Меншік экономикалық категория ретінде

3

Жоспар:

I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім.             

1. Меншік экономикалық категория ретінде

1.1          Меншіктің экономикалық және заңды аспектілері                                                                                                                                                         

1.2          Меншік қатынасы

1.3          Меншік түрінің көптігі және олардың ерекшеліктері

2. Қазіргі таңдағы меншік формаларының дамуының тенденциялары

2.1 Қазақстан Республикасындағы жеке және мемлекеттік меншіктің даму жолдары                                                                                                       

2.2     Біріккен басқару әдісін құрастыру                           

III.Қорытынды

IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Меншік тарихын зерттеуде маңызды қадам өткен ғасырдың экономикалық ойымен жасалды. Идеолог Прудон (1809-1865) былай деген: «Меншік  - бұл ұрлық». Мұндай анықтама тез арада сынға алындады, бірақ Прудонның сөзі бір жағынан дұрыс. Егер бір адамның белгілі бір мүлкі болса, екіншісі оны алу мүмкіндігінен айырылған. Сондықтан, меншік негізінде табиғаттық емес, қоғамдық қатынастар жатыр.

Меншік мәңгі және кәдімгі құбылыс емес. Ол қоғамның дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болды және әлеуметтік және тарихи құбылыс болып табылады. Меншік қорашаған ортамыздағы обьектілер және заттарды орынды түрде пайдалануға және сақтауға итермелейді.

Меншіктің әлеуметтік-экономикалық қатынастарын зерттегенде негізгі мәселе – қоғам қатынастарын қамтамасыздандыра алатын экономика құрастыру болады.

Меншіктің және әлеуметтік-экономикалық қатынастардың түрлі формаларымен әдістерінің жұмыс істеуінен туындайтын кейбір мәселелер тәжірибе жүзінде дұрыс зерттелмеген. Қазіргі уақытта бар ғылыми еңбектер мен жобалар бұл тақырыпты жалпы түрде қарастырады, қазіргі уақыттың шаруашылық  және меншік қатынастарының экономикадағы даму деңгейінің талаптарына жауап бермейді.   

Бұл курстық жұмыстың мақсаты «меншік» ұғымын кешенді түрде талдау болып табылады. Жұмыс жасау барысында оқулықтар тақырыптың теориялық жағын ашу, экономикалық газет-журналдар экономиа дамуындағы рөлін анықтау үшін қолданылды.

Меншік экономикалық категория ретінде

1.1 Меншік категориясының экономикалық және заңды аспектілері              

Адам өркениетінің, экономикалық жүйелердің даму кезінде, тауар өндірісі және еңбек бөлінісінің пайда болуы кезеңінде ерекше рөлді меншік атқарды. Меншік – күрделі құбылыс, оны жан-жақтан бірнеше ғылымдар зерттейді. Экономикалық теория бұл құбылыстың экономикалық мазмұнын зерттесе, юриспруденция – заң жағынан зерттейді. Экономика мағынасында іс барысында құрылған материальды игілікті меншіктендіру және шаруашылықта қолдануды зерттейді.

Меншік – жұмысшының өндіріс құралдарымен байланысу әдісі, экономикалық жүйенің даму және жұмыс істеу мақсаты, қоғамның әлеуметтік құрылымы, еңбек іс-әрекетінің стимулы, еңбек нәтижесін   орынды түрде тарату әдісі болып табылады. Әрбір меншік иегері басқа меншік иегерлерімен шаруашылық қатынасқа түскең соң, өзінің меншігін белгілі бір экономикалық формада сатады. (еңбекақы, табыс, рента, пайыз, яғни табыстың белгілі бір формасында)

