5 мың адамнан, ал қызылорда облысының қазалы, ақмола облысынын степняк сияқты қалаларының халық саны 6 мыңнан аспайды. Бұрын құрамына селолық округтер енгізілген қалалардың шекарасы реттелмеген.

Қазақстанның  тұрақты экономикалық дамудағы мүмкіндіктері  Осы заманғы даму үрдістері елдің  континентішілік жағдайынын «түзелмейтін»  таптаурынды жоққа шығарады.

Қазақстанның және онын одан әрі аумақтық дамуының перспективалары дәстүрлі бәсекелік артықшылықтарды пайдаланумен қатар, елдін әлемдегі ұстанымдануыньщ жана парадигмасын түжырымдай отырып, оның Географиялық жағдайын барынша пайдалану стратегиясын іске асыруға тікелей байланысты болуға тиіс.

Қазақстанның экономикалық жаhандану процесіне қосылуы бастапқы кезеңде  шикізат ресурстарын негізгі  жеткізушілердің бірінің функцияларын

Іске асыра отырып, уақыт өте  келе әлемдік экономикалық кірігу процесппң

Белсенді қалысушысына айналуға мүмкіндік береді.

Казакстан орталық азия өңіріндегі тораптық елге, өңірішілік экономикалық байланыстарды кіріктірушіге, капитал мен инвестициялар тартудың, орталық азия нарығына бағдарланған өңірлік өндірістерді немесе аса ірі әлемдік компаниялардың филиалдарын орналастырудың, халықаралық деңгейдегі кызмет көрсетулердің орталығына айнала алады.

Перспективада казакстан маңызды  байланыстырушы буынның, еуропа, азия - тынық мұхиты және оңтүстік азия экономикалык жүйелерінің өзара іскимылының трапскоитипеітгаллық экономикалык көпірінің функцияларын да орындай алады.

Серпінді дамып келе жатқан ірі калалардын базасында тауар, каржы, технологиялық және мәдени алмасулардың еуразиялық жүйесінде өзіне елдегі экономикалық белсенділікті шогырландыратын аса маңызды тораптарды калыптастыру мүмкіндігі бар.

Трансконтиненталдық және баска халықаралық  магистралдарды одан әрі дамыту ішкі экономикалык кірігуді күшейтуге ықпал ете алады, жаңа

Минералдык-шикізат ресурстарын  игеруді, тасымалданатын жүктерді өңдеу

Жөнінде өндірістер құруды, көлік  жолдарын салуды және оның жұмыс істеуін  қамтамасыз етуді коса алғанда, өңірлер  экономикасының дамуына әсер ете

Алады.

Құрғақтағы маңызды сыртқы шекара және іргелес мемлекеттермен көліккоммуникациялық байланыстың жеткілікті дамуы шекара манындағы өнірпсрдін экономикапарын көршілес мемлекеттерді н сыйымдылығы жоғары өткізу нарықтарына бағдарлайды.

Негізгі халыкаралық транзиттік дәліздерден  шалғай орналасқан шекара маңындағы  өщрлер үшін көршшес елдермен сыртқы экономикалық

Байланысты дамыту олардың негізгі  әлемдік нарықтардан шалғайлығын  өтейтін болады. Елдің шекара манындағы  ірі қалалары мен аумақтарының серпінді дамуы оларға іргелес елдерден (қырғызстан, өзбекстан, ресей федерациясы) ресурстар  мен жұмысқа кабілетті халыктын көші-кон ағынын тартуға ыкпал  етеді, бұл елдің демографиялык  және экономикалык әлеуетіне оң әсерін тигізеді.

Серпінді дамып келе жатқан калалардын айналасынан мегаполистер мен агломерациялар кұру жоғары ұйымдастырылған урбанистік өмір сүру аймағын құруға мүмкіндік  береді.

Төмендегілер елдің орнықты  экономикалық дамуына кедергі болатын  факторларға айналуы мүмкін:

- өңірлік және әлемдік еңбек  бөлінісінде елдің тар, негізінен  шикізаттық мамандануынын, транзигпк  тәуелділігі мен экономикалық  окшаулануының нығаюы, тиісінше - елдің даму каркынынын тұмшалануы мен экономикалық артта қалуы;

- бәсекеге қабілеттіліктің төмендігінің және өнеркәсіптің дәстүрлі салаларындағы өндірістің тоқтап қалуының салдарынан біраз аумақтардың индустрияланбауы;

- біріктіруші көлік-коммуникациялық желінің дамымауына, өнірлік аумактық-шаруашылық жүйелері үшін сыртқы тартылыстың әртүрлі бағыттылығына (көптеген инфракүрылымдык жобалар транзиттік экономиканы қамтамасыз етуге анағұрлым бағдарланған және елдің экономикалық кеңістіктік кірігуінің біртұтастығын қамтамасыз етпейді) байланысты елдің ыдырау ықтималдығы;

