Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау. Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен нысаны

Өндірістің экологиялық  қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Өндірістік және экономикалық қызметтің барлық түрлерін жүргізу үшін және оларды бақылау  үшін қажетті стандарттарды әзірлеу.

Тұрғындар өмірінің ең аз шектеулі параметрлерін анықтау және қолдау.

Халықаралық экономикалық қатынастар аясандағы ұлттық мүдделері  қорғау.

    Сөйтіп, осы немесе басқа әдістер қойылған  мақсаттарға жету құралы, кері  көріністі әсерлерді басатын,  өзіндік сипатты өтелім болып  табылады, деген қорытынды жасауға болады.

    Ұлттық  болжау ұлттық экономиканы дамыту  бағыты туралы ғылыми негізделген  жүйенің қалыптасу үдерісін көрсетеді.  Оның мазмұны ұлттық экономиканың  дамуының мүмкін түрлі нұсқаларының  спектрін анықтауда оңтайлы шешім  қабылдауға байланысты.

    Болжаудың  бірнеше анықтымалырын ұсынамыз:

Болжау - әлеуметтік-экономикалық үдерістерінің дамуын ғылыми алдын-ала  көру қағидалары, әдістері туралы ғылым.

Болжау –  обьектінің жағдайының ғылыми негізделген  гипотезасы.

Болжау –  стратегиялық жоспарлаудың ғылыми сатысы; алдағы кезеңдегі экономиканы реттеу бойынша үкіметтің атқарымдық шешімдері және жоспарлы ғылыми базасы.

    Ұлттық  болжаудың мақсаты мыналар:

 Экономиканың  даму үрдісіне ғылыми талдауды  қосатын, ғылыми алғышарты құру;

 Қалыптасқан  үрдіс, белгіленген мақсаттар ретінде есептелетін, алда тұрған қоғамдық ұдайы өндірісті, алдын ала көре білу нұсқасы;

 Қабылданған  шешімдердің мүмкін нәтижелерін  бағалау;

 Басқару шешімдерін  қабылдау үшін әлеуметтік-экономикалық  және ғылыми-техникалық даму бағытын негіздеу.

    Әлеуметтік-экономикалық  болжау объектілері, уақытша интервалдары, атқарым белгілері, тәсілдері  және түрлері бойынша жіктеледі.

    Бірақ  мұндай жіктеу шартты сипатта  болады.

    Болжамдардың  сипаттамасына кеңірек тоқталайық.

    Объектілер  санатында халық шаруашылығының, салааралық кешендердің , аумақтардың  және салалардың алғашқы буындары көрінеді.

    Аралықтары  бойынша болжаулар жедед (ай, тоқсан) , қысқа мерзімді (1-3 жыл) , орта мерзімді (5-7 жыл), ұзақ мерзімді (15-20 жыл) және  алыс мерзімді (20 жылдан жоғары) болу мүмкін.

    Атқарымдық  қызметтері бойынша-іздестіру және  нормативтік.

    Бұл  болжаулардың арасындағы айырмашалық,  олар екі түрлі мәселелерді  шешуіне байланысты қорытындыланады.  Іздестіру болжамдары мемлекеттік  ықпал етудің ешқандай шарасы қабылданбаса, не болады және егер өткен және бүгінгі көрсеткіштерді үдерісі келешекте тараса не болады?» деген келешек деген сұрақтарға жауап береді.

    Нормативтік  болжам: « Келешекте тапсырылған  міндетке жету үшін, осы кезеңде  не өзгерту қажет?» деген сұрақтарға жауап береді.

    Сөйтіп, іздестіру болжамына базалық  көзқарастың шешуші маңызы болады, ал нормативтік болжам үшін  – мақсатты маңызы бар.

    Болжау  тәсілдерінің арасында сарапшылық, экстрополяциялық және экономикалық-математикалық (модельдеу) түрлерін бөліп алады.