Ал заң жағынан меншік мемлекетпен бүкіл азаматтарға бекітілген  нақты меншіктік байланыстардың заңды, құқықтық түрде бекітілуін көрсетеді. Меншікті құқығы экономикалық байланыстардың алғышарты немесе нәтижесі ретінде есептеуге болады. Алғышарт ретінде қолданылады, себебі экономикалық қатынастарды жақсарта отырғанда шаруашылық субьектілер құқықтық кеңістіктің бар екендігін есте сақтау қажет. Бұл құқық кеңістігі олардың кейінгі іс-әрекетін қадағалап отырады. Шаруашылық байланыстарды орната отырып, субьектілерге заңмен бекітілген меншік құқықтарын есте сақтаған жөн. Осыған қарамастан, меншік құқығы ғылыми-техникалық, әлеуметтік прогрестің және тағы басқа экономикалық қатынастардың факторларының әсерінен пайда болатын өзгерісті елемейді. Бұл қатынастар өзінің даму кезеңдерінің біреуінде құқық шеңберінен шығуға мәжбүр болады. Құқық кейде жаңа пайда болған жағдайда экономикалық дамудың тежегіші ретіндегі рөлді орындайды.

Заңды мағынада меншікті қарастырғанда меншік құқығының субьектілері және азаматтық құқықтың обьектілері анықталады. Заңда меншік құқығы субьектілері:

А) азамат (жеке тұлға)

Б) заңды тұлға – мекеме, азаматтық құқық және міндеттің субьектісі.

В) мемелкет және мемлекеттік құрылымдар (жергілікті басқару органдары)

Заңда азаматтық құқықты обьектілерге ерекше көңіл аударылады. Бұлар:  қозғалмайтын мүлік, қозғалмалы мүлік, интеллектуальді меншік, яғни интеллектуальді іс-әрекет нәтижелері және оған теңестірілген заңды тұлғаның, тауардың, қызмет түрінің жекеленуі.

Меншіктің заңдық құқығы «қолдану», «иелік ету», «басқару» терминдерімен анықталады.

Иелік ету – заңды түрде қамтамасыздандырылған меншік иегерінің белігілі бір затты шаруашылық үстемдік ету мүмкіндігі. Қолдану – заңға негізделіп алынатын нақты берілген мүлікті оны қолдану барысында ішінен пайдалы қаситтерін алу, сол мүлікті тұтыну. Басқару – кәсіпкер құқығына негізделген  меншік обьектінің жұмысын  басқаруды белгілі біреуге қолдануға беру.

Меншіктің ерекшелігін бұл үш термин толығымен түсіндіріп бере алмайды. Меншік құқығының мәні және заңды ерекшеліктері тізімде емес, аталғандардың ерекшелігінде екен. Меншік қатынастарының заңды бөлімдері обьектіне мүлік ретінде қарастырады, оның тәуелсіздігіне кепілдік береді, заңды меншіктілігінің негізін анықтайды. Сонымен, меншік – жиынтық, оынң элементтері қолдану, иілік ету, басқару болады. Бұл элементтер арасындағы байланыс мынадай: басқару қолданумен анықталса, қолдану иілік етумен анықталады. Ал иілік ету меншік формаларымен анықталады. Экономикалық теорияға сүйенсек, меншік деген ресурс емес, сол ресурсты қолдануға берілетін белгілі бір көлемдегі құқығы.

Ағылшын юристң А. Оноре 11 элементтен тұратын «ресурсты қолдану құқығын» құрастырған:

1)     Иемдену құқығы, яғни игілікті иемденудің жеке құқығы;

2)     Басқару құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиеттерін өзін үшін қолдану құқығы;

3)     Басқару құқығы, яғни игілікті қолдануды кімнің және қалай қамтамасыздандыратынын шешу құқығы;

4)     Табыс алуға құқық, яғни игілікті қолданғаннан нәтижені алу құқығы;

5)     Игілікті қолдану, өзгерту, жою құқығы;

6)     Қауіпсіздік құқығы, игілік экспроприациясынан, қоршаған ортаның зиянынан  қорғану құқығы;

7)     Құқықтарды мұраға қалдыру құқығы;

8)     Игілікті шексіз уақытқа қолдану құқығы;

9)     Қоршаған ортаға зиянын тигізетін әдісті қолдануға шек қою құқығы;