- кең ауқымды трансеуразиялық  сауда-экономикалық және көліккоммуникациялық дәліздерді қалыптастыру бойынша өнірдін іргелес мемлекеттері тарапынан болатын, сондай-ақ елде халықаралық кірігудің өнірлік орталық қалаларын қалыптастыру бойынша көршілес мемлекеттердің ірі қалалары тарапынан болатын бәсекелестік;

- елдіц  шекара маңындағы өнірлерінде көршшес мемлекеттердің экономикалары үстемдіпнщ, ауыл түргындrрының қалаға ағылуынын күшеюі және біраз ауылдық аумақтардың депопуляциясы, демографиялық қысымның және елдің шекара маңындағы өшрлергне көршілес мемлекеттерден санкцияланбаған көші-қонының күшеюі;

- экологиялық  ахуалдың нашарлауы, табиғатка антропогенді к әсердің күшеюі салдарынан өмір сүру ортасының тозуы және соның нәтижесінде өмір сүруге және шаруашылық қызметке қолайлы аумақтардың азаюы.

І-диаграммадан байқайтын болсақ, 2008 жылғы қантар-желтоқсанда 2007 жылғы  сәйкес кезеңмен салыстырғанда өнеркәсіп өндірісі көлемінің өсуі республиканың 8 өңірінде байқалды. Ең көп өсімге атырау (17,5%) және жамбыл (11,6%) облыстары қол жеткізді. Мұның өзінде 6 өнір өнеркәсіп өндірісінің республикалық деңгейінен асып түсті. Өнеркәсіп өнімі өндірісінің жоғарғы төмендеуі ақмола (9,0%), қостанай (3,8%) және карағанды (3,7%) облыстарында, сондай-ақ астана мен алматы қалаларында, тиісінше, 15,9% және 11 ,3%-га байқалды.

Шикі мұнай өндіру атырау (20,6%) және маңғыстау (2,0%) облыстарында өсті. Ақтөбе мен қызылорда облысында ол, тиісінше, 2,6% және 3,7%-ға төмендеді.

Газ конденсатын  өндіру маңғыстау облысында 1,6 есе, батыс қазақстан облысында 1 ,9%-ға өсті.

Қостанай  облысында теміркенді шекемтастар  өндірісі 18,9%-ға төмендеді.

Мыс кенін  өндіру шығыс қазақстан (68,1%) және ақтөбе (14,3%) облыстарында өсті, ал қарағанды облысында оның өндірісі 0,8%-ға төмендеді.

Болат қорыту павлодар (24,2%), қостанай (23,1%) облыстарында өсті, ал шығыс қазақстан және қарағанды облыстарында оның өндірісі, тиісінше, 7,3% мен 16,5%-ға төмендеді.

Өңделмеген  мырыш өндіру қарағанды 5,1% және шығыс  қазақстан 1,6%ға облыстарында өсті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тазартылған мысты қорыту алматы қаласында 16,40/0 және қарағанды облысында 2,0%-ға төмендеді.

1- диаграмма 2008 жылғы қаңтар-желтоксанда  өнеркәсіп өнімі көлемінің өсуі (төмендеуі) (2007 жылғы кантар-желтоқсанға пайызбен)

 

 

 

 

 

Алынған көзі: Қ. Тайжанов. Қазақстан республикасы өңірлерінің 2008 жылғы кантаар желтоқсанындағы әлеуметтік-экономикалық дамуы, \vww.stat.kz

Электр энергиясын өндіру көлемінің  ең жоғарғы өсімі жамбыл (40,5%), солтүстік қазақстан (20,0%), алматы (11,9%) және маңғыстау (11,1 %) облыстарында, сондай-ақ астана каласында 8,2%-ға байқалды, елеулі төмендеуі ақмола (23,2%) облысында тіркелді.

Сары май өндіру көлемінің ең жоғарғы өсімі жамбыл (3,9%) және қостанай (1,2%) облыстарында байкалды. Осы уақытта сары май өндіру көлемінің айтарлықтай кемуі шығыс қазақстан (28,8%) облысында және алматы каласында (24,9%) тіркелді.

Тазартылған күнбағыс майы өндірісінін өсуі шығыс қазақстан (29)%) және ақтөбе (і,2%-ға) облыстарында байқалды. Тазартылған күнбағыс майы өндірісінің төмендеуі оңтүстік қазақстан (49,4%) облысында және алматы ка.пасында (39,9%) белгіленді.

Жеміс және көкөніс шырындарының өндірісі қостанай (13,8%) және оңтүстік қазақстан (13,3%) облыстарында өсті. Оның өндірісінің төмендеуі алматы (71,6%) облысында және алматы қаласында (23,9%-ға) тіркелді.

2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай  бойынша өткен жылғы сәйкес  күнмен салыстырғанда тұтастай  алғанда облыстар шаруашылыкгарының  барлық санаттарында ірі кара мал (2,9%), кой мен ешкі (5,3%), жылқы (5,8%) және түйепер (3,1 %-ға) саны өсті.