    Болжау  түрлері: экономикалық (инфляция  деңгейі, еңбек өнімділігі), табиғи  ресурстардың ( әлемдік мұхиттар  ресурстары, энергияның кейбір түрлері  және т.б.), демографиялық, әлеуметтік  даму (мәдинет, өнер).

    Елдің  әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау. Жалпы түрде жоспарлау, бастапқы ақпараттарды өңдеу және өзіне таңдауды қосатын және мақсаты ғылыми дайындау, қаржыны анықтау мен оған жету жолын  қарастыруға негізделген, дайындау үдерісі мен қабылданған басқару шешімін көрсетеді.

    Жоспарлау  жасалу нысаны бойынша директивті, индикативті және стратегиялық  болады.

    Индикативті  жоспарлауға толығырақ тоқталамыз.

    Индикативті  жоспарлау – бұл нарық экономикасының  қызметіне ықпал етудің негізгі  әдістері, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүргізу құралы. Ол мемлекет шараларының ықпалынсыз қиын тиетін, экономикалық өмірдің көптеген мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді. Индикативті жоспарлау парпметрлердің (индикаторлардың) жүйесін қалыптастыру үдерісін көрсетеді. Бұл серпін, құрылым, экономиканың тиімділігі, қаржы жағдайы, ақша айналымы, тауарлар рыногы және бағала қағаздар, баға қозғалысы, жұмыспен қамтамасыз ету, өмір сүру деңгейі және т.б. тәрізді көрсеткіштер болуы мүмкін.

    Индикативтік  жоспарлау нарық экономикасының жағдайы мен мемлекеттік реттеу әдістерінің бүкіл әлемде кең тарауы үшін ең қолайлы болып табылады.

Индикативтік  жоспарлау-экономиканы дамытудың  құралы ретінде

       Директивтік жоспарлаудан бас  тартып, нарықтық қатынастарға өту  халық шаруашылығының бүкіл механизмінің әрекеттерін үйлестірудің жаңа нысандарын талап етеді. Мұнда мемлекеттік экономиканы басқарудағы шаралар, жеке бизнеспен, қожалық етуші субъектілермен өзара қарым-қатынас демократиялық принциптер негізінде индикативтік, ұсыным түріндегі жоспарлау арқылы құрылады.

      Индикативтік жоспарлау үрдісінде  мемлекет бүкіл халықтың, ұлттың  және елдің барлық аймақтарының  сұранысын ескере отырып, экономикалық  даму туралы әр түрлі бағдарламалар,  жоспарлар жасайды. Онда шаруашылықтың  ресурстармен толық қамтылған негізгі бағыттары мен көрсеткіштері нақтылы анықталады және солар арқылы барлық кәсіпкерлердің мүдделерін ескере отырып, олардың қоғамның стратегиялық даму жоспарларын орындауға ынталылығын арттыру көзделеді [3].

       Қазақстан Республикасының индикативтік даму жоспары негізгі мақсаттары – шикізат бағытынан біртіндеп арылуға ықпал ететін экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ішкі және әлемдік (дүниежүзілік) нарық конъюктурасы, инвестиция не басқа шаралардың қожалық етуші субъектілердің экономикалық тетігіне әсер етуі, бюджеттік жүйеге мемлекет ұсынған бағыттары туралы ақпарат жүйесін қалыптастыру, мемлекеттік (ұлттық) бағдарламалар негізін құрайтын көрсеткіштерді нарық субъектілеріне ұсыну, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік-технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау болып табылады . Бұл көрсеткіштер субъектілерге өз шаруашылық әрекеттерін іске асырғанда қажет болуы мүмкін, тауар өндірушілерді жаңа техника мен технологияны дамыту, басқа да ғылыми-техникалық прогресс табыстарын пайдалану мәселелеріне бейімдеу (бағдар беру).