10) Қарызды қайтарып алу орнына игілікті алу құқығы;

11) Бұзылған құқықтарды қайтып құруға арналған институттарының өмір сүру құқығы;

Меншік құқығы адамдардың заттармен қарым – қатынасын бағдарлайды, бекітеді, анықтайды. Ол тағы экономикалық меншіктендірудің алғышарты бола алады, себебі қандай-да болсын игілікке иелік ету құқығы құқығы меншіктің дамытудың экономикалық формасына жол ашады. Мүліктік құқық ерекше, абсолюттік, салыстырмалы болуы мүмкін.

Меншіктің салыстырмалы және абсолютті құқығының нақты қатынастары ретінде лизингті (машинаны, құрылыс обьектілерін  ұзақ уақытқа жалға алу) және рентингті (қысқа уақыттық аренда) қарастырамыз. Бірінші жағдайда жалға алушы техника мен құрылысты қолдану формасын, шарттарын, әдістерін таңдауда толық тәуелсіздігі бар. Екіншісінде -  техниканы қолдану құқығының қысқа мерзіміне байланысты меншік иегері жалға алушының  абсолютті құқықтарын арнайы шектеп отырады. Сондықтан, жалға алушы меншікке қатысты салыстырмалы құқығы бар.

Экономикалық және құқықтық қатынастар өзара байланысқан және бір-біріне шарттар қойып отырады. Меншіктің заңды қатынастары экономикалық қатынастардың өмір сүруін және бекітілуінің анықтайтын формасы болып келеді.

Заңның экономикаға әсер ету шеңберінің ұлғаюы бүкіл шаруашылық іс-әрекетті сапалы түрде дамытуға мүмкіндік береді. Құқық заңды бағдарлаушы ретінде бұл іс-әрекетке өзінің жақсы қасиеттерін береді: жалпыға міндеттілік, нақтылық және заңдар секілді анықтылылығын, адам іс-әрекетіне әсер ету процессіндегі жүйелілік, жинақтылық және тұрақтылық. 

Меншік категориясы ресурстардың сиректігі мәселесінен пайда болады, яғни белгілі бір ресурстардың шектеулігінен, олардың санының өндіріс, адам мен жалпы қоғамның қажеттілігін қамтамасыз етуге жеткіліксіздігі. Ресурстар сирек емес болса, онда меншік ешкімді қызықтырмайды, сондықтан меншік қатынастарын  материальді не одан басқа ресурстарға өту жүйесі де атауға болады. Қандай-да болсын сирек кездесетін ресурстарға меншік құқықтарын анықтау, яғни бір немесе бірнеше экономикалық топқа бөлек меншік құқығын бекіту қажет. Бұның мәні меншікті алу құқығының шарттарын құру болып табылады. Шарттар меншікті бағалай, одан көп пайда ала алатын субьектілерді анықтайды. Тек осындай меншік иегері ресурсты иемденудің бүкіл пайдасы мен зиянын есептеп, дұрыс шышімдер қабылдай алады. Егер қандай-да болсын бір субьектіге меншікті иемдену құқығы берілмесе, бұл обьектіні иемденуден де ешқандай пайда болмайды.  

1.2 Меншік қатынастары

Өндіргіш күштерді бүкіл экономикалық жүйені    пайдаланудың қоғамдық формасының негізін меншік қатынастары құрайды. Олар заңда бекітілген және институттармен анықталған. Өндіріс факторларындағы меншік иегері өз мүдделерін орындау үшін өндіріс процесіне кіріседі. Ол өз мүддесіне өндірістің жұмысы мен дамуы, алмасу және тұтыну процестерін қаратады. Енді, аталған ұғымдардың мәнін ашып, олардың анықтамасын берейік.