2008 жылғы қаңтар-желтоқсанда 2007 жылғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда  ет өндіру көлемінің өсуі ақмола облысынан, астана мен алматы калаларынап басқа барлық облыстарда байқалды. Ет өндіру көлемінің ен жоғарғы өсіміне ақтөбе (8,5%), қарағанды (7,6%) және алматы (7,5%-ға) облыстары қол жеткізді. Оның өндірісінің төмендеуі ақмола облысында 0,1%, астана мен алматы қалаларында, тиісінше, 38,2% және 28,5% байқалды.

2007 жылғы қантар-желтоксанмен салыстырғанда  сүт өндірісінін өсуі павлодар облысынан, астана мен алматы қалаларынан басқа республиканың барлық облыстарында байқалды. Сүт өндіру көлемінің ен жоғаргы өсімі манғыстау (7,4%), қарағанды (6,6%) және ақтөбе (5,1%-ға) облыстарында тіркелді. Оның өндірісінің төмендеуі павлодар облысында 1,4%, астана мен алматы қалаларында, тиісінше, 6,2% және 24,3% байқалды.

2008 жылғы қантар-желтоқсанда 2007 жылғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда  жұмыртқа өндірісінің өсуі қазақстанның 14 өиірінде байқалды. Өсімнің жоғарғы қарқыны алматы (38,4%), қарағанды (і 2,8%) және ақтөбе (11,1%) облыстарында болды. Оны,' елеулі төмендеуі қызылорда (53,7%) облысында байқалды.

2008  жылғы  қаңтар-желтоқсанда  негізгі  кап и тал ға  салынған инвестициялар (жете бағалау есебімен) 3836, і млрд. Теңгені құрады, бұл 2007 жылғы тиісті кезеңдегіден 4,6%-ға көп. Инвестицияның өсуі солтүстік казакстан мен оңтүстік қазақстан облыстарынан, астана мен алматы капаларынан басқа республиканың барлық өңірлерінде байқалды. Айтарлықтай өсім жамбыл (1,8 есе), қызылорда (44,8%), ақмола (23,7%) және карағанды (2] ,7%) облыстарында тіркелді. Жоғарғы өсім қарқыны ақтөбе, мшнъістау, және алматы облыстарында байқалды. Инвестициялар көлемінің төмендеуі онтүстік қазақстан (4,2%) мен солтүстік қазақстан (0,4%) облыстарында, сондай-ақ астана мен алматы калаларынла, тиісінше, 4,3% және 12,5%-ға тіркелді.

2008 жылғы қаңтар-желтоқсанда тұрғын үйлерді пайдалануға беру көлемі өткен жылғы сәйкес кезеңдегі деңгейден республиканың 13 өңірінде асып түсті. Аса белсенді тұрғын уй құрылысы және солтүстік қазақстан (1,5 есе), ақмола (27,8%), шығыс қазақстан (16,6%) және қостанай (15, і %) облыстарында және астана қаласында (5,2%) жүргізіліп жатыр. Тұрғын үйлерді пайдалануға беру көлемінің төмендеуі оңтүстік қазақстан (25,1%), павлодар (13,4%) және батыс казакстан (4,0%-ға) облыстарында байкалды.

Тұтыну бағаларының индексі 2008 жылғы желтоқсанда 2007 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 109,5% құрады. Азық-түлік тауарларының бағалары 10,8%, азық-түлік емес тауарлар - 5,7% және ақылы қызметтер - 1 l,4%-га өсті. 2008 жылғы желтоқсанда 2007 жылғы желтоксанмен салыстырғанда тұтыну тауарлары мен кызмет көрсетулер багасынын ен жоғарғы өсімі шығыс казакстан (10,5%), л тырау (10,2%), павлодар (9,8%), Қостанай (9,4%) және жамбыл (9,3%) облыстарында, сондай-ақ астана мен Алматы қалаларында (әрқайсысында 1 0,7%-дан) тіркелді.

2008 жылы жаһандык қаржы дағдарысы әлемдік экономиканын осу каркыныныи тежелуіне едәуір әсер етті. Біркатар елдерде экономикалык рецессия байкалып отыр. Әлемдік каржы және тауар рыноктарындағы тұрақсыздық қазақстанның экономикалық өсу қарқынына ыкпал етті. Алдын ала бағалау бойынша 2008 жылы экономикалық өсу 3,1 %-ды, жүмыссыздық деңгейі шамамен 7 %-ды, инфляция жылдың сонында 9,5 %-ды құрады.

2009-2010 жылдары әлемдік рыноктардағы жағдай күрделене түсуі мүмкін және оның салдары отандық экономикаға колайсыз сипатта болады. Әлемдік тауар рыноктарында каэакстаииын негізгі экспорттық үстанымларынв төмен баганын сақталуы мүмкін. Осындай жағдайларда 2009 жылы экономикалық саясат елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға жаланды к дағдарыстын теріс салдарын жұмсартуға бағытталады.үкімет пен ұлттық банк саясатының басты мақсаты әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету және макроэкономикалық теңгерімді қолдау, сондай-ак экономикалык өсім мен іскерлік белсенділікті ынталандыру болады.