       Индикативтік жоспарды қалыптастыру  кері байланыс принципімен жүзеге  асады:

- үкімет экономикалық  саясаттың бас стратегиясы мен  негізгі бағыттарын жасайды, макроэкономикалық көрсеткіштер түрінде индикаторлар құрамын нақтылайды, олар келешекте субъектілердің шаруашылық әрекеттерін дамытуда есепке алынады; өз кезегінде шаруашылық субъектілерінің талап-тілектері мен көрсеткіштері республиканың (облыс, аудан) әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарын жасауда ескеріледі.

Индикативтік  жоспарлар жүйесіне стратегиялық (ұзақ мерзімді), тактикалық (орта мерзімді) және ағымдық (бір жылға дейінгі) жоспарлар кіреді.

Қазақстан Республикасында  индикативтік жоспар алғаш рет экономиканы тұрақтандыру, дағдарысқа қарсы жедел шаралар қолдану мен әлеуметтік-экономикалық реформаларды тереңдету Бағдарламасына сәйкес жасалды (1994 – 1996 жж.). Бұған дейінгі қолданылып келген директивтік жоспарлаудан индикативтік жоспарлаудың басты ерекшелігі – оның нұсқау беруші, бағыттаушы сипатында [1].

         Орта мерзімді (5 жылға дейінгі)  индикативтік жоспарлар Қазақстан  Республикасы әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары тұжырымдамасына сәйкес жасалады. Онда мемлекеттік экономикалық саясаттың негізгі тактикалық мақсаттары мен бағыттары және оларға жетуде мемлекеттің ықпал ету жолдары көрсетіледі. Сонымен бірге мемлекеттің, кәсіпорындардың және халықтың жоспарланған мерзімге шамамен бөлінетін ресурс мүмкіндіктері анықталады. Мысалы, 1996 – 2000 жылдарға арналған экономикалық дамудың негізгі мақсаты экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету және осы тұрғыда халықтың әл-ауқатын көтеру болып табылады. Бірінші кезеңде – 1996 – 1998 жылдары республикада өндірістің құлдырау процесін тоқтату және оны тұрақтандыру мүмкіндіктері, екінші кезеңде – 1999 – 2000 жылдары өндірістің тұрақты өсуін және халықтың тұрмыс дәрежесін қалпына келтіру көзделеді. Орта мерзімге арналған жоспар ұзақ мерзімге арналған жоспарлардағы параметрлерді нақтылап, берілген уақыт кезеңінің мақсаты мен міндетіне жету шараларын анықтайды. Ол кең көлемдегі көрсеткіштер деңгейінде жасалып, шаруашылық салаларына бағдар мен ұсыныс ретінде қызмет етеді.

        Орта мерзімді жоспар жасау  барысында әлеуметтік-экономикалық  дамудың өз кезеңіне сай, стратегиялық-тактикалық  мақсат-мүддені іске асыруға бағытталған  экономикалық реттеушілер жүйесі  анықталады.

Индикативтік  жоспарды іске асырудың тиімді тәсілдерінің бірі-бұл бір аумақта орналасқан және түпкі өнім өндіру шеңдерінде өзара технологиялық байланысқа ие болған кәсіпорындардың интеграциялануы мен кооперациялануы [1].

        Әлеуметтік-экономикалық дамудың  әр түрлі бағыттары бойынша  стратегиялық мәні бар және мемлекеттің қуатты әсерін талап ететін жоспарлар жасағанда, оны қалыптастыруда және орындауда қатаң талаптар жоққа шығарылмайды. Олар әсіресе ұлттық бағдарламалар арқылы жүзеге асырылады. Осыған байланысты кез келген индикативтік жоспар мына бөлімдерді қамтиды: тұжырымдамалық бөлім (әлеуметтік-экономикалық даму тұжырымдамасы), болжау бөлімі (әлеуметтік-экономикалық даму болжамы) және жоспарлы реттеуші бөлім (экономикалық реттеушілер жүйесі мен мемлекеттік мақсатты кешенді бағдарламалар). Мұнда алғашқы екеуі ұсыныс сипатында, ал үшіншісі – міндетті талап болып табылады.