Меншік – бір адам немесе адамдар тобының (субьект) бір жағынан, материальді әлімнің қандай-да болсын бөлшегімен (обьект) екінші жағынан байланысы. Осы байланыс әрқашан немесе белгілі бір мерзімде, субьект пен обьект арасында бір-бірінен жартылай немесе түгелімен бөлінуін,  бір-бірін меншіктендіруін көрсетеді

Меншік субьектісі меншік қатынастарының белсенді жағы, субьект меншік обьектісін иемдену құқығын алуға мүмкіндігі бар.

Меншік обьектісі – меншік қатынастарының табиғат бөлшектері, заттар, энергия, ақпарат, рухани, интеллектуальді байлық. Олар түгелімен немесе қандай-да болсын мөлшерде субьектіге тәуелді болады.

Меншік қатынастары – материальді және басқа да байлықтарды қолдану, басқару, иелік ету процесінде экономикалық субьекттер арасында орын алатын  қатынастарды атаймыз. Негізінде, меншік қатынастары ұғымы бір жағынан субьект-обьект арасындағы қатынастарды, яғни меншік иегерінің өз меншігімен байланысын қарастырады. Екінші жағынан, бұл алғашқы қатынастар меншік субьектілері арасындағы қатынастардың алғышарты, яғни субьект-обьектті қатынастар орындалады. Соңғы аталғаны меншіктің экономикалық  қатынасы болады, олар субьектінің басқа обьектілермен қарым-қатынасын көрсетеді.

Меншік обьектісі мен субьектісі арасында пайда болатын қатынастар субьекттің обьектті иемдену деңгейін, оның обьектіге құқығын, субьектінің өз құқығын қолданудағы әдістері мен түрлерін сипаттайды. Меншік субьектісі мен обьектісі арасындағы байланысты атасақ, иемдену, қолдану, басқару және жауапкершілік қатынастарына тоқталып кету керек.

Иелік ету – алғашқы, бастапқы форма болып келеді. Ол меншік субьектісінің бекітілуінің заңды, құжатпен анықталғанын немесе обьектіні иемдену фактісін көрсетеді. Бірақ, иелік ету меншік қатынастарының статикалық қасиеті болып келеді, бұл обьктіні қолдануға берілген заңды құқық. Обьектінің иесі қажетті жерді иемденуге толық құқығы бар болса да, сол обьектіні қолданбауы, пайдаланбауы мүмкін. Сондықтан, субьектіге басқаруға берілген обьектіні әлеуметтік – экономикалық жағынан толығымен меншік деп айта алмаймыз, себебі бұл обьект пайдаланбайды.

Қолдану обьектіні оның арналған міндетіне, қолданушының обьектіні қолдану тілегіне байланысты жүзеге асырылады. Меншікті иелік ету және қолдану бір субьектінің қолында жинақталуы немесе  бөлек субьектілер арасында бөлініп қалуы мүмкін. Егер қолданушы меншік обьектісінің иесі немесе басқарушысы болмаса, ол субьектімен анықталып қойған арнайы келісілген мерзімде, бекітілген шарттарымен ғана обьектімен қатынастарын жүргізеді.

Басқару меншік обьектісімен субьектісі арасында кең, жоғары деңгейдегі байланысты қатынастарды қамтамасыздандырады. Субьектінің обьектімен қандай-да болсын істер жасауға, жоюға, мүлдем басқа обьектіге айналдыруға, оны басқа субьектіге беруге де құқығы болады. Сондықтан, басқарушы – шын меншік иегері болады

Жауапкершілік, былайша айтқанда «жауапкершілік ауыртпалғы». Белсенді өндіріс әдістеріне назар аударуын білдіреді,  оның өмірін, пайдалы жұмыс істеуін, обьектіге тигізілген зиянды төлеп өтеуін қамтамасыздандырады.

Жауапкершілік қатынастарының мәні олардың субьект және обьект арасындағы қатынас бола алмайтындығында. Субьект жансыз обьекті алдында оны ұқыпты ұстайтыны туралы ешқандай жауапкершілік алмайды. Егер иелік ету, қолдану, басқару функциялары бір ғана субьектінің қолында болса, онда обьектінің иесінің жауапкершілігі өзіне ғана байланысты болады.