Қазақстан Республикасының  болашақ он жылдыққа (2001 – 2010 жж.) арналған ұзақ мерзімді стратегиялық жоспары  жасалып, әлеуметтік-экономикалық дамудың  барлық бағыттары бойынша нақтылы міндеттер мен басымдықтар анықталған.

         Атап айтқанда, 2010 жылға дейін  әлеуметтік-экономикалық саланы  дамытуда мынандай негізгі мақсаттар  алға қойылады:

- жекелеген секторларда  орнықты әрі басқалармен бәсекелесе  алатындай экономика қалыптастыруды жалғастыру;

- жалпы ішкі  өнімнің (ЖІӨ) көлемін кем дегенде  екі есеге көбейту;

- экономиканың  аса маңызды салаларында ұлттық  капиталдың үлесін арттыруға  қол жеткізу;

- халықтың әл-ауқатын  анағұрлым арттыру.

       Бұл міндеттерді орындау шартты  түрде үш кезеңде жүзеге асырылады.

Бірінші кезеңде  ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаттар  – экономиканың жоғары қарқынмен  дамуын қамтамасыз ету және еліміздегі халықтың тұрмыс деңгейін арттыру көзделеді.

      Екінші кезең ұзақ мерзімді  мақсаттарға – экономика мен халықтың тұрмыс деңгейі құрылымдарына сапалық өзгерістер енгізуге бағытталады.

Үшінші кезеңде  әлеуметтік-экономикалық мақсаттар  – елімізде экономиканың, әлеуметтік саланың және экологиялық жағдайдың  тұрақты дамуға көшуі белгіленеді [4].

       Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспары еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалық бағыттарын анықтау арқылы оның бәсекелестік мүмкіндіктерін арттырады. Сонымен қатар ол әрбір министрліктер мен ведомстволардың, ұлттық компаниялардың, облыстардың, Алматы және Астана қалаларының стратегиялық жоспарларының базасы болып табылады.

Жоспарсыз экономика  – жобаның соры

  Біздің елдің  жіберген бірден-бір қателік,  кемшілігі – жалпы жоспарлау  туралы саясатты қолдамады. Жоққа  шығарды. Бұрынғыны ұмыттыру ниетімен «нарық өзін-өзі реттейді, басқа басқарудың керегі жоқ» деп қысқа қайырды. Мұндай әңгіме жалғыз бізде емес, басқа мемлекеттерде де болды. Өкінішке қарай, мұндай жағдайды құлақ естіп, көз көрді. Тіпті қолмен ұстадық десек те, артық болмас еді. Біздің билік осындай елеске сенді, (оның елес екеніне осы күні көзіміз жетіп отыр, бірақ ешкімнің мойындағысы келмейді) басқа амалы болмағандықтан, кеңес заманында құрылып, жасалған экономиканы жоққа шығарғанымен қоймай, қиратып-бүлдірді. Бұл – ақиқат. Әрине, жоспарлаудың пайдасы мен зияны қатар жүреді. Ең алдымен «зияны» туралы айтар болсақ, жоспарлау жемқорлықтың жолын кеседі.

Есеп-қисап қатал, дұрыс, тиянақты жүргізілгеннен кейін  әлгі сыбайлас жемқорлықтың дамуына  тосқауыл қойып, оны тоқыратады. Бұл  шенеуніктердің аяғына тұсау салады, олар емін-еркін, алшаң басып жүруден қалады. Өйткені шаруашылықты жоспарлау кезінде, егер ол дұрыс, сауатты жүргізілген қимыл-әрекет болса, әрбір шегені, дүние-мүлікті, ақшаның соқыр тиынына дейін есептеуге тура келеді. Онсыз жоспарлау болмайды.